Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren

(34) Van moder Barten ter Clocken. († 1434)

Dese guede zuster Barte^c) woende hier alsoe vroe inden huys, dat oer onse weerdighe vader, meister Gerijt, selven die stede gaf. Mer si en woende hier niet bi sijnre tijt, want si was doe noch alte jonck, mer daernae quam si hier. Ende al⁴⁾ was si jonck van [59d] jaeren, si was nochtan alsoe oelt ende rijpe van zeden, dat si cort daerna moder gecoren wert; ende si was die ierste moder, die hier toe meister Gerijts huys was, dierwilen dat hier wat reyments was nae enen geesteliken leven. Mer nochtan was hier ene moder voer oer ende heyte Nyese Felix, daer hiervoer van gescreven is^d). Mer bi oere tijt en was hier niet⁵⁾ veel ordynanciën nae enen gemyenen leven; ende dit was bi her Iohans vanden Gronde ons vaders tijden. Mer daerna, doe her Iohan Brinckerinck, onse vader, mitten zusteren quam, brachte hijt al in een ander geschick⁶⁾. Want hi veranderde veel dijnge, die in enen gemyenen leven niet en dienen, ende satte veel gueder punten in, die in aldusdanigen leven noetdruftich sijn;

c) Verg. 8c, 14c, 146a, b en D9.

4) voor al is o geschrapt.

d) Zie 3b vlg.; fol. 3c wordt juist van haar verteld, dat zij ‘en hadde giene bevelinge noch bedriflicheit van buten’; verg. inl. § 21.

5) boven den regel geschreven.

6) in een anderen staat (richtte hij alles geheel anders in).

[p. 116]

soedat hi hier alsulken [60a] fondement der doechden legede, dat meister¹⁾ Gerijts huys, alsoe lange alst staet²⁾, niet cleyne van hem verbetert en sal wesen^a). Ende in deserselver tijt was Salome Sticken hier oec moder, mer naemaels, doe dat cloester ten Diepenveene gestichtet waert, soe waert si daer prierynne gemaket. Ende als dan zuster Barte hier gecomen was, soe legede si, als wi nu hoeren sullen, in oere yoeget alsulken fondement der doechden, dat si alden zusteren een spiegel ende exempel alles guedes was^b).

Sij was seer tegen die curioesheit, want als si wat sach of vernam, dat daeran droech³⁾, dat plach si trouwelick te vermaenen, ende dat en liet si oeck niet ongebetert, alsoe veer alst in oere macht was. Ende sij en liet oeck gienrehande dijnge inbreken⁴⁾, die tot [60b] curioesheiden droegen, als van clederen, van boecken of van anderen dijngen, die der oetmodicheit contrari weren, al mochtet oer oeck groetelick gebaetet hebben⁵⁾. Ende dat plach si ondertijden te beclagen, dat si van sommygen zusteren mercte, dat si liever ene swarte hoyke droegen, al hoe grof of lelick dat dat want was, dan dat si ene grawe solden hebben. Seer neerenstich ende sorchvoldich was si voer onse guede gewoente, want wanneer si wat sach, dat niet na der letter rechtuut en was, al hoe cleyne dattet was, dat vermaende si. Ende hier dede si vordel^c) in, soedat si wal seggen mochte: ‘Die eernst des huyses Gods heeft my gegeten’^d). Mer nochtan was oer vermaeninge oetmodich ende schemel, gelijck dat onse oelde zusteren gemyenlike plagen. Een sonderlinge toekier⁶⁾ hadde [60c] si totten genen, daer si van mercte, dat si wat neerenstich weren voer die doegeden, ende die niet gekiert en weren tot alrehande curioesheit, daer giene doeget in gelegen en is. Ende als yement wat voer dat beste⁷⁾ vermaent hadde ende daer dan wat omme geschulden

1) hs. meist'e; verg. 31b sond'elinge, 61d ned'eheit, 91a t'e steghe.

2) zoolang het zal blijven bestaan.

a) Verg. 111b en inl. § 8.

b) Fol. 61b heet een zuster ‘een spiegel, daer een yegelick in sien mochte ende mercken hoe dat hem behoerde te wanderen’; 131b ‘een spiegel, daer een yegelick die vlecken synre eygenre onvolcomenheit uut mercken mochte’; 112a vinden wij de verbinding ‘een spiegel ende ene voergangester.’ Talrijke leerboeken, vooral op zedekundig gebied, dragen in de M.E. den naam van spiegel: Spiegel Historiael, Spiegel der Salicheit, Spiegel der Sonden, Spiegel der Wijsheit.

3) dat dien kant uitging.

4) insluipen.

5) al mocht zij er ook persoonlijk groot voordeel van getrokken hebben.

c) Vordel doen in, t.d.d., zijn geestelijk voordeel doen met, verg. 79a, 131c, 132b. Verwant zijn de uitdrukkingen: sine baete doen 28b, 47a, 131d; sine baete ende sine geestelike wynninge doen D 194.

d) Ps. 68 (69):10, verg. Joh. 2:17.

6) toewijding.

7) om bestwil.

[p. 117]

of berispet waert, dien was si seer vrendelick ende troestelick, ende plach dan dit punte vaeke te seggen, dat¹⁾ sancte Bernaert secht: ‘Hebbe wi wat voer dat beste gedaen^a), ende en worde wi daer niet in veroetmodicht of vernedert, soe moege wi anxt hebben dat daer niet mede geweest en heeft, dat onsen lieven Heren behagelic was.’ Ende als een ander becoert²⁾ of belastet was uutwendelick, of als hi wat te lijden creech, daer hi in gedrucket waert, soe plach si dit punte te [60d] seggen, dat die hilige vader³⁾ Clymecus secht: ‘Brueders, lijdet mit ons, strijdet mit ons, ende drijncket den kelick der sarringe⁴⁾ alse water des levens’.

Dese hilige ziele mynde alte seer oetmodige oeffeninge in oerselven ende oeck mede in enen anderen. Want alte quelke conde sijt verdragen, dat hem die zusteren niet oetmodelike schuldich en geven, als si vermaent worden. Want alsoe uutnemende stichtich was siselven in desen punte, als dat si oer soe oetmodelike plach te bewijsen ende schuldich te geven⁵⁾, als si vermaent waert, dat oer binae nyement daerin gelijck en was. Ende hieromme, doe si ofgesat was, ende een oelt mensche geworden was, soe mosten hem moder Beerte ende moder Lizebeth, die nae oer moder wer[61a]en, seer nouwe waeren, dat si sie niet en vermaenden noch niet en segeden, dat aen oer gebreke droech⁶⁾ op enyge stede, daert slijkich was, want si hadde anders terichte⁷⁾ in den slijck op oer kniën gevallen^b). Ende als yement anders geschulden of veroetmodicht waert, wasset dat hi dan niet op sijne knyën en viel ende gaf hem oetmodelike schuldich, soe viel sij op oer knyën ende segede: ‘Het is mijn schult, ic wil my geerne beteren.’^c) Ende want si aldus enen anderen beschemde, die hemselven niet schuldich en gaf, soe en dorste hem nyement ongebuychsom bewisen in oere tegenwoerdicheit. Ende dese oetmodicheit en bewees si niet allene tegen oeren oversten, mer hadde oer die alrejongeste zuster inden huyse vermaent, si hadde oetmode[61b]like op oer knyën gevallen ende hadde oer schuldich

1) veranderd uit dan.

a) Om bestwil, dus niet om onaangenaam te zijn. Zoo spreekt Stijne van Kalker vermanend over de ‘curioese sittene’, en wordt daar toch om berispt (19b).

2) in verzoeking gebracht.

3) hs. vade.

4) den lijdensbeker; bij Mnl. serren=sarren? hetzelfde beeld 108a.

5) aan den kant bijgeschreven.

6) betrof.

7) terstond.

b) ‘Ende soe wie dat van den rectoir of mater berispet werden, die sullen terstont vergifnisse bidden op hoer knyën.’ (Const. II, p. 362). Een voorbeeld daarvan vindt men D 114: de zuster, die vermaand wordt, knielt neer, en spreekt de schuldformule uit.

c) Zie over deze formule 15b en de noot.

[p. 118]

gegeven. Het geviel op een tijt, dat si ommer wat haestiges te doene hadde, soedat si oer trippen¹⁾ uuttoech ende genck al wat wackerlike²⁾ op oeren schoen^a). Doe quam oer ene vanden jongesten zusteren te gemoete ende segede oer uut gueder sympelheit toe: ‘Lieve zuster Barte, gi loepet³⁾ yoe te vuerichlike op uwen schoen, ic sorge, die voete sullen u coelt worden.’ Doe si dat hoerde, viel si rechtevoert op oer knyën, ende segede: ‘Het is mijn schult, ic wil my geerne beteren.’^b) Siet, aldus rechte oetmodich ende neder weren oer zeden ende manieren, soedat si niet allene oersselves ziele en stichte in doechden, mer si was oeck al den⁴⁾ anderen zusteren een spiegel, daer een yegelick in sien mochte ende mercken, hoe dat hem behoerde te [61c] wanderen.

Alsoe oetmodelike plach si te bichten ende oersselves gebreke ende crancheiden te belijën, dat oer onse⁵⁾ bijchtvader ondertijden vragede, of si dat mit gueder conscienciën wal seggen dorste. Want si wisten wal, datt alsoe niet en was, mer dat sijt van oetmodicheiden segede. Wanneer dat die zusteren int gemyene toesamen quemen om die gebreke te vercallen, soe plach si oetmodelike onder die jonge zusteren gaen te sitten; nochtan wast binae een van onsen alreoeldesten zusteren. Ende als die jonge zusteren dan op oer knyën vielen, soe viel si oetmodelike mede op oer knyën ende gaf oer mede schuldich. Ende als si ondertijden hieromme van moder Beerten of moder Lizebeth geschulden waert, soe bewees si oer soe rechte, oetmodelike ende [61d] eenvoldelick, datmen inder waerheit mercken mochte, datt giene gevenstheit in oer en was, mer een rechte mynne ende neyginge, die si totter oetmodicheit ende nederheit⁶⁾ hadde. Mit alsoe groeter oetmodicheit ende reverenciën bugede si oer⁷⁾ onder moder Beerten ende moder Lizebeth, alsoft die alrejongeste zuster van den huys hadde geweest; ende alsoe onderdanich ende ghehorsom was si hem, alsof si nye boven geweest en hadde. Ende plach

1) muil of pantoffel met houten zool.

2) dapper, bedrijvig.

a) Linnen schoeisel, waarover de zuster haar trippen droeg. Verg. D 104: ‘Soe nauwe waerden sie hoer cleder ende al dat hem gedaen was te besygen - Het weren voetdoeken (= linnen sokken) ofte schoen of snuteldoeke (= zakdoeken) - Dat versleten sie also deger, dattet bet schenen te wesen geknupte netten dan doeker.’

3) de t is bovengeschreven; na loepet staat g.

b) Deze formule gebruikten de devoten niet alleen, als zij schuld hadden, maar overal, waar zij terecht of ten onrechte tegengesproken werden. Toen Gerrit Delft van Naaldwijk bij een onderhoud tegengesproken werd, viel hij aanstonds op de knieën met de woorden: ‘Karissime pater, est culpa mea.’ (Chron. Wind. 80)

4) na den is den (begin regel) geschrapt.

5) boven den regel bijgeschreven.

6) hs. ned'eheit.

7) aan den kant bijgeschreven.

[p. 119]

hem oeck alsoe nouwe orlof te bidden, dat si niets niet en dede sonder orlof, hoe cleyne dattet was^a). Wanneer dat si orlof bad uuten bedehuys te gaen, soe noemde¹⁾ si al die steden, daer si dan myende te gaene, ende dat en liet si oeck niet, al solde si oeck vijf of ses steden genoemt hebben, ende was aldus den anderen zusteren een guet [62a] exempel der gehorsomheit. Ende mochte hieromme mit sancte Pauwel wal spreken: ‘Doet of wercket alsoe, hoedanigen exempel gi van ons hebt.’^b) Alst gevyel, dat²⁾ enyge zusteren des Zaterdages voer vanden dormter^c) gengen, eerdat³⁾ si oer bedde gemaket hadden, als dat⁴⁾ si brouwen of anders wat onleden hebben solden, soe plach si oer bedde te maken ende anderen dienst te doen; ende desen mijnliken dienst plach si alsoe vuerichlik te vervullen, alsoft een jonck ende starc mensche hadde geweest. Mit groeter vuericheit las si oer getijde, soedat men oer stemme boven al die ander zusteren hoerde.

Recht behuet was si bi ongelike persoenen; want ommedat si nyement en begeerde te behaegen dan Ihesu Cristo, oeren brudegum, daer si alle dijnck omme [62b] gelaten hadden, soe en sochte si in nyement genuechte dan in Hem, ende en begeerde oeck nyement te behaegen dan Hem. Het gevyel op een tijt, dat si ten Mynrebruederen te kercken was^d); ende wanttet een suverlick, bequaem⁵⁾ mensce was, soe mercte dat een⁶⁾ manspersoen, ende stont hieromme⁷⁾, ende sach si wat aen^e). Ten iersten doe si dat mercte, kierde si oer onweerdelike⁸⁾ tot hem ende leep hem lelike toe⁹⁾, ende kierde oer doe weder omme. Ende als die man dat sach, wert hi in hemselven

a) Het Chron. Mont. S. Agn. 11 verhaalt van een broeder, die niets, zelfs niet het inslaan van een spijker, durfde doen zonder voorkennis van den rector of procurator.

1) veranderd uit moemde.

b) Phil. 3:17.

2) na dat is dat geschrapt.

c) slaapzaal; Lat. dormitorium.

3) voer.... errdat, alvorens (haar bedden te hebben opgemaakt).

4) namelijk omdat.

d) Deze kerk der Franciscanen werd ca. 1336 gesticht door Eleonore van Engeland, vrouw van hertog Reinald II van Gelder, wien Deventer door bisschop Jan van Diest in pand was gegeven; Dumbar, Dev. I, 500, 495.

5) hs. bequam met bovengeschreven e.

6) voor een is e en het begin van n geschrapt.

7) en ging daarom staan (of die daar in de buurt stond?)

e) Een leefregel uit de 15e eeuw voor leeken, gepubliceerd door R. Langenberg in zijn ‘Quellen und Forschungen’, schrijft uitdrukkelijk voor gedurende den dienst andere kerkgangers niet in het gelaat te zien (p. 86).

8) verontwaardigd.

9) en keek hem boos aan; toelipen, een oorspr. zwak werkw., heeft zich hier bij de ij-klasse aangesloten; de tegen woordige Friesche en Saksische dialecten kennen nog een zwak lipen, liepen = grijnzen, pruilen, schreien.

[p. 120]

bescheemt ende sloep enwech, recht of hi seggen woldde: ‘ic hebbe daer geweest.’¹⁾

Doe dese hilige ziele alsoe oelt ende weeclick waert, dat oer dat gaen op den trippen merckelike suer waert, doe segede oer op een tijt een zuster toe uut medeliden, dat²⁾ si op oer hadde: ‘Suster Barte, want gi vas[62c]te al zieclick wordet, soedat u dat gaen op den trippen al suer wort, soe myene ic dat u onse oversten wal gunnen solden, dat ghi twie sloetschen³⁾ hadden, daer gi op mochten gaen.’ Doe antwoerde si weder mit enen rijpen aensichte⁴⁾ ende segede: ‘Dat moet veer van my wesen, dat ic op meyster Gerijts weer alsulken exempel solde laten, soedat ic hier enen anderen zaeke mede⁵⁾ geve aldusdanige dinge nae te doene, ende dat ic dan groetelike voer onsen lieven Heren verantwoerden moste.’

In alsoe groeter weerdicheit hadden si oer oversten, dat si van oer plagen te seggen, dat, wanneer si storve, dese huyse ene grote calumpne⁶⁾ der doechden ofgenge. Want si was een begin mede van meister Gerijts huys⁷⁾ ende bewees in oere wan[62d]deringe dagelix die guede, eenvoldige sympelheit, die al meest in onsen oelden, devoten zusteren geluchtet heeft. Ende daertoe hadde si altoes, alsoe vele alst in oer was, die rechte vuericheit, die rechte ghehorsomheit ende die rechte doechden⁸⁾ helpen staende hoelden. Ende in oersselves persoen was si altoes van den begijnne oere bekieringe hent totten eynde oers levens schemel, gehorsom, vuerich, goddienstich, mynlick ende guedertieren⁹⁾; sorchvoldich voer oerselven, hoe si in den doechden mochte vorderen, ende niet myn mede voer oer huysgenoeten. Want si en sochte niet, dat oer was, mer dat Ihesu Cristo toebehoerde^a). Ende eens anders voertganck in den Heren was oer ene blijtschap inden Heren, soe datmen hieromme van oer wal spreken mach, dat [63a] geschreven is van Yermyas¹⁰⁾ den prophete: ‘Dit is een mynner der brueders ende des volkes van Ysrahel. Dit is, die vele bid voer dat volck ende voer die stat van Iherusalem.’^b) Ende niet allene en hadde si aldus dit huys verciert ende rijcke gemaket mit oeren doechden ende goddienstigen zeden - daer nochtan die meeste macht aen licht, ende die tot allen dijngen nutte sin -

1) daar ben ik mooi bezig geweest? verg. 25a; of ik maak, dat ik wegkom?

2) veranderd uit die.

3) gemakkelijke pantoffels.

4) verg. de aant. bij 17d.

5) na mede is mede geschrapt.

6) voor calumpne is cala geschrapt.

7) aan den kant bijgeschreven.

8) na doechden is do geschrapt.

9) voor guedertieren is ged geschrapt.

a) Verg. Phil. 2:21.

10) voor Yermyas staat ye, gevlekt.

b) 2 Macc. 15:14.

[p. 121]

mer si haddet oeck groetelike begavet overmyds tijtliken guede, soedat si hier meer ghebracht hadde dan si veerteeren¹⁾ conde. Ende nochtan als si wat bidden solde, dat oer noetdruftich was, plach si oer alsoe oetmodelick ende schemelick van buten te bewijsen, alsof oer die zusteren vander straten ingenaemen²⁾ hadden, ende datment oer oec ondertijden tegen oeren willen moste geven. [63b]

Alst dan een oelt mensce geworden was, al boven oer LXXX jaeren, soe began si van dagen te dagen of te nemen inden lichaem, mer niet inder vuericheit. Want van dat si ierst tot meister Gerijts huys gecomen was, doe si noch seer jonck was, hent tot oeren lesten dage toe, en scheen si niet medalle vander ierster strengicheit ende vuericheit verslappet te wesen. Doe si in oere lester ziecten lach, quam een zuster toe oer ende segede: ‘Suster Barte, nu heeft men die guldene vesper gesongen’. Si antwoerde vrendelike weder mit enen zueten aensichte ende segede: ‘Ende ick hebbe mynen guldenen Ihesus³⁾ ontfangen.’ Hiernae⁴⁾, doe si alsoe cranck wert, datt scheen of si sterven wolde, soe worden die zusteren ynt ziechuys vergaedert omme soven salme te lezen^a). Ende doe las si devotelike mede, [63c] als si best conde hent tottien verse toe: ‘Dijn guede geest sal my leyden in dat gerechte lant ende om Dijnen naeme, Here, salstu my levendich maeken in Dijnre gerechticheit’^b). Ende doe dit vers uute was, gaf si zuetelike⁵⁾ oeren geest ende ruste aldus in Dengenen⁶⁾, die altoes vredelick in oer gerustet hadde^c). Ende in deser selver uren waeren daer twie vreemde zusteren in den ziechuys ende sagen sie sterven. Ende die segeden uut verwonderen, dattet bed⁷⁾ een werschop⁸⁾ ende ene blijdschop mochte heyten dan een sterven.

1) verg. 118c geeleeft.

2) verg. onze uitdrukking: iemand van de straat oprapen.

3) verg. de aant. bij gulden 53d.

4) na hier staat een d.

a) Wanneer een broeder of zuster stervende was, dan werden door het slaan van den ratel of tafel de kloosterlingen tezamen geroepen, teneinde gezamenlijk te bidden (D 35, 157, 170) en de zeven boetpsalmen te lezen (Jac. de Voecht 115, 204; Marialeg. II, 74). Soms las de stervende mede: D 81, Jac. de Voecht 100, 162. Verg. nog Const. II, p. 374. - Geert Groote gaf bewerkingen van bestaande vertalingen van liturgische werken en van de zeven psalmen in het Dietsch: inl. § 2.

b) Ps. 142 (143):10-11. De woorden in den tekst zijn letterlijk ontleend aan Groote's vertaling; verg. W. Moll, Groote's Dietsche vert., p. 9, 90.

5) zachtkens, vredig.

6) den is tweemaal geschreven.

c) Verg. uit den eersten brief van Gerlach aan zijn zuster Lubbe Peters, Kerkhist. Arch. 2, p. 208: ‘Maket Ihesum ene bequame stede in iuwen herten, soe wil Hie gheerne mit u wonen’. Deze gedachte b.v. ook: D 299, Coll. A K G, N S 3, p. 256 en dikwijls bij Mechtild von Magdeburg.

7) eerder.

8) feestviering, in het bijzonder bruiloft.