Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren

(33) Van zuster Haedewich van Gelre. († 1434)

Dese guede zuster Haedewich woende hier al seer vroe in den

[p. 110]

[56d) huys, als bi her Iohan vanden Gronde ons vaders tijden, soedat si oec mede een begijn ende een insetster is geweest der rechter doechden in meister Gerijts huys. Si was seer vuerich in der vermaninge, als si yet sach doen, dat tegen onse guede gewoente was. Want als si wat sach of hoerde, dat niet rechtuut¹⁾ en scheen te wesen, dat en conde si niet wal lijcmoedelike²⁾ dragen; mer nochtan en liet sijs niet onvermaent; mer meer biddende ende vrendelike toeherdende dan strack of onmynlick, als aldus: ‘Lieve zuster, mochte gi dit om Gods willen doen of laten’, naedien³⁾ dat die zake dan eyschede, ende hier hadde si sonderlinge gracie toe. Van dat si ierst totten dienste Gods gecomen was ende voert al oer leven uut, en was al oer wanderinge ende [57a] bedrijf van buten niet dan een sterven ende uutgaen oersselves dier dijnge, daer si oer quelke toe geneyget voelde. Ende hieromme en vermaende si niet myn overmids oeren stichtigen ende levendigen exempel dan overmids oeren woerden, die si van buten sprac.

Het geviel⁴⁾, doe si hier ierst gecomen was, dat si ene coevele hadde, die wat curioeser scheen te⁵⁾ wesen dan ander⁶⁾ oetmodige coevelen, soedat si daer wat ghenuechten in voelde. Doe nam si die coevele in oer hant ende genck daermede tot moder Salome Sticken, die hier doe moder was ende daernae prierine waert gemaket ten Diepen-vene^a). Ende als si dan bi oer quam, soe viel si oetmodelic op oer⁷⁾ knyën ende segede: ‘Mit deser curioeser coevelen lese ic myn Pater Noster’. Doe dat moder Salo[57b]me hoerde, segede si tot oer: ‘Leze gi u Pater Noster daermede, soe doet si my, ende ic wil u helpen.’ Ende doe nam si die coevele ende sneet daer boven een groet gat in, ende daer liet si doe een ander lelick stucke weder insetten. Ende doe dede si sie oer weder ende segede: ‘Nemet si nu, ende lezet u Pater Noster daermede’. Ende si nam die coevele weder ende genck blijdelike enwech, danckende onsen lieven Heren, dat si oer alsoe verwonnen hadde. Ende si versleet die gelapte coevele hent totten eynde toe.

Sij plach te seggen, dat oer op een tijt onse weerdige vader, her Iohan Brinckerinck, segede: ‘Dat een mensche weer, die alsoe de-

1) oprecht; getrouwelijk overeenstemmend met de goede gewoonten; verg. 60 b na der letter rechtuut en o.a. 78c; Kiliaen: rechtuut = oprecht, sincerus, simplex et rectus.

2) voor lijcmoedelike is licm (?) geschrapt.

3) achter nae is dae geschrapt.

4) hs. gevel met bovengeschreven i.

5) hs. ten met geschrapte n.

6) boven den regel geschreven.

a) Zie bij 17b.

7) oer ontbreekt in het hs.

[p. 111]

voet weer¹⁾ ende oeffende hem onder myssen in den lijden ons lieven Heren, soedat hi overmyds devociën dagelix die bancke nat maecte mit tranen^a), weert dat hi onlijdsom worde ende volgede sijnen passiën, als hem [57c] wat beyegende, dat hem tonwillen weer, soe en waer al sijne devocie van gienre weerde, ende en solde hem niet vele vorderen in doechden in toecomender tijt.’ Alsoe rechte seer mynde si die doechde des swijgens, datmen oer selden een verloeren²⁾ woert hoerde spreken, dat gien noet en scheen te wesen. Mer alsoe recht mynlick ende goddienstich was oer swijgen, dat sij daer niement swaer in en was, noch nyement en scheen daer verdriet in te hebben. Want het was al mynne, al doechde ende al guedertierenheit, dat in oer was. Ende hieromme, alsoe si was van bijnnen tot Gode, behuet tot oerselven ende stichtich tot oeren evenen menscen³⁾, alsoe stont si oec desgelikes den anderen zusteren voer⁴⁾, want si hadden sie in groter weerdicheit ende voelden van oer als vandengenen, die onsen lieven [57d] Heren puerlike zueket in al sijnen werken. Seer schemel ende vermydelick was si in oeren zeden ende alsoe godformych in all oere wanderinge, dat sij die zusteren, als sijs niet en hoerde, van groter weerdicheit plagen te heyten: die hilige Haedewich^b). Als si oer in enygen straeken⁵⁾ woerden ontgenck, dat

1) gesteld dat iemand zoo devoot was.

a) Sommige mystieken waren begenadigd met de ‘gratia lacrimarum’, d.i. de gratie van overvloedig tranen te storten. Reeds in de Vitae Patrum vindt men daar melding van gemaakt: III, 163; V, 3, No. 17; ook Apophthegmata, in Mononumenta eccl. Gr., ed. Cotelerius, I, s.v. Arsenius No. 41. Sommige vaders in de woestijn bedienden zich van een nap om de tranen op te vangen, welke anders den grond doorweekten. Ook onder de moderne devoten kwam de ‘gracie der tranen’ voor. Dezen term gebruikte b.v. Johannes Brugman, Coll. A K G, 4, p. 123. Wanneer Hendrik Mande de Communie ontving, dan weende hij overvloedig (Chron. Wind. 123). Boven (30a) zagen wij, hoe D 20 hetzelfde van Salome Sticken verhaald wordt. Een andere zuster te Diepenveen weende onder de Mis zoo zeer, dat haar tranen daar ‘bleven staende’ (D 162, 163). Van Peter van Amsterdam wordt ons gemeld, dat hij uit devotie veel weende, ook wanneer de Mis gelezen werd (A A U, 28, p. 246, 254). An. I, 32 verhaalt hetzelfde van een vroom priester. Onder de Duitsche mystieken treft men dit verschijnsel evenzeer aan. Een zuster te Unterlinden bij Colmar kan tengevolge van het aanhoudend weenen ternauwernood meer lezen; zie de beschrijving van Catharina von Geweswiler in haar Vitae, ed. B. Pezius in Bibl. ascetica VIII, 265. Op de dagen dat Margaretha Ebner met deze gratie begenadigd wordt, denkt zij blind te zullen worden: Offenbarungen, ed. Ph. Strauch, p. 92.

2) onnut; ook 132 b.

3) medemensch, naaste.

4) zoo werd zij ook door de andere zusters beschouwd.

b) Misschien is hierbij te denken aan de bekende ‘zuster Hadewijch,’ wier gedichten door J.F.J. Heremans en C.J.K. Ledeganck, en wier prozawerken door J. Vercouillie in het licht gezonden werden, terwijl een deel van haar poëtische geschriften opnieuw zijn uitgegeven door J. Snellen. Door sommigen wordt deze mystieke schrijfster in het begin der 13e eeuw geplaatst, terwijl anderen haar met meer waarschijnlijkheid vereenzelvigen met de kettersche Heilewich Bloemardinne, die omstreeks 1336 te Brussel stierf. Het was deze schrijfster, tegen wie Jan van Ruusbroec, toen nog kapelaan aan de S. Gudule te Brussel, zich richtte volgens zijn biograaf Henricus Pomerius, die vóór 1420 schreef. (An. Bollandiana 4, p. 286) Alle zonderlingheden, welke Ruusbroec blijkens dit bericht in haar afkeurde, vindt men terug in de werken van zuster Hadewijch. De mystieke liefde, waarvoor zij ijvert, is een zeer zoetelijke, verweekelijkte vergeleken met die, waarvan de groote mystieken getuigen. Ook zij spreekt druk van het gezelschap der seraphijnen, die volgens den biograaf haar bij de Communie zouden bijstaan. Andere verwijten maakt Pomerius haar niet, zoodat het niet zoo geheel onbegrijpelijk is, dat Jan van Leeuwen, Ruusbroec's kok, groote bewondering had voor ‘die goede sinte Hadewijch,’ blijkens de fragmenten, welke C.G.N. de Vooys uit zijn werken publiceerde (XXe Eeuw, 9, p. 156-182). Bloemardinne droeg den voornaam Heilewich, terwijl de dichteres in haar werken genoemd wordt Hadewijch, Haywigis, Haywige, Haduw. Hier lag een verwisseling voor de hand. - Aan S. Hadewich, † 1248, mag men hier niet denken, want deze werd eerst 1466 gecanoniseerd.

5) hard; de vorm straeke komt meermalen voor, b.v. 82b, 133d; ook in D.

[p. 112]

nochtan alte selden geschiede, soe plach si seer oetmoedelike vergiffenisse te bidden, ende sonderlinge in tegen woerdicheit der jonger zusteren, opdat si hem een guet exempel mochte geven ende gien zaeke der schandelesacie en waer.

Sij en hadde giene bevelinge noch bedrijflicheit van buten dat yet scheen te wesen, mer si plach oetmodelick uut te gaen ende haelde den verkendreck bi der straeten of ter beckerhuys, als men die gemyene¹⁾ cleder solde wasschen^a). Ende [58a] dit oetmodige werck dede si alsoe doegentlick ende vervuldet²⁾ oeck mit alsulker eerweerdecheit, alsoft ene groete ende eerlike³⁾ officie hadde geweest. Ende alsoe rechte behuet ende schemel was⁴⁾ si op der straeten ende biden werliken luyden, dattet die luyde plegen te mercken ende segedent van stichticheiden voert, hoe wal dat zuster Haedewich oer ogen verwaerde, ende hoe behuet dat si weer bi ongeliken persoenen. Sij was bereit tot allen oetmodigen ende swaeren werke, ende plach dat swaerste ende onbequaemste werck te doen, doet al een oelt mensche geworden was. Ende nochtan en hoerde men oer nummermeer croenen of ander manieren van woerden uutgeven, daer men uut mercken mochte, datt oer verdroet. Mer si was daer seer vuerich ende be[58b]geerich toe, dat si oer schueren mocht vullen^b),

1) y met haaltjes.

a) In de M.E. was duivendrek een veel gebruikt waschmiddel; verg. W.J. Hofdijk, Ons voorgeslacht. 2e druk, I, 63, IV, 289, V, 277 en wat de 16e eeuw betreft: Fruin, Tien jaren. 5e druk, p. 231. Blijkens deze plaats werd ook varkensdrek gebezigd.

2) hs. vervulde met bovengeschreven t.

3) eervol.

4) voor was is e geschrapt.

b) Sine schueren vullen, t.d.d. voor het doen van geestelijk voordeel, waarvan geteerd kan worden in den tijd van tegenspoed; waarschijnlijk beinvloed door Prov. 3:10. Verg. sine schuren overvloedelijc vervullen D 260, 288, 365, en ‘laet ons nu onse baete doen ende vlijtelick onse schuren vullen, want het is nu in onsen bou’, D 120, cf.: ‘het is nu in onsen bow’, Coll. A K G, N S 3, p. 252; der geesteliker luyde bow 64c. Horae Belg. X, 155 heet het: ‘Het is nu wel des bouwes ghelijc, in desen corten tiden: die nu sijn schuren vervollen can, sel hem hier nae verbliden.’ Men denke ook aan de beeldspraak van het vergaderen der devotie in den zomer, waarvan de vrome in den winter der tegenspoeden teren kan (45d).

[p. 113]

van welken si leven mochte, alst gien tijt van wijnninghe wesen en solde. Sij plach gemyenlike op dat wiel te spijnnen, doe si nochtan alsoe verlaemet was van der gicht¹⁾ dat oer die hande beveden. Ende dit werck dede si alsoe stilleswijgende ende goddienstelick, dat si dicwile sat ende bedede oer alsoe devotelick, dat oer die tranen over die wangen nederliepen^a). Ende want si aldus verlaemet was, soedat si niet wal opstaen en conde, als si dan hoerde, dat die zusterkens, die bi oer op dat wiel sponnen, meer calden dan hem noetdruftich scheen te wesen, soe hadde si een stocsken bi oer, ende daer plach si sie mede op den rugge te stoeten, mer dat genck alsoe doegentlick²⁾ ende mynlike toe, dat daer nyement in gequesset en waert [58c].

Het gevyel op een tijt, dat sommyge jonge zusteren ommer³⁾ wat meer calden, dan hem noet scheen te wesen. Doe si dat hoerde, vermaende si sie, als si altoes plach te doen, want die mynlike vermaninge hadde si seer in gewoenten. Ende doe segede si hem, hoe dat oer onse vader, her Iohan Brinckerinck, op een tijt leerde ende segede oer: wanneer dat si mitten zusteren calde, soe solde si van vier dijngen spreken: dat is, si solde spreken vander Hiliger Schrift of vander lexsen, die si te reventer hadde hoeren lezen, of van dat si uuter collaciën^b) ontholden hadde, of si solden spreken vander zusteren doechden, die si van hem gehoert of gemercket hadden. Ende dit leste punte plach siselven seer in gewoenten te hebben; want als si den zusteren wat [58d] guedes plach te seggen of te leeren, soe segede si hem gemyenlick vander zuster doechden. Want soe si in oerselven neder ende oetmodich was, soe⁴⁾ hadde si altoes van enen anderen een groet gevoelen, ende sach alle menschen wanderen⁵⁾ alse boeme^c) ende als calompnen der doechden^d). Seer nouwe hielt si dat swijgen onder die getijde in oerselven ende oec mede in enen anderen. Het gevyel op een tijt, dat een mensche van buten tot oer

1) jicht.

a) Zie de aant. bij 64d.

2) deugdzaam, zonder kwade bedoeling.

3) wel.

b) Collacie, geimproviseerde predicatie; verg. Mnl. Wdb. i.v. en An. I, 185: ‘Non faciebat declamationes aut divisiones more predicatorum, ne scilicet exhortatio ejus atque monitio collationis amisso nomine sermonis nomen acciperet’.

4) soe... soe, gelijk... zoo.

5) door latere hand veranderd uit wander.

c) Verg. Mr. 8:24.

d) Verg. Gal. 2:9; 1 Tim. 3:15; Apoc. 3:12.

[p. 114]

quam, ende was oer nychte; ende als si int¹⁾ spijnhuys tot oer²⁾ gebracht wert, soe wasset onder lezen^a). Ende die mensche van buten moste soe lange swijgen, hent die getijde uute weren, soedat³⁾ si oer niet eer toespreken en wolde. Mer daernae heyt si sie willecome ende was oer vrendelick, ende heyt sie bi oer gaen sitten. Siet, al[59a]dusdanich weren oer zeden: stichtich inder wanderinge, vlitich ende mynlick in der vermaninge, seer sorchvoldich, hoe sijt mitten werken ende exempel mochte bewijsen, dat si goddienstelick van enen anderen begeerde.

Seer vuerich ende devoet was si onder myssen, ende dan sach men sie alte selden uut boecken lezen^b). Mer si lach altoes mit gevoelden handen, verheven vander banck^c), ende alsoe goddienstelick ende inghekiert, dat een ander, die bi oer lach, daeruut tot ynnicheit mochte beweget worden. Doe dese hilige ziele in oere lester⁴⁾ ziecten lach, wanttet een seer oelde zuster was, soe lach si wat lange, soedat sij oer lendene doergelegen hadde. Ende als men sie dan verbedden solde ofte te rechte leggen, soe hielt si oer wat quelke⁵⁾, mer si en segede niet. Ende als [59b] si dan die zusteren vermaenden, dat si lijdsom solde wesen ende en roepen soe niet, dan en segede si niet^d): ‘dit of dat lettet my’, daer si oer mede ontschuldicht mochte hebben, mer si segede allene: ‘Het is mijn schult, lieve zuster, wilt doch om Gods willen mit my lijden.’ Dit waeren oer woerde, die si

1) hs. in met bovengeschreven t.

2) boven den regel geschreven.

a) De zusters plachten de getijden onder het werk te lezen (inl. § 7). Chron. Wind. 24, 52, 167 deelt hetzelfde mede van de Windesheimers. Const. I, II, p. 301, 405 schrijven het getijden lezen tijdens het werk voor.

3) omdat.

b) Hier en 117b wordt geijverd voor het houden van devote oefeningen zonder toepassing van de lectio. Daarentegen stellen de oudste kloosterregels (verg. F. Pijper, Inhoud en strekking der oudste kloosterregels, A K G, N S 5, p. 321, 338, 342) tot lezen in de gelegenheid; de Regula S. Benedicti, ed. E. Woelfflin, c. 48, schrijft uitdrukkelijk het lezen voor op bepaalde tijden. Mabillon verdedigde zelfs tegenover den Trappistenabt De Rancé de betrekkelijke waarde van de studie voor de monniken. Ignatius van Loyola teekende echter aan in zijn handboekje, dat als leiddraad voor mystieke contemplatie van uitnemende practische waarde bleek te zijn: ‘Non enim abundantia scientiae, sed sensus et gustus rerum interior desiderium animae explere solet.’ (Lat. vert. Romae 1596, p. 19)

c) De zuster lag met opgeheven handen; haar devotie naderde dus den extatischen toestand, waarin het lichaam dikwijls een naar boven gerichte houding inneemt; verg. P. Beck, Die Ekstase. Bad Sachsa i.H. 1906, p. 60-66.

4) veranderd uit lest'e.

5) hield zij zich niet heelemaal goed, liet zij merken, dat het haar pijn deed.

d) Misschien zweeg zij uit ascetische neigingen, gelijk de zuster te Diepenveen, die doorgelegen was, en toch geen kussen wenschte, D 289; het is echter ook zeer goed mogelijk, dat zij, juist door haar ernstige ongesteldheid, niet wist, dat zij doorgelegen was. In allen gevalle werd door de zusters haar zwijgen als ascese uitgelegd.

[p. 115]

sprac. Ende doe si doot was, sagen die zusteren dat sij groete gaete achter aen oeren lenden hadde, ende doe yaemerdet hem alte seer, dat si dat niet geweten en hadden, die wile dat sij levede. Doe oer die doot angenck, begavede si onse lieve Here mit soe wonderliker genaden, dat si uutberste, ende riep uut inwendiger vuericheit oers geestes ende segede: ‘Doet al die doeren ende vensteren op, want die Heilige Geest sal daer incomen.’^a) Ende aldus vuerichlick ende goddienstelick gaf si Gode oeren geest. [59c] Hiernae, doe dese lieve Godsbruyt een deel jaeren inder eerden gelegen hadde, soe gevyelt datmen een ander zuster in oer graf begraven solde; ende als dat graf doe geopent waert, soe quam daer alsoe zueten ende genuechliken rueke uut, alsof daer costele crude in geweest hadden, soedat alle diegene daervan vermaket¹⁾ worden, die daer bistonden^b). Hieruut is te mercken, mit wat ruecke der doechden²⁾ dat si voer Gode geblicket³⁾ heeft.

a) Verg. Ps. 23 (24):7 en 9, ‘Attollite portas principes vestras, et elevamini portae aeternales: et introibit rex gloriae.’

1) vermaken, (verg. reficere) verkwikken, sterken.

b) Verg. 23a en de aant.

2) voor den is di geschrapt.

3) geschitterd.