Hermans-Magazine. Jaargang 4

[p. 110]

Idil onder vuur: ‘Een poepje in de priesterlijke neuzen’
Rob Delvigne

Gerard C.J.M. Verbiest, de paus van Tilburg

Wilhelmus Joannes Maria Antonius Asselbergs (1903-1968) als spreker op een bijeenkomst over de moderne Vlaamse literatuur in de Abdij van Tongerloo, 1951
Foto: Focus in 't Is vol van schatten hier... 1 (1986)

Onder leiding van Gerard C.J.M. Verbiest richtten de katholieke boekhandels en uitgevers in 1937 de Informatie-Dienst Inzake Lectuur, Idil, op om hen naar de letter van de katholieke boekenwet te adviseren over te verschijnen boeken. Die wet verbood katholieken de lezing van boeken die ‘de godsdienst of goede zeden met opzet aanranden’, die ‘duel, zelfmoord of echtscheiding als geoorloofd verdedigen’, die ‘zedeloze of wellustige zaken behandelen’ enzovoort. ‘Moest een boek verboden worden geacht, dan kon de uitgever van uitgave afzien of de boekhandel een recht op retournering van onverkoopbare exemplaren toestaan’ (Evert Peet in Jaarboek kdc, 1985, p. 58). In een lezing over doel, norm en werkwijze van Idil noemde F.J.M. Verbiest, zoon van de oprichter, Idil een ‘reinigingsmiddel [...] in de Augiasstal der hedendaagse boekproductie’ (Bibliotheekleven, 1948; wegens ziekte had vader Verbiest de lezing niet zelf kunnen houden). Via recensies op fiches en in het eigen tijdschrift Idil-tijdingen gaf Idil morele voorlichting over vooral Nederlandstalige romans. Afnemers waren voornamelijk de katholieke bibliotheken, boekhandelaren en uitgevers.

In eigen kring was Idil niet onomstreden. In 1949 vierde de katholieke boekverkopers- en uitgeversvereniging Sint Jan het vijfentwintigjarig bestaan met een feestmaal. De kritische tafelrede van Anton van Duinkerken, pseudoniem van W.J.M. Asselbergs, schoot Gerard C.J.M. Verbiest in het verkeerde keelgat. Hij liep kwaad van tafel weg: Van Duinkerken had gewaarschuwd dat de preventieve voorlichting van Idil ‘gemakkelijk in preventieve censuur en die op haar beurt weer gemakkelijk in terroristisch totalitarisme kan ontaarden’ (De Tijd, 29 september 1949). Van Duinkerken dacht hierbij ongetwijfeld aan de wederwaardigheden van een ‘zinne[n]prikkelende’ roman van Dick Ouwendijk. ‘Toen Opstand en Geweten [...] ter perse lag voor de uitgeverij van Paul Brand, werd het op de drukproef ongeschikt voor katholieke lezers verklaard door de Informatie-Dienst Inzake Lectuur te Tilburg’ schreef Van Duinkerken in zijn boek over uitgeverij Brand (1951; Verzamelde geschriften, dl. 3, p. 892). Ouwendijks boek verscheen toen bij een neutrale uitgever.

Een jaar later, in 1950, werd Idil van niet-katholieke zijde aangevallen. In Podium pleitte Willem Frederik Hermans voor een ‘verbod van het rooms-katholieke culturele terreurinstituut idil’ (augustus-september 1950). Verbiests weerwoord werd in het volgende nummer van Podium ingebed in een artikel van Hermans getiteld ‘De heilige Idil en haar nar’ (herdrukt in Mandarijnen op zwavelzuur, p. 117-122), waarin Hermans aan de hand van een perscommuniqué van Idil liet zien dat de informatiedienst niet alleen maar adviseerde. Nee, het verbood van alles en dat in een democratische samenleving! Bovendien ‘adviseerde’ Idil niet de lezer maar vooral de boekhandel en uitgever door boeken al in manuscript op te vragen. ‘De Idil belemmert zodoende niet alleen de distributie van wat m'neer pastoor niet aanstaat, het stuurt erop aan de productie te voorkomen’ (Mandarijnen, p. 121).

[p. 111]

Ook dit wilde Verbiest niet over zijn kant laten gaan, maar zijn protest werd dit keer niet door Podium geplaatst. Redacteur Gerrit Borgers liet hem op 28 mei 1951 weten: ‘De heer Hermans, aan wie wij Uw artikel destijds toezonden, heeft op het ogenblik een nieuwe roman onder handen en is daardoor te druk om de Idil nieuw werk te verschaffen met een antwoord. Ook het opnemen van Uw artikel zonder antwoord hebben wij verworpen, omdat wij hiermee Hermans toch min of meer zouden dwingen zijn werk, dat wij belangrijker achten, te onderbreken.’ Hermans had op 8 mei aan Borgers geschreven dat hij voor Idil geen tijd had. ‘Als ik mijn roman klaar heb, zal ik nog wel eens een poepje in de priesterlijke neuzen laten.’ Hij was druk bezig de laatste hand te leggen aan Ik heb altijd gelijk en had er spijt van dat hij op 26 maart 1951 Podium een fragment van zijn roman-in-wording ter publikatie had gestuurd. Hij veranderde er namelijk nog voortdurend aan. ‘Dat eerste fragment zou ik graag terugnemen als het kan. Maar het betreffende nummer is zeker al zo wat gedrukt?’ (de desbetreffende mei-juni-aflevering verscheen half juni).

Simon Vestdijk was blijkbaar met goed op de hoogte van Hermans' motieven om Verbiest een antwoord te onthouden. Aan Hans van Straten, de opvolger van Borgers als redactiesecretaris, schreef Vestdijk op 3 mei 1951 dat hij zich kon voorstellen ‘dat Hermans niet openlijk wilde reageren, maar dit moest wel gebeuren, niet zozeer voor de vrijheid van Podium in het bijzonder, maar voor de geestelijke vrijheid in het algemeen’ (geparafraseerd in Hans Vissers Vestdijkbiografie, p. 393).

Verbiest sprak van ‘honende bewoordingen’ waarin hem door Podium van de afwijzing mededeling was gedaan, wat verwijst naar het vervolg van de brief van Borgers: ‘Mocht het U spijten dat door het sluiten van de discussie U de gelegenheid ontgaat om op de voortreffelijkheden van Uw organisatie te wijzen, dan kunt U wellicht en voor een groter publiek Uw aandacht wijden aan het artikel van Gabriël Smit in de Volkskrant van 19 Mei j.l., waarin deze schrijft dat Uw critiek “niet alleen in hoge mate ondeskundig” is, maar “zelfs niet vrij te pleiten van een zekere domme kwaadwilligheid” [n.l. in een bespreking van Walschaps Zuster Virgilia; rd]. Tot mijn spijt kan ik Uw bijdrage niet terugzenden, daar Hermans hiermede, zoals hij mij schreef, zijn pijp heeft schoongemaakt.’

‘Maar [Verbiest] liet het er niet bij zitten!’ schreef Hermans in Podium, januari-februari 1952 (‘Het knipselbureau’, Mandarijnen, p. 123-132). ‘Hij heeft zich tot het publiek gericht met een brochure, in de erkende boekhandel verkrijgbaar voor 10 centen. Deze brochure bevat het antwoord waar ik mijn pijp mee heb schoongemaakt [...] en daaraan vooraf gaat mijn eigen artikel De Heilige Idil en haar Nar. Van A tot Z geciteerd [...] of er geen auteursrecht bestond.’ Vóór publikatie had Verbiest juridisch advies ingewonnen, maar advocaat F.P.Th. Rohling voorzag geen juridische bezwaren: de Auteurswet verklaart de overname van een artikel door een ander tijdschrift geoorloofd (brief aan Verbiest van 12 juni 1951). En zo verscheen die maand de brochure Acrobatiek der vrijheid op het Podium in de vorm van een losse bijlage bij Idil-tijdingen. Mr Rohling deed Verbiest nòg een idee aan de hand. ‘Een andere vraag is echter of niet in overweging

[p. 112]

[p. 113]

zou moeten worden genomen een strafrechtelijke vervolging te bevorderen van uitgever en schrijver.’ Rohling zag het katholieke volksdeel opzettelijk beledigd in de zinsnede: ‘een religieus genootschap dat, in ons land wel te verstaan, zich toelegt op een geraffineerd saboteren van de wettige vrijheden’ (Mandarijnen, p. 120). Over de strafrechtelijke vervolging van de toenmalige uitgever van Podium De driehoek te 's-Graveland en van schrijver Hermans te Voorburg heeft Verbiest zich door Rohling nog nader laten adviseren. Twintig jaar later deed zoon F.J.M. Verbiest het voorkomen alsof er enkel vreugde bij Idil was geweest om Hermans' stellingname: ‘We hebben er nogal om gelachen. Echt boos zijn we er niet om geweest’ (geïnterviewd door M. van Amerongen in Vrij Nederland van 18 september 1971; herdrukt in Tien krullen op een kale kop, 1975, p. 86). Kennelijk was F.J.M. Gerard C.J.M.'s verbetenheid vergeten!

Intussen was, als gezegd, half juni 1951 het begin van Ik heb altijd gelijk in Podium verschenen, inclusief de sedertdien frequent geciteerde passage: ‘De katholieken! Dat is het meest schunnige, belazerde, onderkruiperige, besodemieterde deel van ons volk! Maar díe naaien er op los! Die planten zich voort! Als konijnen, ratten, vlooien, luizen. Die emigreren niet! Die blijven wel zitten in Brabant en Limburg met puisten op hun wangen en rotte kiezen van het ouwels vreten!’ De in deze jaren nog zeer invloedrijke katholieke pers en ook De Telegraaf vielen en masse over Hermans heen en eisten in hoofdredactionele commentaren justitiële maatregelen. ‘Grof en kwetsend’ schreef de Volkskrant op 25 juni 1951 als ‘Ten Geleide’. Nog dezelfde dag vroeg hoofdredacteur J.M. Lücker bij Verbiest om extra exemplaren van diens brochure. De Tijd citeerde in het ‘Vrijmoedig Commentaar’ van 29 juni met veel vervangende puntjes de omstreden passage waarin ‘een aanzienlijk deel van het Nederlandse volk op de grofste wijze wordt beledigd en gehoond’. De Tijd drong aan op juridische vervolging van Hermans.

Gerard C.J.M. Verbiest beleefde his finest hour.

De katholieke dagbladen die eerder bij monde van Anton van Duinkerken in De Tijd en Gabriël Smit in de Volkskrant zoveel kritiek op Idil hadden geleverd, keerden zich nu tegen de niet-katholieke Idil-kritikaster Hermans. Tevreden schreef Verbiest aan mr Rohling: ‘Juist, dit is de bedoeling van onze publicatie: Maskers af! [...] Katholieke stenenwerpers, misschien voelt ge U toch minder behagelijk: “bien étonnés de se trouver ensemble”?’ (brief van 29 juni 1951).

Verbiest had inmiddels met royale hand zijn brochure tegen Hermans onder katholieke journalisten en intelligentsia verspreid. Bijval kreeg hij van de hoogleraar strafrecht W.P.J. Pompe die Hermans' reactie in Podium ‘ongelooflijk van onredelijkheid en zelfgerechtigheid’ vond (brief aan Verbiest, 23 juni 1951). En A.A.W. Diepenbrock, secretaris van Katholieke Actie in Nederland, een stoottroep van katholieke leken, liet Verbiest op 29 juni weten dat hij diens brochure naar de minister van justitie H. Mulderije (chu) had gestuurd ‘met nog een ander stuk’, waarbij Diepenbrock doelde op de aflevering van Podium met de voorpublikatie uit Ik heb altijd gelijk. In zijn begeleidende brief aan de minister drong Diepenbrock aan op, inderdaad, actie: ‘De Landelijke Leiding der Katholieke Actie zou het zeer waarderen indien Uwe Excellentie volle aandacht zou willen geven aan deze voor de katholieke volksgroep uitermate beledigende schrijverij’ (30 juni 1951). Uitgever Ad. Donker schreef aan Verbiest over ‘het laag bij de grondse stukje van de querulant W.F. Hermans’ (6 juli 1951; tien jaar later zou

[p. 114]

Donker namens De Bezige Bij Hermans' novellenbundel Moedwil en misverstand uitgeven). De directeur van de katholieke volkshogeschool in Berg en Dal vergeleek Hermans met een ‘rioolterriër’; Podium was in zijn ogen een van ‘die schurftige blaadjes van homosexuelen en andere ploerten’ (12 juli 1951). De romancier Maurits Esser vroeg op 14 juli een exemplaar van Verbiests brochure aan; drie maanden later overleed Esser. Ook het toenmalige ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen dat in 1951 voor het eerst subsidie aan literaire tijdschriften zou gaan toekennen, bestelde een exemplaar bij Verbiest (9 augustus 1951). Het resultaat van al deze correspondentie: kvp-staatssecretaris J.M.L.T. Cals strafte Podium vanwege het gewraakte fragment uit Ik heb altijd gelijk met opschorting van de subsidie en Hermans werd juridisch vervolgd.

Ad. Donker aan Gerard C.J.M. Verbiest, 6 juli 1951

De brieven aan Gerard C.J.M. Verbiest bevinden zich in het Idil-archief van het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen, de brief aan minister H. Mulderije in het archief van het ministerie van O.K. & W. (nu: ministerie van ocw in Zoetermeer).

Het gerechtshof in Amsterdam heeft in 1982 de hier geciteerde correspondentie van Hermans met Borgers, processtuk rood II, samen met het hele strafdossier, vernietigd.

Zie ook: Rob Delvigne, ‘De schrijver als misdadiger; W.F. Hermans en Podium in 1951’ in: Het Oog in 't Zeil, jrg. 4, nr. 4, april 1987

Leesrapporten Idil-tijdingen