Handschrift Hattem C 5

Regelnummers proza verbergen

10. Pesttraktaat / Zalfrecepten / Chirurgie

[p. 147]

1⁵⁹⁶ ¶ In die pestulencie tijt⁵⁹⁷ 2A⁵⁹⁸ldus suldi v regieren in pestulen- 3cie tijden⁵⁹⁹ ¶ Inden eersten soe suldi scu- 4wen die steden daer die pestulencie 5regneert ¶ Des morghens bestrijct v 6mont met wijn azijn / ende v ooren / ende 7v oghen ¶ Ende voort sal ic v scriuen iij 8of iiij punten metten welcken ghij v sel- 9uen bescermen moghet ¶ Inden eersten 10soe moechdi nemen eens ter weeken vij 11pillen pestulenciael die ghemaect sijn 12van soffraen / van mirre / ende aloe / ende 13van bolus armenicus Ende ooc soe neemt eens 14ter weken ofte twe werf goet tyriakel 15alsoe groot als een boen / ende nemet die 16smorghens vroe Ende die pillen suldi 17al gheheel in slijnden met roes oly ende 18met bier / ende daer op soe suldi slapen 19moechdi / ende moechdi niet soe suldi vasten 20Ende wildi dit niet doen soe moechdi 21alle daghe drie drooghe hasenoten met 22wijnrute eten ¶ Ende voert suldi scuwen 23alle boemvruchten / ende alle slimighe 24spise ouer eten ende ouer drincken ¶ 25Ghij sult hertelike spise eten / als hoen- 26re ende hamelen vleesch met wijn edic 27ghemaect ende ghecoket / ende goeden dranc 28drincken ¶ Die mannen sullen scuwen on- 29cuysheit Ende waert dat sake dat een 30man die pestulencie voelde soe sal hi hem 31ter stont doen laten ymmer binnen xij hue- 32ren want toeft hij langher hij soude 33in vrese wezen van zijnen liue Ende waer 34die aposteme jnden liese soe latet tusschen 35den groten tee ende den anderen daer die 36vrouwen te laten pleghen an die selue zij- 37de daer dat zeer is ¶ Item waer de apos- 38teme anden buyck of daer bij dat selden 39gheualt soe laet tusschen den cleynen 40vinghere ende den naesten an die rechter hant

596 1 Wijzend handje in rechtermarge.

597 In die pestulencie tijt Rood onderstreept.

598 A Lombarde, 3 regels hoog (2-4).

599 Aldus suldi v regieren in pestulencie tijden Rood onderstreept.

[p. 148]

1off laet die leuer ader ¶ Waerse anden 2hals of inden hoofde soe laet die hooft 3ader die staet tusschen den dwm ende den 4naesten vingher daer bij / ende set coppen 5anden hals / ende altoes an die sijde daer 6het zeer is / ende soe neemt triakel mos- 7tertsaet vlier bladeren ende stoetse te samen 8ende legghet opt seer / ende een half huere 9daer nae soe neemt wijnrute ende wijn- 10edic te samen ghestoten ende legghet dat 11op die eerste plaester / ende dat leste plaes- 12ter verwarmt dicwijl Ende hier nae 13suldi enen dranc maken van esschenblader 14ende sauel euen voele / ende goeden witten 15gengeber een deel dit suldi te samen stoten 16ende maken mit goeden witten wijn / ende 17drincken daer of ix morghen stonden 18nuchteren ¶ Item een heymelike medi- 19cijn sonder anders yet⁶⁰⁰ / scaeft een wey- 20nich van eenen eenhoorn met triakel in 21wijn of in bier dit salt seer op een 22ander stede doen vergaen / mer eerst doet 23v laten ter stont sonder anxt / ende 24en weest niet verueert / ende en slaept 25niet eer ghij ghelaten hebt / of eer ghij 26van dat eenhoorn ghenuttet hebt 27Item nyement en sal laten onder xiij 28iaer ¶ Als die kijnderen die pestulencie 29coemt die suldi ter stont triakel te eten 30gheuen / ende smeert dat seer met defen- 31sijf diemen in die apoteke vijnt / ende 32dat eerste plaester bouen bescreuen suldi vorste⁶⁰¹ 33daer bouen op ligghen mit wat vliender 34blader ghemenghet / ende dan dat ander 35voerscreuen plaester daer op ouer een half 36huere daer nae / ende coppen setten daer 37bij als ghij naest kunnet ende moghet 38¶ Item dit is een goet plaester tegens 39het zeer⁶⁰² / neemt camillen bloemen ende 40petercelien saet / anijs / comijn / soffraen

600 Item een heymelike medicijn sonder anders yet Rood onderstreept.

601 vorste Door dezelfde hand toegevoegd in de rechtermarge.

602 Item dit is een goet plaester tegens het zeer Rood onderstreept.

[p. 149]

1elx euen voele ende stoetet te samen met 2witte van eyeren / ende alst wel vergadert 3es soe doet daer toe alsoe veel hoenichs 4als des anders gheheel js / ende nemet 5goeden witten wijn ende menghet al te 6samen / ende legghet op kenneppen werck 7ende bijntet stijff op dat seer ¶ Voert 8suldi goet vier maken / ende werpen 9int vier iij ofte iiij korlen van mirre 10Ende dus sultu niet langhe stouen ende 11ooc niet baden etcetera 12O⁶⁰³M een balsum te maken artificialiter⁶⁰⁴ 13Neemt een libra olien van oliuen ende 14vj onsen van note olie / mastix een 15onse / galbanum terpentijn elx een onse 16root herst spaensgroen Ende neemt 17een eerden panne die nywee is wel ver- 18loet ende laetse langhe int water leg- 19ghen ende dan droechtse ouer dat vier 20ende dan doet daer jnne die oly van 21oliuen ende als se beghint te sieden soe doe- 22ter die ander oly toe / ende dan doet daer 23toe die ander substancie wel ghepulueri- 24seert dat een te voren ende dat ander nae 25ende altoos roerende sonder afhouden ende 26houdet daer redelic vier bij / ende als 27dat wel ghesoden is soe doetet vanden 28vier / ende dan doet daer in terpentijn 29ende spaensgroen ghemundeert ende 30roertet altoos tot dattet cout is / ende 31doetet dan in een glasen vyoel / ende 32stoppet dat seer dichte toe met was 33dat daer gheen lucht wt en mach / 34ende hoe sij ouder is hoe si beter wert 35Et hoc balsamum vtere debent in vul- 36neribus recentibus / et impone vulneri tuo 37ita calidum vti vulneratus sustentari poterit 38Et si vulnus ita profundum fuerit quod balsa- 39mum non poterit ad profundum venire capias 40instrumentum quod dicitur sputo et laua vul-

603 O Lombarde, 3 regels hoog (12-14).

604 OM een balsum te maken artificialiter Rood onderstreept.

[p. 150]

1nus tuum cum vino calefacto quod dicitur petauwe 2M⁶⁰⁵undificatijff Ad formandum mundifi- 3catijff Neemt zwijnen smout dat een 4jair out is een Semis libra / ende een vierendeel 5zeems / ende een hantvol van ioncfrou- 6marck ende dat al cleyn ghestampt 7ende dat smout al cleyn ghesneden
8Secretarium Sirurgie 9Incipit feliciter⁶⁰⁶
10¶ Dit heet die trisoer vander sur- 11gien inden welken wert besloten den sin 12der consten / ende die volmaectheit die 13der surgien toe behoort⁶⁰⁷ 14D⁶⁰⁸It is die rechte forme ende zier- 15heit van allen surgien ende mael- 16slot ende fundament vanden rechten 17wercke van surgien van allen auctoers 18vanden rechten aerten ende naturen der me- 19dicinen ja van hoghen auctoers ghefun- 20diert als wt algoria sapientis⁶⁰⁹ / vtten 21grooten lancfranc⁶¹⁰ van melanen / wtten 22meesten auicennam / ende wt vele anderen auc- 23toers sonder ghetal ¶ Dit tractaet sal 24al claer ondecken dat ambocht ende die 25meisterie vanden wercken van surgien / 26ende van elke operacie off werck der cru- 27den bij ordinancie alsoe sij behoiren int 28wercke of in die handelinghe vander 29practijken der rechter surgien inder 30volmaectheit der consten Ende hoe datmen 31die cruden met haren machten maken 32sal / ende daer mede wercken sal dienende 33in elke ziecheit aen des menschen lichaem 34¶ Het heet te wederslaen met coutheit 35die coutheit met hetten Die natticheit 36met droechde het drooghe met naticheit 37elc natuer dienende met sinen ambocht

605 M Lombarde, 1 regel hoog (2).

606 Secretarium Sirurgie Incipit feliciter Met rode inkt geschreven.

607 Dit heet die trisoer vander surgien inden welken wert besloten den sin der consten / ende die volmaectheit die der surgien toe behoort Rood onderstreept.

608 D Lombarde, 3 regels hoog (14-16).

609 algoria sapientis Rood onderstreept.

610 grooten lancfranc Rood onderstreept.

[p. 151]

1in contrarien der ziecheit off zeericheit in 2wat euel dattet sij in des menschen 3lichaem N⁶¹¹v verstaet wel wt mijn 4monde dat nummermeer goet surgicus 5in gheenre manieren en mach wezen 6in sinen practijken of konsten off hij moet 7eerst weeten v punten Ende soe hijse bet 8verstaet soe hij beter moet sijn bij crach- 9ten /⁶¹² daer hij bij mach mercken welck 10dat hij schuldich is te doen of te laten 11vanden vijf punten Ende soe hijt bet 12verstaet soe hij beter moet sijn bij 13crachten / ende soe hijs mjn verstaet ende 14hij wercken wille soe hij daer mjn af 15weet Ende elck vanden v punten is hij 16schuldich te weeten / ende waeromme dat- 17men den enen doen sal het gheen dat 18men den anderen laten sal ende niet doen als 19hij sijn oghe sla⁶¹³ slaet op eenighe zee- 20richeit of mesquame ¶ Dat eerste 21punt is in zwellinghe ende seerheiden 22welcmen schuldich is te verslaen ende 23dat heetmen repercussiuen ¶ Dat ander 24is zwellinge van couden humoren die te 25doen scheiden met resolueren ¶ Dat der- 26de is alle hertheit ghezwel ofte apos- 27temen te ripen dat sijn maturatiuen 28¶ Dat vierde ende dat meeste is al dat 29open is ende vervuylt offt zweert dat 30wel te doen zweeren dat heet mundifi- 31catijff ¶ Dat vijfte dat is alle manier 32van gaten die open sijn ende die weder te 33gader te doen ende te helen dit heet consi- 34lidatijff⁶¹⁴ ¶ Aldus esser v Repercussijf 35Resolutijf Maturatijff Mundificatijf 36Consolidatijff⁶¹⁵ Ende dese v ambochten 37sijn principael / ende elc is een werck 38in rechten consten van surgien Ende dit 39heb ic wt gunsten ontbonden in corten 40woerden in dit cleyne tractaetken om 41lichtelic te verstaen te gronde V⁶¹⁶ander 42repercussiuen⁶¹⁷ ende defensiuen medicinen

611 N Lombarde, 1 regel hoog (3).

612 Ende soe hijse bet verstaet soe hij beter moet sijn bij crachten / Contemporaine doorhaling.

613 sla Contemporaine doorhaling.

614 consilidatijff Lees: consolidatijff.

615 Repercussijf Resolutijf Maturatijff Mundificatijf Consolidatijff Rood onderstreept.

616 V Lombarde, 1 regel hoog (41).

617 repercussiuen Rood onderstreept.

[p. 152]

1ende cruden salmen voren setten na die ordinan- 2cie vanden antidotarius ende vanden grooten 3lancfrancum⁶¹⁸ Repercussiue is die materie 4weder te slaen off wederkeren Defensiue 5bescuddinghe elc let van zwerten bloede 6ende van quaden humoren van hetten in allen 7leden / in wonden / in apostemen / in vlceren 8ende in fistulen / in canckeren / ende in allen onge- 9maken die horen ter surgien ¶ Nv sullen 10wij voort ordineren welc dese crude plaes- 11teren ende saluen sijn die macht hebben te 12doen wederslaen die verstorbeert sijn 13van hetten / ende elc lit te wederstaen ende te 14te⁶¹⁹ bescudden elc verstorbeerheit die dair 15in comen mochte ¶ Nv suldi verstaen elc 16cruyt wortelen ende saet / metail eerde ste- 17ne elc bij hem allene daer die macht heb- 18bende ende daer toe vercoren sijn vanden philo- 19sophen ende die tot den dienst behoren ofte am- 20bochte / ende die warachtighe defensijff sijn 21cout ende drooghe Ende die repercussiue sijn 22drooghe ende nat D⁶²⁰Olatrum⁶²¹⁶²² dats nasscay 23semper viua dats donrebaert / rosen violetten 24ende dune neufer⁶²³ dat sijn sulke bloemen 25die jnt water wassen / lentiginis dats 26de crop dat opt water wasset / bursa pas- 27toris / wit van eyeren cauwoerden / sukereie 28porcelien / latuwe / weghebladere / wilghe 29bladeren / galle preparate / ceruse / litergierum / me- 30nie / coral wit ende root / bolus armenicus tibi significat 31leem dats oude eerde slijm / ende meest 32alle coude ende drooghe cruden / antimonium / 33bloet steen / ende steen van alabaster / ende 34saphier Ende altoos gadert emmer mede cleyn 35ghersten meel ende aysijn ¶ Dit sijn die 36bouen maten cout sijn mandragora / ende sola- 37drum mortale / iusquiamen / quiczeluer / gom- 38me van opium cabaycum⁶²⁴ / acasia doelsaet 39ende die in die vierde graet cout sijn / ende 40elc van hem machmen metten anderen menghen 41nae dat te doen is / ende wit van eyeren

618 lancfrancum Voor 'lancfrancum' staat een aanzet tot s of f.

619 te te Lees: te.

620 D Lombarde, 1 regel hoog (22).

621 DOlatrum Rood onderstreept.

622 DOlatrum Lees: SOlatrum. Hier is een verkeerde lombarde ingevuld (geen representant).

623 dune neufer Transcriptie onzeker (vergelijk p. 260, r. 20 'nenufar').

624 cabaycum Lees: tabaycum.

[p. 153]

1ende ghersten meel doetmen gheerne daer toe 2ende ooc azijn / ende ooc oly van couden cruden 3ende dat sop vanden voerscreuen cruden na dinen 4wille cout / of die poeder van die metael 5of steen off eerde voerscreuen dese wederstaen 6ende weeren alle materien ende etter toe we- 7derslaen hete bloet met haire coutheit 8soe dat die leuende hitte gheeft dat bloet 9gheen macht toe seynden sijn etter totter 10steden daer dese coude plaesteren op ligghen 11Ende alsmen siet dat toe bloede slaet in 12die wonde soe salmen emmer doen laten 13aen die contrarie sijde om dat bloet of 14te trecken / ende ooc legghen goede defensijff 15om die wonde off zeericheit ¶ Item 16bolus armenicus i dragme oly van rosen ij dragmen azijn i dragme 17terra signata Semis dragme wrijft te gader in 18een mortier ende maect daer of defensijff 19¶ Item het sop van dese voerscreuen coude 20cruden na dinen wille ende iij deel oly van 21rosen ende een deel ayzijn / ende wil ghijt 22stercker hebben soe doeter toe bolus armenicus of 23roode eerde / off een weynich wit vanden 24eye ende ghersten mele ende maect een plaes- 25ter na dinen wille dicke of dunne heet 26of cout ¶ Om te wederslaen stercke 27hitte ende zweeringhe in iuncturen of ver- 28gaderinghe van leden die comen van heten 29bloede / ende van heten flederzijn / of van heten 30artike Ende aldus moechdi wederslaen 31ende beteren alle manieren van artike⁶²⁵ ¶ 32Neemt cleyn ghersten meel ij dragmen ende het 33sap van porselien 1 onse nasscay water / ende 34daer in salstu menghen ghepuluert opium 35tabaicum dragmen 4 ende canfer 1 quartarium dit salmen 36te gader wriuen ende doent ouer het vier 37met een luttelken azijns ¶ Om een 38plaester te maken of salue die zweeringe 39doet verdriuen Neemt oly van rosen iiij 40dragmen ende was 1 dragme ende smelt het was ende oly 41met een weynich roeswater ende dan doet

625 Om te wederslaen stercke hitte ende zweeringhe in iuncturen of vergaderinghe van leden die comen van heten bloede / ende van heten flederzijn / of van heten artike Ende aldus moechdi wederslaen ende beteren alle manieren van artike Rood onderstreept.

[p. 154]

1vanden vier / ende menghet daer in vanden puluer 2opium tabaicum ende soffran ana onse Semis ende 3het preciose subtijl vngwent ¶ Nv es 4te weeten int wederslaen der humoren als 5die materie van binnen coemt off die 6zwellinghe daer voer moet gaen een 7purgacie / dats te verstaen els mit coude 8humor voren ghedeilt met purgerende dats 9mit coude humoer Ist in colera ist int 10bloede / ist in melancolia / ist in fleumen met 11bloeden laten met laxatiuen ommer behouden- 12de die natuer stercheit ende edelheit ¶ 13Noch is te mercken ende te verbeden te we- 14derslaen in vele manieren Item men sal 15niet wederslaen zwellinghe noch aposte- 16meringhe den ghenen dieze wt ziecten 17ghecomen sijn / off den ghenen die veel qua- 18den humoren in hebben van quaden zwerten bloe- 19de / of den ghenen die van quaden humoren ghe- 20zwollen sijn dien waert onmoghelic met 21enighen couden cruden te wederslaen ofte te 22niente te bringhen / dair bij moeten wij die 23zwellinghe van quaden humoren weder ghe- 24sceiden ende ghenesen met resolutiuen dat 25sijn sceedende medicinen die veel edelre 26sijn gheprijst / ende dese sullen hier nae vol- 27ghen alsoe dat behoert bij ordinancie / ende 28die coude humoren daer die groote zwellin- 29ghe af comen / als van salsum fleuma men 30moet die taye fleumen ghedeelen met 31laxatiuen / ja die macht hebben all sulke 32humoren te verdriuen ¶ Item wit turbit 33ij dragmen witte hermo dactulen⁶²⁶ 1 onse dyagredi 34Semis onse suker 1 onse gengeber naghelen soffraen 35ana Semis onse of mjn dit purgiert liminghe 36coude fleumen ¶ Item wit turbit gomme 37dyagredi zingiber 1 onse / ende Semis onse ghepulueri- 38zeert ende gheconficeert corcisten⁶²⁷ met den 39syrope van violette ana ij onsen dit maect 40een ghezwollen mensche van koude all 41quite etcetera D⁶²⁸it sijn die sceedende crude⁶²⁹

626 hermo dactulen Lees: hermodactulen.

627 corcisten Lees: trociscen.

628 D Lombarde, 1 regel hoog (41).

629 Dit sijn die sceedende crude Rood onderstreept.

[p. 155]

1off medicinen om elken ghezwollen leden te re- 2solueren⁶³⁰ / ende dese behoiren elken edelen surgien 3te weten Ende ic sal elc noemen bij sonderlin- 4ghe die van sulker virtuten sijn ende dair 5nae machmen maken plaesteren saluen son- 6der ghetal Ende olyen die allen sulken resol- 7ueren / sceedende als ouertallighe saken ¶ 8Camomile / mellilote / ebolus / vliender / 9anetum / saelge / alsene / marcue sen taurea⁶³¹ / 10lelien / adic / alant / commijn / bonen meel / 11gruys / caneel / broet / crancken wijn / off 12crancken ayzijn / biuoet / lijnzaet Ende men 13mach vanden simpelen maken oly plaesteren 14saluen sonder ghetal / ende in dese resoluti- 15uen olyen off saluen salmen nemen ripe oly 16van oliuen die wit is ende soete / ende die groe- 17ne onripe salmen orboren in die repercussi- 18uen met die couden plaesteren dat hier nae 19volghen sal ¶ Dair nae wil ic dij wijsen 20alle resolutiuen olyen plaesteren of saluen te 21maken van die simpelen cruden voerscreuen ¶ 22Item nyeuwe drooghe versche kemille 23cleene meel van lijnzaet ana ij dragmen ripe 24olie van oliuen x onsen in een glasen vat 25ende set dat vat inder sonnen in die hoy- 26maent xl daghe in heeter sonnen / ende 27alsoe maectmen ooc van alden anderen cruden 28olye ¶ Een veel beter maniere van olye⁶³² 29gheringhe te maken van allen cruden daer 30men off wille Neemt een glasen viole 31die groot is / off een vrinael ende dair in 32doet oly commuin viij onsen ende bloemen of 33cruden of bloessemen of rozen of violetten 34off camillen of wat dattet zij daer off 35neemt iij onsen ende doettet totter olyen int 36glasen vat ende stoppet wel / ende dat settet 37in een ander vat met watere ende dan doet 38sieden soe langhe alsmen rauwe vleysch 39doet sieden ende dan laettet couden / ende dan 40mundificeret doer een teems of doer enen 41schonen doeck / ende dat hout tot dat ghijs 42te doen hebt / ende aldus maectmen alle

630 off medicinen om elken ghezwollen leden te resolueren Rood onderstreept.

631 sen taurea Lees: sentaurea.

632 Een veel beter maniere van olye Rood onderstreept.

[p. 156]

1maniere van olye sonder ghetal ¶ Nv 2wil ic v ordineren van plaesteren die scee- 3den ende die resolueren om enen coninc Item 4cleene bonen meel / bloemen van camillen 5ghepuluert euen veel / ende crancken wijn / 6ende oly van eenighen sceedende crude een 7weynich maect dicke plaester ¶ Noch 8een veel beter sceedende tegens borsten cullen 9scoerten al te gader sulke saken⁶³³ Neemt caf 10van terwen een goet deel / meel van lijnza- 11de / ende een weynich sop van vlienderen / 12ende slac wijn euen vele tempert te gader 13noch te dicke noch te dunne / oly van ca- 14millen 1 weynich doet opt vier ende maect 15een plaester Item wat plaester dat scee- 16dende is moetmen legghen wat heter dan 17lawee ¶ Item die resoluerende off sceedende 18plaesteren diemen maect in enige manieren 19vanden voorscreuen simpelen cruden machmense 20componeren sonder ghetal ¶ Nv suldij ver- 21staen die saluen diemen maect vanden scee- 22denden cruden / ende dese saluen heten vnguentum 23resolutiuum / ende dus maectmense Neemt 24oly van die voerscreuen cruden / als van camillen 25of anetum / of van lelien / of van vlienderen 26of van eenigen anderen / ende neem vander olyen 27iiij onsen was 1 onse inde wijnter ende 1Semis onse inde 28somer hier in soe doet een cleyn weynich 29armoniacum dat maect met cleynen viere 30alst was in die olye ghesmolten is soe ist 31ghenoech Aldus moechdi van alle manie- 32re van olye gheringhe salue maken 33Als ghij een ghezwollen lit hebt met 34verherder zwellinghe ende dat wilt doen 35sceeden ende ghenezen ja sonder teyken van 36ettre soe suldijt bestrijken met lauwer 37olyen off saluen voerscreuen / ende bouen die plaes- 38teren bijnt wolle van scapen met heten 39wine gheperst al warm daer ouer ghe- 40bonden elke sake ist plaester ist oly of sal- 41ue Ende voeldi gheware teyken van ettre 42⁶³⁴ of prekelinghe dat ghezwel is op die

633 Noch een veel beter sceedende tegens borsten cullen scoerten al te gader sulke saken Rood onderstreept.

634 42 Gebruiksspoor in ondermarge van onbeholpen hand: imitatie van een deel van r. 40.

[p. 157]

1vergaderinghe der humoren soe menghet 2in die plaester maturatijff die is moe- 3der van alle zwellen of apostemen om te 4etter te brenghen ende te morwen ende ri- 5pen Item waer die sceedende resolutiuen 6sijn die doen bet wech gaen / ende die ma- 7turatiuen doent etter maken ende altoos 8accorderende dese twee te gader in dese vol- 9maecte meisterie van surgien / want daer 10eenige vergaderinge van humoren beghint 11of ghezwellene materie die ten hoofde 12draghen / of met steecten van binnen te 13verzweren dats een teyken van ettere daer 14moetmen emmer morwen de⁶³⁵ plaesteren 15leggen dat sijn maturatiuen of ripende 16saken etcetera D⁶³⁶It sijn die maturatiuen off 17ripende medicinen of cruden van allen ma- 18nieren van apostemen⁶³⁷ / ende van allen saken daer 19etter in es of emmer in comen mach off 20moet bij foertsen van quader humoren off 21ene vergaderde materie die gheaposte- 22meert is Dese cruden plaesteren of saluen 23heten maturatiuen dese doen etter comen 24ende ripen ende morwen / ende doen vloyen ende wt 25breken Ende men salse elke allene noemen 26bij hem seluen daer nae hoemense vergaderen 27sal in plaesteren Maluacisti dats heemswor- 28tel dat is dat beste bouen al / dat lijnzaet 29is beide morwende ende sceedende / pepplen 30venigriet / vette vighen / violetten ayuin 31lelyen wortelen / oude berghen roesel / off 32ouden ripen oly van oliuen dat wit is / onge- 33souten boter / terwen meel / brycone⁶³⁸ wor- 34telen etcetera ¶ Dit sijn die gummen⁶³⁹ als armo- 35niacum / galbanum / terpentijn / bedellium / sera- 36pin / ende aldus maectmense simpeliken in 37plaesteren ¶ Die heemswortele salmen nemen 38ende wasschense wel schone / ende dan sniden 39in cleenen stucken / dan doen sieden in watere 40ende doet hem smoeren in sijn watere alsmen 41⁶⁴⁰ rontvleysch smoert in sijn smout / ende

635 morwen de Lees: morwende.

636 D Lombarde, 1 regel hoog (16).

637 DIt sijn die maturatiuen off ripende medicinen of cruden van allen manieren van apostemen Rood onderstreept.

638 brycone Lees: bryone.

639 Dit sijn die gummen Rood onderstreept.

640 41 Gebruiksspoor in ondermarge van onbeholpen hand: imitatie van resp. r. 41 en 40.

[p. 158]

1als hij als⁶⁴¹ al morruwe es soe doet dat 2sop daer wt sijpen / dan stamptet cleene 3ende alst zeer cleyne is ghestampt soe 4doet dat vette sop dair weder toe ende 5hout altoos bij dij in waeringhe soe 6hebstu ghemaec morwende ripende plaes- 7ter met terwen meel ende met bergen roe- 8sel dat seer out is ghestampt cleyne ende 9dan dair toe ghedaen den ghereren⁶⁴² heems- 10wortele voerscreuen / ende dit plaester is herde 11ghemeen inder groter meisters boecken 12op antrax / op carbunculus / op bubo dat 13sijn neghen oghen / clap oren / ende zwerte puys- 14ten ¶ Een goet coelende sceedende matu- 15ratijf op borsten daer seker etter in is⁶⁴³ / 16op crisipula⁶⁴⁴⁶⁴⁵ / op flegmum / ende op colerica 17aposteem in heten leden ende in heten tijden 18Neemt violetten wit hof / poppelen euen 19vele van elken ij hantvol / ende heemswortelen 20bereit alst voerscreuen is die wortelen ende 21lelien euen vele / dit siedet ende stampt 22wel cleyne ende subtijl / ende dan doet dair 23toe subtile bloemen mele van terwe ende 24olde berghen roesel / ende dan maect een 25subtijl plaester na dinen wille alst is 26voerscreuen ¶ Die coude apostemen dat sijn 27die bleke sijn ende langhe zweeren ende 28die heten simia et scropilia Simia die 29coemt van fleumen die zwert sijn Scro- 30pilia die coemt van melancolien die 31verhert is ende en hebben gheen hitten om 32te verzweeren ende dan bliuense staende 33tot een butse ende dan heten clieren Simia 34sijn groote brede apostemen sonder hoeft 35ende zweeren een half iaer of een iaer 36daer om heten sij siminlic⁶⁴⁶ om der malicie 37wille / ende dese moeten emmer hete matura- 38tiuen hebben Neemt venigriet meel / lijn- 39saet meel heemswortelen euen voel iij onsen 40ende goeden duuen stront ij onsen siedet ende

641 als Contemporaine doorhaling.

642 ghereren Lees: ghereten.

643 Een goet coelende sceedende maturatijf op borsten daer seker etter in is Rood onderstreept.

644 op crisipula Rood onderstreept.

645 crisipula Lees: erisipula.

646 siminlic Transcriptie onzeker.

[p. 159]

1stampt als voerscreuen is / ende dan doet daer 2toe heefdeech iij onsen olyen van camillen 3v dragmen / ymmer maect subtijl plaesteren stampt 4cleene ende legghet het plaester dair op 5al warm altoes / ende maect altoes matu- 6ratijf nae dat die aposteem is heet of 7coude hert of weeck nae dijn herte nae 8die voerscreuen morwende ripende moegt⁶⁴⁷ 9ghij die cruden vergaderen sonder ghetal 10¶ Nv wil ic dij scriuen een sonderlin- 11ghe goet dyaquilon⁶⁴⁸ Neemt maluauisei 12witte popplen / lijnsaet venigriet marck 13musilaginis dicke dan dun j libra ceruse 14i libra oude olye j libra of meer armoniacum 151 onse terpentine maect die musscillage vo- 16ren ende doet die ceruse ende olye opt vier 17alsmen ander dyaquilon pleghet te ma- 18ken / ende van litergierum ende van olyen ende 19van ander musscillagen of van vetheit 20des heems des lijnsaets ende van anderen 21diemen wil een maturatijf op stropilen⁶⁴⁹ 22op antrax ende op carbunculus nochtans 23is antrax ende carbunculus heter dan stro- 24pilen⁶⁵⁰ Neemt die wortelen van witten le- 25lien ende lijnsaet ende breyt heemsworte- 26len euen vele iij onsen ende siedet in wine / ende 27dan soe doeter seem in Semis onse zuer hoef 28deech ij onsen ende daer nae duuen stronten 29die wit sijn 1 onse / maect subtijl plaesteren 30noch te dunne noch te dicke ende cleyne 31ghestampt ende wel vergadert / ende dair 32in doet die oude olye van ripen oliuen 331 onse of meer / ende dit plaester sal wonder- 34licke zeer wercken ende wecken alle die 35doue verslapende ende verherde zweerin- 36ghe soe in wat stede dat sij is an des men- 37schen lichaem ¶ Wilstu een secreet weten 38om zeer te matureren⁶⁵¹ soe neem armo- 39niacum ende galbanum ende doeter in crancken 40wijn ende smeltet in een pannekijn ende

647 moegt Voor 'moegt' staat een doorgehaalde aanzet tot g.

648 Nv wil ic dij scriuen een sonderlinghe goet dyaquilon Rood onderstreept.

649 stropilen Lees: scropilen.

650 stropilen Lees: scropilen.

651 Wilstu een secreet weten om zeer te matureren Rood onderstreept.

[p. 160]

1doet tot die voerscreuen plaesteren Of dus 2te doen heues an groten riken lieden dit 3morut in corter tijt sonderlinge⁶⁵² toeuen 4Ende ist sake dat al morru is ende ripe 5ghenoech is ende dattet niet wt breken 6en wil nae dinen wille soe neem de scale 7van een haselnoete ende doet daer in wit 8marcurij sublimert dat legghet daer op 9daer ghijt gat hebben wilt onder die plaes- 10ter daer sal een gat in worden sonder 11sniden Ende al waer een aposteem offt 12zweeringhe wt ghebroken ende waer al 13omtrent hert ende dan late dat matu- 14ratijff daer emmer op ligghen tot dattet 15al omme morruwe is ende int gat een 16zuuerende wieke Ende aldus ghelijc 17der wonden sijn die an eenige sijde verzwe- 18ren willen ende hert sijn dan legghet em- 19mer een morruwende maturatijf op der 20hertheit ende op die wonde of gaten soe mach 21die zeericheit wt vloyen sonder twiuel 22M⁶⁵³ondificatiuen medicinen⁶⁵⁴ Dat sijn suue- 23rende dinghen alle vuyllicheit van zwerten 24humoren in zwerten apostemen in vervuylden 25wonden van zwerten bloede / dat sijn in 26vlceren / in canckeren / in fistulen / ende in allen 27onsuueren gaten die open sijn an des men- 28schen lichaem Ende in dezen mondificatiuen 29horen somtijt corrosiuen om te verwinnen 30der malicien / ende dat ouertallige vuylheit 31in oude gaten ende die doen te verteren / 32of af te doen dat ouertallige zwerte 33vleisch in stinkenden gaten / want dit is em- 34mer nootsakelic voren te suueren van allen 35saken eermen enich dinck helen mach want 36nummermeer en machmen saken helen men 37moetse emmer suueren van allen saken eermen 38enich dinck helen mach / ende dat moet emmer 39sijn die meninge des edelen surginen ¶ Men 40sal te voren segghen die suuerende crude elc 41sonderlinge welc sij sijn die de macht

652 sonderlinge Lees: sonder lange?

653 M Lombarde, 1 regel hoog (22).

654 Mondificatiuen medicinen Rood onderstreept.

[p. 161]

1macht⁶⁵⁵ hebben te suueren ende te corroderen 2ende te verteren alle onzuuerheit met hair- 3re macht / want hem dat ambocht gegeuen 4is vanden philosophen ende auctoers Nv ver- 5staet die eerste sijn cranck met scoes- 6tende⁶⁵⁶ te suuerende / dair na starck / noch 7starcker / daer nae alre starcste Honich 8of zeem ghesuuert bouen alle zeem water 9wieroc / mastic / apium / alsine / affodillis 10aristologie / hermodactulum / agrimonie 11celedonie / caprifolium / honich rosaet 12Noch starcker sal zijn Neemt smout van 13glasen ende aluyn ghecalcineert ende 14onghecalcineert / vitreoel ghebernt ende 15onghebernt al ene maniere van soute 16calemeyn ¶ Voel starcker is spaensgroen 17dats flos oris⁶⁵⁷ verbernt / coper dats os⁶⁵⁸ vstus 18croidis⁶⁵⁹ ferri dats yser verbrant tot dat- 19tet root is / quicsiluer gheblust tot dattet 20wit is / leuende calc / aqua fortis dat alder 21starcste is Water van salalkai met le- 22uende calc ghemenget dat cauceriseert⁶⁶⁰ 23staphans dat onreyn is / ende gloyent yser 24noch seerder ¶ Van desen simpelen cruden 25voerscreuen sullen wij ordineren die recepten 26sonder ghetal wantmen mach dair off 27vijnden in allen boecken menighen edelen re- 28cept die wel mundificeren ende corrosiueren 29ende suueren willmen crancker wilmen sterker 30wilmen alder stercste na dattet euel of on- 31ghemac groot of cleyn is na dien dat te 32doen is in verouden in⁶⁶¹ vuylen stinckenden gaten 33off wonden vlceren fistulen ofte canckeren 34ende alle manieren van zeeren ¶ Weetet 35dat wieroc ende apium affodillis sijn sachte 36suuerende mer zeere / ende aluyn ende vitreoel 37of calmien sijn scarp / ende daer omme moet- 38men emmer goede coele defensiuen legghen 39omtrent dat onghemac alsmen werct met 40scerpen corrosiuen ¶ Nv merct wel ende siet 41elke onzuuer wonde die onsuuer sijn of

655 macht macht Lees: macht (het eerste 'macht' staat op de vorige bladzijde).

656 scoestende Afbreking onzeker (twee woorden?).

657 oris Lees: eris.

658 os Lees: es.

659 croidis Lees: crocus.

660 cauceriseert Lees: cauteriseert.

661 verouden in Contemporaine correctie en doorhaling ('wonden' is veranderd in 'verouden').

[p. 162]

1vuyle gaten hebben van zwerten apostemen 2Dit noemen die grote meisters vlceren 3ja na dat die zwerte humoren cout heet 4nat of droghe sijn / ende dair nae comen 5fistulen ende canckeren ende euelen inder luyden 6leden Nv verstaet soe een gat of wonde 7vuylre is soe dat mundificatijf starcker 8moet wezen / ende soe enich open zeericheit 9diepe of ondiepe roode int vleysch ende 10wit int ettere is / soe ist noot starcker 11zuueringhe te doen Ende weet wt minen 12monde dat elc zeer te zuueren is de slotel 13van surgien bouen allen anderen punten 14Nv gae ic voert te zuueren voren van 15sochten altoos sterckende daer nae dat 16in elke saicke behoirende is Item sie dij 17in wonden off in wtghebroken apostemen 18dat sij voele moghen soe maect dese va- 19sim⁶⁶² water si zuuert ende is goet Item neemt 20crancken wijn Semis pijnte / ende neem dan 21een lepel vol zeems v coerne fijns wie- 22rocks iij tarwen coorn groot aluyns dit 23maec te puluer ende doe dat inden wijn 24ende hier of maect werm alstu besighen 25wilt soe wasschetse daer mede / ende wilstu 26daer mede wasschen wonden soe laet die 27aluyn daer wt / ende of die wonden stonken 28soe doe calmyen dair in / ende legghet een 29plaester van eppen dair bouen op ¶ Wit 30zeem i Semis libra subtijl bloemen van terwen 31of van ghersten iij onsen menghet met den 32sape van eppen vj onsen dat doet opt vier 33in een pannekijn ende siedet als een pappe 34¶ Het sap van alsem ende terpentijn is 35goet in zeenuyghen steden ¶ Item alle die 36boeken prisen zeere der apostelen salue vn- 37guentum viridum het en dunct mj niet sijn 38prisens weert Item neemt was viridum 39hers zeem ij dragmen litergierum iiij onsen floes Semis onse 40ghewasschen terpentijn v onsen ij onsen olyen maect 41dair apostel salue van ¶ Om fistulen⁶⁶³

662 vasim Transcriptie onzeker.

663 Om fistulen Rood onderstreept.

[p. 163]

1ende stinckenden vlceren te doden⁶⁶⁴ Neemt neere 2dat wit is i onse vitreoel romanum i Semis onse aluyn wie- 3roc vj onsen maect puluer ende legghet met 4zeem / ende emmer legghet omtrent dat zeer 5goede coude defensijff dat repercussiue die 6metter coutheit dat hete bloet weder- 7slaen ende beweeren onghemack van seer- 8heden ¶ Een goet mundificatijf van poe- 9dere⁶⁶⁵ Neem hermodactilen aristologien ro- 10tonde i Semis onse aluyn ghecalcineert 1 onse of 11min maect puluer ende houtet tot dat 12ghijs te doen hebt ¶ Een goet groyende 13edel suuerende in allen onsuueren vuylen vele 14steden daert te doen is⁶⁶⁶ Neemt wit azijn 15een pijnte litergierum iij onsen puluert dit ende 16doettet inden azijn et siettet te gadere altoos 17roerende / dan latet couden ende claren ende 18dan salstu nemen 1 pijnte roeswaters ende 19dair in doet ij onsen smout van glasen ghepul- 20uert / ende doet dit een luttel sieden ende dan 21latet couden ende claren Ende dese twee wateren 22te gadere gedaen sijn scoone als wit melc 23ende herde goet om suueren ende drooghen ¶ 24Noch een dat seer corrosiuelic is in sterc- 25ken fistulen in stercken canckeren⁶⁶⁷ ende met 26desen machmen die zwerte tanden schone 27maken hoe zwert dat sij sijn ende dit moet- 28men wachten het is vreselike starc ende 29machtich want het doet dat zwerte vleysch 30of ende maect al schone bene ende tanden 31Neem vitreoel rerinon⁶⁶⁸ ij onsen salpeter ij onsen 32aluyn 1 onse dit puluert al te gader ende doet 33in een glasen vioel Die ij eerste wateren 34sijn goet ende sterck ghenoech tot allen saken 35an des⁶⁶⁹ menschen lichaem ende den tanden Ende 36het derde water is alsoe sterck datmer 37stael in soode het soude verteren ¶ Om 38een puluer dat die groote lancfranc plach te 39vseren in quaden canckeren In noli me tangere 40jn stinkenden gaten⁶⁷⁰ Neemt arsenicum 1 onse 41leuende calc ij onsen tsap vanden wortelen van

664 ende stinckenden vlceren te doden Rood onderstreept.

665 Een goet mundificatijf van poedere Rood onderstreept.

666 Een goet groyende edel suuerende in allen onsuueren vuylen vele steden daert te doen is Rood onderstreept.

667 Noch een dat seer corrosiuelic is in stercken fistulen in stercken canckeren Rood onderstreept.

668 rerinon Oplossing afkorting onzeker.

669 des Boven de e staat een overbodige tilde.

670 Om een puluer dat die groote lancfranc plach te vseren in quaden canckeren In noli me tangere jn stinkenden gaten Rood onderstreept.

[p. 164]

1affodilus vj onsen menghet al te gader ende 2maect trocisken ende derechse⁶⁷¹ ende als ghij- 3se besighen wilt soe puluerizeetze⁶⁷² Dit 4puluer corrodeert ende mortificeert alle 5corruptiuen ende doot all leuende onghema- 6ken die an des menschen lichaem sijn ¶ 7Om een te kanckeriseren of te bernen of 8gat te maken in gansen vleysch datmen in 9menighen manieren mach doen als met 10realga arcenicum sublimatum quiczeluere 11wit ghebuscht⁶⁷³ Neemt leuende calc van 12doernixen grauwen steen 1 libra capitellum 13dats die alre stercste loghe daermen die 14soep van sceden mach / van die loghe ne- 15me iij pijnten ende dair doet dat leuende 16calc in / ende dan sietet met stercken viere 17tot op een pijnte / dan laettet staen couden 18ende claer worden enen nacht / ende dan doet 19dat claer af in een glasen vat oft vio- 20le Dit water is root als een viere / ende 21alsment orberen wil soe salmen ontwee 22puluresieren leuende calc ende menghen die 23met desen watere / ende daermen dat gat wil 24hebben daer salmen scerpe defensijf leggen 25Ende wat tijt dattet alre beste is bouen 26alle branden ende dat corste ende ooc dat beste 27Ende als het lijf verbrant is soe nae dat 28men het gat wil hebben groot of cleyn 29ende die stede al zwert is soe doet wt 30vallen aldus Neem coelbladeren violetten 31bladeren ende stamptse met zwijnen smout 32dit bijnt ouer dat zeere⁶⁷⁴ zwerte stuc soe 33valt dat sonder twiuel wt hier hebstu 34een schone wonde jnt hele vleysch 35Ende ist sake dastu noch een starcker 36wilst hebben Neem een gloyende yser 37ende dat pleghen alle die oude goede meis- 38ters van surgien te doen ende te canteriseren⁶⁷⁵ 39met gloyenden yser of met goeden finen 40goude / ende noch willent groote meisters 41doen waren die luyden niet soe zeere ver-

671 derechse Lees: dreechse?

672 puluerizeetze Lees: puluerizeerze.

673 Om een te kanckeriseren of te bernen of gat te maken in gansen vleysch datmen in menighen manieren mach doen als met realga arcenicum sublimatum quiczeluere wit ghebuscht Rood onderstreept.

674 zeere Contemporaine doorhaling.

675 canteriseren Lees: cauteriseren.

[p. 165]

1uaert ende van dien mochten van groter 2veruaerten die lieden bederuen alsoe meis- 3ter jan die langhe dede die dair om sterf 4dair bij is dat ander beter ende is seer 5expert daerment zeer wel doet ende be- 6leit met goeden defensiuen of repercussiuen 7ende ombelet van elken saken metter wa- 8righer const soe gaet die volmaectheit 9der edelre surgien V⁶⁷⁶ander reconsolida- 10tiuen ende regeneratiuen ende conglutinati- 11uen incarnatiuen⁶⁷⁷ dese scelen alle luttel 12mennighe mensche is zeer helende ende 13vleysch minnende ende vergaderende die la- 14belen vanden wonden of van allen open gaten 15der consolidatiuen behoiren sijn dats in 16elke stede die open sijn wel te voren ghe- 17suuert mit mundificatiuen Ende weet 18dat die minste conste is vanden viuen 19dats een dinck te helen alst te voren toe 20ghereet is als die rechte conste eyscht 21elke sake nae hoer behoerte alzoot be- 22hoert inden rechten aert van surgien voer- 23screuen Ende van dezen saken die helen souden 24vijntmen wel meer bescreuen dan van 25enighen anderen Ende dat opperste van helen 26dat is elc dinc van voren te suueren 27ende dair nae dat vleysch te doen groyen 28ende die canten te doen vergaderen vander 29lippen vanden wonden ¶ Nv onthout wel 30dat nummermeer goet consolidatijf sij 31het moet een deel mundificatijf sijn 32in allen plaesteren ende saluen Ende wat oly 33van oliuen is een moeder meest in allen 34saluen / ende was ende hers ende pec sijn va- 35deren van allen plaesteren ¶ Vtriusque con- 36solidatorum⁶⁷⁸ dat sijn die niue conferie 37scilicet confilie minor et maior dese sijn sonder 38ghetal daermen het sap of nemen mach 39ende orberent in plaesteren ende in saluen Neem 40wieroc balanstia⁶⁷⁹ celifonie percen van 41cipres gummi elami⁶⁸⁰ brekende olibani 42sanguis draconis / oliue olye / was / ter-

676 V Lombarde, 1 regel hoog (9).

677 Vander reconsolidatiuen ende regeneratiuen ende conglutinatiuen incarnatiuen Rood onderstreept.

678 Vtriusque consolidatorum Rood onderstreept.

679 balanstia Lees: balaustia.

680 elami Lees: elemi.

[p. 166]

1pentine hers zeme spegel / pec van scepen 2galbanum armoniacum wijn ende terwee 3helende ende conficere die / ende van dese sim- 4pelen cruden maectmen componerende salue 5in menige maniere / dat beste is die 6grote gracia dei in ouden euelen Ende vn- 7guentum fuscum doet wel vleysch groyen 8ende heelt zeer Die cleyne gracia dei 9is goet op hoeft wonden ¶ Die apostel 10salue⁶⁸¹ is helende suuerende conforterende ende 11wel clenende ¶ Vnguentum album rasis⁶⁸² is 12seer cout ende wair si is si blijft hete / si 13heelt dat suuer is / ende si droecht ende 14coelt ¶ Vnguentum consolidatiuum⁶⁸³ maectmen 15aldus Neemt ripe olie van oliuen iiij onsen 16nyeu was i Semis⁶⁸⁴ i onse wit ghesuuert hers 17i Semis onse schoen suuer seem iij dragmen wit bre- 18kende wieroc gummi galbani sarcocolle 19sanguis draconis balanstia⁶⁸⁵ noten van 20cypressen ana ij onsen alle dese moechdi te 21gader puluerizeren ende menghet het poe- 22der jndie salue terpentijn al iiij onsen dese 23salue heelt soe zeere dat elke wonde bin- 24nen iij daghe vol vleysch wezen soude 25alsmen dat plaester dair op leide / mer 26beter is alsmen helen wil datmen niet 27te zeer en veruolle met vleysch dan 28datmen soe veel vleysch liet wassen 29datment mit corrosiuen of moste doen 30¶ Men moet emmer eermen enige saken 31heelt wel besien ende mercken of dair 32yet in beletten mach / want alzoe lange 33als dair enige saken waren met die wonden 34of met enigen gaten diemen wil helen 35ist aposteem ist zwellinge / ist quade 36manier van ettre kerende ter fistulen 37of ter vlceren dair quade teyken of comen 38mochte dat en waermen niet sculdich 39te ghenesen het en waer voren van allen 40punten ghesuuert elke quetsuringhe 41na dat behoert Ende hier of spreect 42onse groote meister lancfranc van me- 43lanen Quando [...]⁶⁸⁶ est laudabile tunc

681 Die apostelsalue Rood onderstreept.

682 Vnguentum album rasis Rood onderstreept.

683 Vnguentum consolidatiuum Rood onderstreept.

684 i Semis Contemporaine doorhaling.

685 balanstia Lees: balaustia.

686 [...] Open ruimte: er ontbreekt minstens 1 woord (Latijn voor 'dat etter': zie vertaling op p. 167).

[p. 167]

1tu debes consolidari⁶⁸⁷ / dats te verstaen als dat 2etter is louelic dan moechstu coenlic 3toe helen of dan bistu schuldich te helen 4ende anders niet ¶ Ende verstaet seker 5wt minen monde dat elke wonde diemen 6wel suuert ende behoet met goeden rege- 7ment datse die nature wel helen sou- 8de / Daer bij vijntmen menighen waer 9bollende custmen elc wonde elx daechs 10wert soe wat datmen daer op leecht 11die natuer soudet ghenezen Ende dan wa- 12nen sij dattet van haer meisterscap toe 13coemt die sij maken ende doen ende als si 14bij auenture ghenezen / ende wanneer als sij 15contrarie der naturen doen dan sijn sij 16teynden van haren raet / ende dan proeuen 17sij dit ende dat want sij plomp ende 18ongheleert sijn ende sij en kunnen een letter 19niet lezen ende ten hoechsten een brief lezen 20Een hont soude dit bet ghenezen met 21sinen tonghe die leckede een daechs 22want die honts tonghe maket suuer 23ende die contrarien plaesteren die destrueren 24den natuer Ende die gherechte edele sur- 25gie die sal altijt die natuer volghen 26te rechte ende wesen knechte der naturen 27Daer om soe heb ick wt minnen ende wt 28gunsten dit tractaet ghemaect met v 29punten ter gronde te rechter natuerliker 30konst ende die volmaecte sciencie der edel- 31re surgien Dat eerste punt is repercus- 32siuen⁶⁸⁸ Dat ander is resolutiuen⁶⁸⁹ Dat derde 33is maturatiuen⁶⁹⁰ Dat vierde is mundifi- 34catijf⁶⁹¹ Dat vijfte is consolidatijf⁶⁹² Ende hier 35in sijn besloten die bescheidentheit der 36surgien ¶ Explicit tractatulus al- 37gorie sapientis
38Explicit tractatulus algorie 39⁶⁹³ sapientis⁶⁹⁴

687 consolidari Lees: consolidare.

688 repercussiuen Rood onderstreept.

689 resolutiuen Rood onderstreept.

690 maturatiuen Rood onderstreept.

691 mundificatijf Rood onderstreept.

692 consolidatijf Rood onderstreept.

693 39 Gebruiksspoor in ondermarge van onbeholpen hand: slecht leesbaar (ook niet te traceren als imitatie).

694 Explicit tractatulus algorie sapientis Met rode inkt geschreven.