Handschrift Hattem C 5

Regelnummers proza verbergen

2. Prozavertaling 'Secreta Secretorum'

[p. 3]

1M³²En vijnt vier manieren van 2Coninghen ¶ Die eerste coninc es 3milde hem ende zijnen ondersaten 4¶ Die ander es vrec ende ghie- 5rich hem ende zijnen ondersaten ¶ De derde es 6hem zeluen vrec ende zijnen ondersaten 7milde ¶ Die vierde es hem zeluen milde 8ende zijnen ondersaten ghierich ende vrec 9¶ Hier wort gheuraecht wie van dezen 10coninghen vier meest te prijsen es ¶ Somme- 11ghe hebben hier op gheandwoerdt dat- 12tet gheen scande en es jn een coninc 13dat hij hem zeluen vrec es ende zijnen onder- 14saten milde ¶ Andere hebben wederomme hier 15jeghens gheseit dat die coninc niet te pri- 16sen en es die hem zeluen ende zijnen ondersaten 17niet milde en es Maer onder alle die 18viere die voerghenoemt sijn zo es de 19quaetste ende die onduegdelicste die hem 20seluen milde es ende zijnen ondersaten ende 21dienaren vrec zijn rike en sal niet lan- 22ghe dueren maer gheringe salt vergaen 23Maer wantet quaet al juust te ghera- 24ken es eenen hem duegdelic ende redelic te 25hebben int gheuen niet te milde en zij noch 26int houden te vrec Zo ist van node eenen 27yeghelicken die hem hier jn duegdelic heb- 28ben wille dat hij aenzie sijn macht den 29tijt wanneer. ende die zake ende die verdiente 30wairomme h³³ dat hij yement beghiften 31wille Zoo zuldi dan uwee ghiften gheuen 32na uwer macht mit maten den ghenen 33diet behoeuen Want die bouen zijn macht 34gheuet den ghenen dies niet en behoeuen 35en heeft noch lof noch loon dair aff 36ende wat alzo ghegeuen es dat es verloren 37Deze die aldus sijn goet wech gheeft

32 M Lombarde, 4 regels hoog (1-4).

33 h Contemporaine doorhaling.

[p. 4]

1doet ghelijc als een die den strijt ghewon- 2nen heeft ende dan zijnen vyanden victorie 3gheeft Aldus dan die van zijn goet den 4ghenen na zijn macht dies hebben te doene 5gheeft die coninc es milde hem zeluen ende 6zijnen ondersaten zijn rike sal voerspoet 7hebben ende zijn ghebot zal onderhouden 8worden Maer wie tgoet van zijn rike on- 9manierlic gheeft den ghenen dies niet 10van node en hebben ende den ghenen dies 11onweerdich zijn ende niet verdient en 12hebben die es een destrueerder ende verder- 13uer zijns rijcks ende een ouerbringher 14Ende ghelijc eenen coninc zeere onbequaem 15es dese onmanierlike mildicheit zoo es 16ooc noch hem vele leelicker ende onbequa- 17mer de vrecheit ende ghiericheit Ende 18waert bij alzo dat de coninc hem zeluen 19van grooter ende onmanierlick mildicheit 20ende van grooter vrecheit niet ghekeeren 21en mochte ende hem int houden ende int ghe- 22lonen als vooren gheseit es niet redelic 23hebben zo es hem tghesienste ende tbeste 24dat hij mit grooter neersticheit eenen 25ghetrouwen wijsen man verkiese die zijn 26rike regieren mach ende zijn goet wt 27de name van hem houden ende gheuen als 28hier voren verclaert staet 29A³⁴lexander jck segghe v zekerlic 30zoe wat coninc zoe dicwil gheeft ende 31meer gheeft dan zijn renten verdraghen 32moghen hij verderft ende hij wordt verdor- 33uen. hij wort verdoruen want hij verarmen 34moet ende hij verdarft dan dairomme zijn 35ondersaten met scattinghen ¶ Nv hoert 36de leere van Hermogenes³⁵ die groote 37meester hij seyt dat de alder ouerste 38warachtighe duegd el³⁶ edelheit vervult-

34 A Lombarde, 2 regels hoog (29-30).

35 Hermogenes Rood onderstreept.

36 el Contemporaine doorhaling.

[p. 5]

1³⁷ heit vander wet ende een teyken van volmaect- 2heit jn een coninc es dat hij hem zeluen niet 3en stelle om tgoet ende tgelt van zijnen onder- 4saten te ghecrijghene met scattinghen want 5om dier zaken wille was eens een conincrike 6ghedestrueert ende verdoruen Want doe de costen 7de renten te bouen ghinghen ende de renten be- 8gonsten te falgieren doe begonste die coninc 9tgoet van zijnen ondersaten tot hem te trec- 10kene doen riepen die ondersaten mitds 11dat groote onghelijc ende onrecht gode 12an biddende dat zij van alsulcker onre- 13delicker scattinghen mochten ontslagen 14werden Ter stont quam in dat rijke eene 15warme fenijnde wijnt ende dode vele van 16de edelen van dien lande Ende dat volc 17stont op yeghens die coninc ende zijne 18edele ende verdreuense wt die lande. ten 19hadde gheweest de groote goedertierenheit 20gods dat rike soude al te male om dier 21zaken wille vergaen hebben Hier omme sal 22hem een yghelic heere wachten van grooten 23oueruloedicheit van costen ¶ Een coninc 24zal gheerne vergheuen den gheenen die hem 25misdaen hebben Eersame lieden zal hij 26eeren. Hij zal te baten comen dies an hem 27begheeren Hij zal veruollen de ghebreken 28vanden onnoozelen Hij zal gheerne weder 29omme groeten Sine tonghe zal hij be- 30dwingen Sijn leet zal hij een weynich 31tijts verdraghen Ende van alle onwijsheit 32zal hij hem keeren Dit scriue jc v nv³⁸ 33Alexander ende dit pleech ic v altijt te 34leeren als jc bij v was ¶ O Alexander 35jc hope dat deze leere zal in alle uwee 36weghen ende jn alle uwee wercken wezen

37 1 Tekstfragment in bovenmarge (gebruiksspoor): 'goet woers den reyn oli van den' (transcriptie onzeker).

38 nv Voor 'nv' staat een slecht leesbaar doorgehaald fragment (m met aanzet tot v?).

[p. 6]

1Ghij sult weten dattet verstant dat princi- 2pael ende thooft es van allen regemente het 3es ooc zake van duegden / ende ondersouc van 4onduegden ende zalicheit der zielen Bijden 5verstande weeten wij welc wij kiesen ende 6welc wij vlien zullen Tverstant es oer- 7spronc van duegden wortel van allen loue- 8lijke ende eerbaerlike zaken ¶ Dat eerste 9instrument vanden verstande dat es 10begheerte van goeden famen Goede fame 11es tgheen wairomme datmen regement 12zal willen hebben. want nyement en be- 13gheert eenich rike dan om goede fame 14te vercrighen met zijnen goeden regemen- 15te. alzo es dat beghinzel vanden verstan- 16de ende vanden wijsheit begheerte van goeder 17famen diemen vercrighen mach met 18wel te regerene ¶ Ist dat zake dat 19yemant jn eenich rike regement begeert 20te hebben om ander zaken dan om goede 21fame te vercrighene die sal ghehaet 22werden Haet ende nijt maect onghelijc 23Onghelijc maect weerwroghen Weer- 24wroeghen maect weerspennicheit Weer- 25spennicheit maect viantscep Viantscap 26maect strijt Strijt doet alle wetten ende 27steden te nyente Daer omme Alexander zal 28uwee begheerte zijn om goede fame te 29hebbene Want wie goede fame mint 30die mint warachticheit De warachticheit 31es wortele ende materie van alle louelike 32ende duechdelike zaken. want zij es contra- 33rie de loeghene die wortel es van alle 34onduegdeliken zaken Begheerte vander 35warachticheit ende van rechtuaerdicheit 36maect goet ende gans betrouwen Betrou- 37wen maect mildicheit Mildicheit maect

[p. 7]

1ghemeedsaemheit Ghemeedsaemheit 2maect vrintscap Vrintscepe maec raet 3helpe ende bijstant Ende dairomme zuldi 4begheeren regement om goede fame te ghe- 5crijghene op dat v rike mach ghedue- 6rich zijn 7A³⁹lexander dwinct uwee vleeshelike 8begheerten want zij verganghelic 9zijn ende zij trecken de redelicheit 10et tverstant tot verganghelijker ghe- 11noechten In welke ghenuechte de plom- 12pe sinlicheit haer verblijt. ende die onster- 13felike redelicheit jnt licht vanden verstan- 14de haer ved⁴⁰ verdroeft Merct dat de 15gheneghentheit tot vleescheliker begheer- 16ten maec vleeschelike minne De vleesche- 17like minne maect ghiericheit Ghie- 18richeit maect begheerte van rijckheit 19Begheerte van rijckheit maect onsca- 20melheit Onschamelheit maect ver- 21waentheit Verwaentheit maect wan- 22trou⁴¹ trouwee Wantrouwee maect 23diefte Diefte es versmaetheit der wet 24ende es contrarie de naturen 25I⁴²Nden eersten ende principalic jst eenen 26coninc zeere bequaem dat zine name 27ghebreet ende ghefameert wort jn loue- 28liker wijsheit dat hij met sinen volke 29wijselic spreke want hij dair mede 30ghelooft ende gheeert wort. Dan zeg- 31ghen die lieden van hem dat zij den coninc 32ghesien hebben jn zine wijsheit wel- 33sprekende ende in zine werken wijselic 34doende ¶ Wildij weten off in een coninc 35wijsheit off onwijsheit es Dat zuldi

39 A Lombarde, 3 regels hoog (7-9).

40 ved Contemporaine doorhaling.

41 trou Contemporaine doorhaling (dichtgelopen 'trou' met aanzet tot w).

42 I Lombarde, 2 regels hoog (25-26).

[p. 8]

1hier an merken Ist zake dat hij zijn rike 2voeght ende regiert na de wet gods zoe 3es hij alder eeren waerdich wijs ende be- 4quame om zijn rijke te regerene Maer 5wie dat de wet gods wroeght⁴³ niet en 6acht noch zijn rijke daer na rg⁴⁴ regeert 7ende sijn selfs wet versmaet ende daer na 8niet leuen en wilt die sal van eenen ye- 9gheliken versmaet worden ¶ Die oude phi- 10losophen zeggen dat een coninc jnden eersten 11hem pooghen zal te leuene ende tonder- 12houdene de ghescreuen wet met al zijn 13macht op dattet volc daer wt meenen 14mach dat hij gode ontsiet ende dat hij 15de godlike moghentheit onderdanich 16es dan zullen hem die lieden eeren ende ont- 17sien als hij god eert ende ontsiet Maer 18trouwen ten ware niet ghenoech dat 19hij hem den volke toogde off hij de wet 20onderhouden woude ende god eeren ende ont- 21sien. maer hij moet dat oec mette wer- 22ken bewijzen. want ist dat zake dat hij 23hem anders wtwendelic den volke 24toogt dan hij jnwendelic metter herten 25meent ende zijn werken dat betughen zo 26sal hij van gode versteken worden ende 27vanden volke versmaet. zijn rijke zal 28ghemindert worden ende zijn croone ghe- 29blameert ¶ O alexander wat wil 30ic v zeggen het es een quaet loon ende 31een quaet scat die zijnen heere berooft 32van zine gode goede⁴⁵ fame Aldus dan 33zuldij eeren ende waerdicheit bewijzen 34duegdelike perzoonen die de wet onderhou- 35den ende wettelic leuen De wijse zuldij 36verheffen ende groot maken. ende van

43 wroeght Contemporaine doorhaling.

44 rg Contemporaine doorhaling.

45 gode goede Contemporaine doorhaling en deels uitgelopen (slecht leesbaar).

[p. 9]

1zaken daer ghij off twiuelt zuldi mit 2hem raets pleghen ¶ Eerbaerlic zudij⁴⁶ 3vraghen Ghij sult wiselic andwoorden 4¶ Die v bouen gaen in wijsheit oft in 5edelheit zuldi altijt eeren eenen ygheliken 6na zinen staet ¶ Voort zo zal een coninc 7verre zien ende toecomende zaken wiselic 8ouerlegghen op dat hij hem dair na stel- 9len ende regeren mach ¶ Voort zo zal 10een coninc goedertieren ende sachtmoedich 11wezen zine gramscap ende zine toern zal 12hij verhouden op dat hij zonder raet 13ende voorzienicheit niet en doe dat hem 14namaels rouwen mochte Die alder 15meeste wijsheit die jn een coninc es dat 16js dat hij hem zeluen⁴⁷ wel regere ende 17bedwinghe ende dat hij ghebot hebbe ouer 18hem zeluen ¶ Als een coninc eenighe zaken 19ziet die profitelic ende goet gedaen 20waren zo zal hij dat doen mit wijsheit 21ende mit voersienicheit niet te haestelic 22ende niet te tragelic ¶ Een coninc zal hem 23altijt eerbaerlic cleden ende schoone habiten 24zal hij aen doen als hij hem den volke 25tooghen wil. Sijn habijt zal scoonder 26ende vreemder zijn dan yemans die bij 27hem es ¶ Het verciert ooc te male 28zeere enen coninc dat hij goet ghelaet 29heeft bouen alle de andere ende zonder- 30linghe gracie ¶ Het es oec zeere schoo- 31ne jn een coninc dat hij wel sprekende 32es. dat hij gaerne de lieden toe spreect 33ende dat hij eene clare stemme heeft. wel- 34ke clare stemme zonderlinghe wel dient 35jnt striden 36A⁴⁸lexander ghij zult weeten dattet 37zeere vercierlic es jn een coninc

46 zudij Lees: zuldij.

47 zeluen Voor 'zeluen' staat een doorgehaalde aanzet tot w.

48 A Lombarde, 2 regels hoog (36-37).

[p. 10]

1dat hij hem wachte van vele sprekene onder 2zijn onderzaten alst gheene noot en es 3wantet beter es dat de lieden begheeren 4den coninc te hooren. dan dat zij zijnder 5woorden als hij vele spreect al versaet 6worden ¶ Ooc zal hem een coninc wachten 7van dicwil gheselscap mit zijnen 8ondersaten te makene want groote ghe- 9meenscap die een heere met zinen onder- 10saten heeft maect den heere dicwil vanden 11ondersaten versmaet Daer omme hebben 12de lieden wt die lande van jndien eene 13al te goede ghewoente want hare coninc 14en toocht hem maer eens jnt jaer den 15volke jn zijn coninclic habijt hebbende 16omtrent hem veel volcs van wapene 17zittende jn zine maiesteit tghemeen 18volc doet hij verre van hem staen Op 19die tijt handelt hij lasteghe zaken 20dan worden daer veel voerleden zaken 21vertooghen. dan bewijst hij wat naers- 22ticheit dat hij om de ghemeenen oor- 23baer ghedaen heeft Op dien dach 24pleech hij groote ghiften te gheuene 25De gheuanghene te verlossene vele 26goeder werken pleech hij op dien dach 27te doene Als de coninc al dit gedaen 28heeft zo es daer een vanden princi- 29palen de wijste ende de best sprekende 30die staet op van des conincs zijde ende 31spreect daer voer dat volc ¶ Inden 32eersten danct hij ende looft gode dat hij 33dat rijke van jndien alzoe wel ver- 34zien ende verciert heeft mit alsulken 35wijzen coninc ¶ Als hij god ghedanct 36ende ghelooft heeft ende des conincs 37eere ende duegd voer den volke ghespro⁴⁹

49 ghespro Contemporaine doorhaling.

[p. 11]

1ken⁵⁰ gheopenbaert ende ooc duegd voer 2den volke ghesproken zoo doet hij zoe 3vele dat hij mit sine woerden mit exem- 4pelen ende mit redenen dat volc bringt 5tot oetmoedicheit tot onderdanicheit 6tot eere ende minne vanden coninc. Hier 7mede wort dat volc gheneycht om 8lof ende eere vanden coninc te sprekene 9hem in zijne duegdelike werken te lo- 10uene. ende god om langleuen vanden coninc 11te biddene Aldus wort de wijsheit van 12hem alle steden ende alle landen dore ghespreet 13zijn ondersaten leeren hare kijnderen van 14joncs op den coninc eeren ende minnen onder- 15daen zijn ende ontzien Dit es een 16zake waer mede de fame vanden coninc 17gheopenbaert wort verre ende na jnt 18heymelike ende jnt openbare ¶ Op dien 19dach pleech hij ooc de misdadige te 20justicierene om dat de quade daer an 21hem zouden spiegelen ende exempel nemen 22¶ Ooc pleech hij op dezen dach excinsen⁵¹ 23tributen tollen ende andere lasten te ver- 24lichtene / ende de coeplieden gracie te doene 25ende een deel van dat zij schuldich zijn 26quijt te scheldene ¶ Ooc zoo es hij 27altijt naerstich om de coeplieden ende 28haer goet te beschermen ¶ Dit es de 29zake dat jnt lant van jndien zoo 30wonderlike veel volcs es want daer 31comen alrehande coeplieden van allen landen 32Zij worden daer wel ontfanghen ende zij 33hebben daer goet ghewin alle man hij 34zij rijke of arm hij zij poerter off 35lantman wint daer zeere wel zijn 36broot ende daeromme want daer zoe veel 37volcs es zoo worden des conincs cisen ende 38⁵² tributen wederomme ghemeerdert

50 ken Contemporaine doorhaling.

51 excinsen Contemporaine doorhaling van 'ex'.

52 38 Gebruiksspoor in ondermarge van onbeholpen hand: imitatie van 'wederomme' (r. 38).

[p. 12]

1E⁵³En yghelic coninc zal hem wachten van 2de cooplieden eenich onghelijc off 3onrecht te doene Want zij draghen de 4fame vanden coninc alle die werlt dore 5Maer men zal eenen yegheliken tzijne 6gheuen ende tzijne laten Hier mede wor- 7den steden ghesterct hier mede wassen 8die renten Alsus wassen de landen Aldus 9wort de fame ende dat loff vanden co- 10ninc gheopenbaert Aldus wort een co- 11ninc ontzien ende bedwingt zijn vianden 12Aldus leeft de coninc zekerlic ende 13vredelic Aldus vercrijcht hij zijn 14wille ende zijn begheerte 15A⁵⁴lexander en wilt niet begheren 16dat verganghelic es ende dat ghij 17gheringhe zult moeten laten ¶ Ver- 18gadert onuerganghelike rijcheit. ende 19om dat te vercrighene zoo zuldi altijt 20uwee begheerte stellen int goede. ghij 21zult v zeluen edelic houden Ghij en 22sult niet navolghen de nature van 23veel beesten Ghij en sult niet onghe- 24nadich zijn Ghij zult zeere gheneycht 25zijn om te vergheuene den ghene daer 26ghij victorie ouer ghehadt hebt Ghij 27sult altijt dinken op die toecomende tijt 28ghij en weet niet wat v noch ouergaen 29mach Ghij en zult ooc niet begheren 30vele te brasserene off zeere vele te drin- 31kene. oncuusheit te bedriuene. off lan- 32ghe te slapene want daer al groote 33onduegd in gheleghen js 34O⁵⁵ Alexander edel coninc en wilt v 35zeluen niet gheuen tot oncuusheit 36want oncuusheit es een condicie van 37van⁵⁶ beesten wat eeren hebdy daer off 38dat ghij een werc doet van onredelike

53 E Lombarde, 2 regels hoog (1-2).

54 A Lombarde, 3 regels hoog (15-17).

55 O Lombarde, 2 regels hoog (34-35).

56 van van Lees: van.

[p. 13]

1dieren ende beesten. ghelooft my sonder twi- 2uel Oncuusheit es verderuinghe des licha- 3men Tleuen wort daer bij vercort zoo 4wie oncuusch es die breect de duegden 5bij ouerterd de wet. hij verliest zijn 6manlic wezen ende noch voel meer ander 7quaets coemt daer aff 8E⁵⁷En coninc zal bij hem hebben die hem 9ghetrouwee zijn mit wien dat 10hij zijn ghenoechte ende zijn solaes ma- 11ken zal Ende wanneer als hij vermoeyt 12es ende bezwaert van zinnen zoo zal hij 13zijn ghenouchte nemen wt menegher 14hande instrumenten van musike want 15⁵⁸ natuerlic verblijt der menschen gheest 16jn die melodie ende zoeticheit van dien 17instrumenten de zinnen worden daer mede 18gherust. men wort mit de instrumenten 19der sorghen quijt ende al dat gheheel licha- 20me wort daer bij zonderlinghe ghe- 21sterct ¶ In dese ghenoechte en zuldi 22niet zeere langhe blijuen bouen drie off 23vier daghen of min of meer na dattet 24v profijt dinct ¶ Deze ghenoechte van 25dezen instrumenten zuldi maken al jnt 26heymelike Ende als ghij zijt in v solaes 27zoo laet de andere drincken wat zijs 28moghen maer wacht v zonderlinghe 29van vele te drinckene zegt dat ghij 30niet meer drincken en moegt dan zul- 31dij vele heymelicheits vernemen ende 32verhooren / ghij zult bij v ende omtrent 33v hebben uwee zonderlinghe edele ende 34dienaren die v zegghen wat maren datter 35gaet ende wat men al v rike dore doet 36Als ghij onder uwee edele zijt zoo zul- 37di altijt den wijzen eeren / den eenen zuldi 38bidden nv bij v te comen ende den anderen 39morghen Ghij sult nv den eenen cleden

57 E Lombarde, 2 regels hoog (8-9).

58 15 Kruisvormig teken in linkermarge (gebruiksspoor).

[p. 14]

1ende morghen den anderen eenen ygheliken 2na zijnen staet Laet nyement van uwee 3edele zijn die uwee mildicheit niet 4en gheuoelen Laet enen ygheliken van 5v te bat hebben 6E⁵⁹En coninc zal hem ooc wiselic heb- 7ben. ende hem wachten van vele te lache- 8ne want een die dicwil lacht die en 9wort niet gheacht ende vele laechens 10maect enen outlic ¶ Het betaemt dat 11de lieden den coninc meer eeren bewijsen 12jn zijn hof dan op andere plaetzen. ende 13de coninc zal ooc jn zijn hof de lieden 14meer eeren dan op andere plaetzen ende 15wat daer misdaen wort dat zal hij 16naerstelic corrigeren op dat dies hem 17een yghelic wachte Hij zal anders een 18edel man dan een onedel man corrige- 19ren Zulken coninc zalmen eeren die es 20ghelijc den aren die bouen alle voghelen 21vliegt. alzo zal hij jn duegdelike wer- 22ken alle zine lieden te bouen gaen ¶ Als ye- 23mant wat misdoet jnde yeghenwoerdicheit 24vanden coninc of jn zijn hof zoe salmen 25naerstelic vernemen wt wat zin ende mit 26wat opsette dat hij dat ghedaen heeft 27Ist dat zake dat hij dat heeft gedaen 28om den coninc te behaghen ofte hem daer 29mede eeneghe ghenoechte te doene 30ghelijc alst dicwil gheualt jnder 31heeren houen dat yement wt ghenoech- 32ten een andere trect ende ter aerden worpt 33om den heere te doen lachene Zoo salmen 34dat lichtelic dore laten gaen. maer heeft 35hij dat ghedaen wt versmaetheit vanden 36conincliker moghentheit⁶⁰ zoo moet dat 37scarpelic ghecorrigeert zijn 38E⁶¹En coninc es in zijn rijke ghelijck

59 E Lombarde, 2 regels hoog (6-7).

60 conincliker moghentheit Tussen deze woorden staat een woordscheidingsstreepje.

61 E Lombarde, 1 regel hoog (38).

[p. 15]

1als den reghen es in de aerde Den reghen 2es der gracien gods ghelijc De reghen es 3dat weluaert vander aerden De reghen 4es dat leuen vander aerden Den reghen es 5helpsamich al datter leeft opter eerden 6¶ Hoe wel dat den reghen alle dese duech- 7den doet nochtans valt den donder ende 8blixsem metten reghen Den reghen doet 9die riuieren wassen alzoo zeere datter 10dicwil veel lants of onderloopt ende wort 11verdoruen De zee wort vanden reghen 12zeere beroert / ende veel meer ander quaets 13coemt vanden reghen / Want veel menschen 14ende andere dieren vanden reghen ghestoruen 15sijn Nochtans en mach al dit quaet 16niet beletten god en moet altijt geloeft 17sijn alsmen ziet die teykenen van zijnder 18gracien ende de ghiften van zijnder ontferm- 19herticheit. Want bijden reghen spruten 20de crudekens ende zij begonnen te groeyene 21Ende al dat leeft ontfanct groot goet 22vanden reghen. ende dairomme louen die lieden 23gode ende vergheten alle dat quaet dat den 24reghen mach ghedaen hebben ¶ Ooc mach 25men den coninc ghelijcken bijden wijnde Want 26bijden wijnde wassen die crudekens. de 27boom vruchten rijpen biden wijnde Mit 28die wijnt vorderen die sciplieden haren 29wech ende noch veel ander goets doet de 30wijnt De wijnt doet oec veel quaets 31jnde zee ende opter aerden Vele ziecten 32⁶² comen van wijnden Menichmans rijcheit 33wort bijden wijnt al jn die zee verloren 34De lucht wort dicwijl onzuuert 35vanden wijnt Ende veel fenijnts wort 36metten wijnde gheuoet Ende noch veel 37ander quaets doet de wijnt Nochtans roepen 38die lieden gode an ende bidden dat hi dit quaet 39van hen trecken wil Nyet te min noch-

62 32 Aandachtstreepje in rechtermarge, andere inkt (gebruiksspoor).

[p. 16]

1tans moet de wijnt sijn loop hebben ende 2tgheen doen daer hij toe gheordineert es 3¶ Ooc mede soe heeft god die couwee 4laten wezen jnde wijnter ende de hette jnde 5zomer nochtans coemt daer veel quaets 6off Aldus ist ooc mitten coninc want vanden 7coninc coemt dicwil dat den ondersaten zeere 8zware es daer sij groot meshagen in heb- 9ben ende zeere node liden Nochtans coemt hem- 10lieden veel goets vanden coninc want hijze 11bescermt van haren vianden Ende noch 12veel anders goets coemt hem daer off 13alst openbaer es 14O⁶³ Alexander ghij sult verkiesen 15eenen wijsen gheleerden man die wel- 16sprekende es / ende die vele spraken 17can. die de rechtuaerdicheit lief heeft 18op dat hij uwee stat verwaren mach 19ende v stedehouwere wezen ende v volc dueg- 20delic regieren Hier mede blijft de coninc 21staende Hier jn verblijt hem tvolc Dit 22es den scepper alre creaturen zeere bequa- 23me ¶ O alexander ghij sult veel coo- 24rens vergaderen om v lant mede te spi- 25sene op dattet van noode ware ende 26daer diere tijt quame ¶ In diere 27tijden suldi uwee steden ende ghemeenlic 28al v lant daer ghebrec es alzoo ver- 29re als ghijs vermoecht te helpe comen 30Dan zuldi uwee huzen open doen ende 31openbaren doer uwen landen dat coren dat 32ghij vergadert hebt. dan salmen seg- 33ghen van uwee groote wijsheit ende van 34v voersiennicheit v rike sal daer of ghe- 35sterct worden. de steden sellen daer bi ver- 36waert worden / tvolc zal daer bij verwaert 37worden. dan sal v ghebodt onderhou- 38den worden. dan sal v werck voer- 39spoet hebben ende van v schoone voersienicheit 40zullen zij alle leuen. dan zullen zij merken

63 O Lombarde, 3 regels hoog (14-16).

[p. 17]

1dat ghij verre siet. Dan zullen zij uwee 2goedertierenheit hoghe prijsen Dan zullen 3zij hem wachten teghens uwee coninclike hooc- 4heit te misdoene 5A⁶⁴lexander jc heb v dicwil vermaent 6ende noch vermanic v dat ghij mijn 7leere wel onthout want achteruolgende 8mijn leere zuldi vercrighen wat ghij begeert 9ende v rike sal gheduerich bliuen Mijn leere 10es dat ghij niet begheerlic wezen en sult 11om der menschen bloet te stortene want dat 12alleene gode toebehoert te doene die dair weet 13alle die heymelicheit ende alle dat secreet dat 14de mensche in sijn herte heeft ¶ En wilt niet 15pijnen te doene tghene dat⁶⁵ god alleene toebehoirt 16te doene Daer omme als ic gheseit hebbe wacht 17v van bloetstortinghe te doene anders dan 18mit ripen rade ende mit rechte achteruolghende 19iusticie die god zeere mint ¶ Hermogenes⁶⁶ 20heeft gheseit Zoo wanneer een mensche den 21anderen sonder iusticie ter doot bringt dan roept 22dat bloet vanden verslaghen mensche wrake 23ouer dien doot slaghere ende seit o heere o heere 24dijn knecht wil dij ghelijc sijn. dan zoo 25andwoerd god wederomme ende zeit jc zal dat 26wel wreken Ende alzoo langhe zal dat ver- 27slaghen bloet wrake roopen tot wrake ouer 28den dootslagher gheschiet es hij zal dair omme 29ewelic ghepinicht worden 30O⁶⁷ Alexander wilt nv ouerdencken de faiten 31van uwen ouders daer zuldi vele goe- 32der exempelen vijnden om dat ghij v dair na 33te bet regeren moecht want wt zaken die voer- 34leden zijn wort een gheleert hoe hij hem in 35toecomende tijden regeren zal ¶ Wilt hem niet 36versmaden. die minder es dan ghij want 37hij mach alst dicwil ghebuert jn corter 38tijt op climmen tot grooter eeren ende rijckheit 39ende dan zoude hij wederomme v machtich zijn 40te cranckene ¶ Ooc en zuldi niet uwee 41gheloften breken want dat es een condicie vanden 42jonghe roekeloeze ghesellen ende vanden ghe-

64 A Lombarde, 2 regels hoog (5-6).

65 tghene dat Contemporaine correctie ('teghen dat' is veranderd in 'tghene dat').

66 Hermogenes Rood onderstreept.

67 O Lombarde, 2 regels hoog (30-31).

[p. 18]

1meenen vroukijns daer omme hout altijt uwee 2belofte ende uwee verbant want wie hare be- 3lofte breken comen al tot enen quaden eynde hout 4ghelooue ende volbrinct v ghelofte dair me- 5de zuldi veel volcs vergaderen Waermen tghe- 6loue hout daer comet volc daer worden 7de steden bewoent. daer hebben de coninghen re- 8gement Bij gheloue blijuen steden landen ende castee- 9len behouden ¶ Ooc zuldi mit alle uwee macht 10veruullen wat ghij ghezworen hebt op dat 11ghijt zonder sonde volbringhen moegt ¶ 12Ghij zult weten ghelijc dat hermogenes 13die groote meister seit dat ghij twee geesten 14hebt de eene staet an uwee slinker zijde 15ende de ander staet an uwee rechter zijde 16deze bewaren v deze weten alle uwee werken 17deze bringhen uwee scepper boetscap van alle 18uwee werken ende van al dat ghij in die zin 19hebt te doene Ende voerwaer dit zoude v 20ende een yeghelic trecken van quaet te doene 21Wie dwingt v zoe dicwil te zweeren Men 22zal niet zweeren dan alst grootelic van noode 23es Een coninc en zal niet zweeren dan als 24hij dair toe ghebeden ende dicwil vermaent 25es Ten betaemt uwee staet niet dat ghij 26dicwil zweeren zult ¶ Is dat zake dat ghij 27vraegt welc es de zake dat veel conincriken 28vergaen zijn jc mach v antwoerden ende zeggen 29dattet dairomme es dat de coninghen vele zwee- 30ren ende dair mede de lieden bedrieghen Haren 31eedt ende hare belofte hebben zij qualic ghe- 32houden Hier mede hebben zij god alzoo ver- 33toornt dat hijs niet en heeft langher connen 34ghelijden aldus heeft hijze gheplaecht ende 35doen vergaen 36O⁶⁸ Alexander ghij zult weeten dat veele 37leeren zijn jn de ordinancie vanden coninc 38die v te male wel dienen zullen om v ghesin- 39ne ende om al v volc te regeren Maer ten es 40hier gheen noot jnt langhe te vertreckene 41Maer hier na zal ic v de leeren gheuen jn

68 O Lombarde, 2 regels hoog (36-37).

[p. 19]

1dezen zeluen boeck Het zellen leeren wezen zeere 2zalich cort ende profitelic Ist dat zake dat 3ghijse achteruolgt zoo zuldi groote voerspoet 4hebben in alle uwee zaken die ghij te hande 5trect Openbaert altijt uwee wijsheit 6¶ Hout houescheit Ende poogt v altijt de 7duegt te volghene daer mede zuldi v ri- 8ke bescermen ende v vyanden verwinnen Ghij 9zult vercrighen hooghe scholen in sommighe 10steden van v rike Ghij zult v lieden beue- 11len dat zij hare kijnderen ter schole setten 12ende gheleert maken Ist dat zijs gheen macht 13en hebben zoo zult ghijse daer toe helpen 14Die naerstich zijn om studeren die zuldij 15alsulc voerdel ende bijstant doen dat een 16yghelic naerstich zal moghen worden om te 17leerene Wanneer zij v toe spreken wilt se 18altijt hooren. hare brieuen die zij v zeinden 19zuldi goedertierlic ontfangen lezen ende wel 20verstaen Ghij zult eeren die der eeren 21waerdich zijn Ghij zult prisen die te 22prijsene zijn ende diet verdienen of ver- 23dient hebben off noch verdienen willen ende 24moghen zuldi ghiften gheuen Hier mede 25zuldi die gheleerde mannen verwecken om 26v loff v eere ende uwee schoone faiten te 27bescriuene Een coninc die dit doet salmen 28altijt prijsen ende eeren Aldus wort een rike 29gheeert Aldus wort een rike verchiert 30Aldus wort een hof ghepresen Hoe es dat 31rike vanden grieken aldus verheuen ende ghefa- 32meert Hoe zijn de schoone faiten vanden 33grieken alle de werlt dore ghespreet anders 34dan bij de naersticheit vanden gheleerden 35mannen ende de groote voersienicheit vanden 36wijsen die bouen maten de conste ende de sciencie 37lief hebben ghehadt Deze hebben groote ver- 38holen consten gheuonden ende die in boeken ghe- 39screuen daer noch heden sdaegs alle vni- 40⁶⁹ uersiteiten mede ghechiert zijn ¶ Hoort

69 40 Kruisvormig teken in rechtermarge (gebruiksspoor), zelfde inkt als streepje op p. 15.

[p. 20]

1hier wonder daer was een jonc meesken 2jn een huus jn grieken die alzoo ghestudeert 3hadde dat zij wiste den loop vanden jare die 4toecomende feesten De loop vanden planeten De 5zake wair omme dat de daghen cort ende lanc 6worden Sij kende de teekenen vanden hemele 7ende dair wt wiste zij toecomende dinghen 8te voerzeggene / ende noch veel meer andere 9consten hadde zij gheleert die nv te lanc 10waren te vertreckene 11O⁷⁰ Alexander alzoo lief als ghii v zeluen 12hebt en wilt doch gheen betrouwen 13setten jnder vrauwen dienst gheeft v de 14 vrauwen niet ouer Maer alst noot es ende 15dattet wezen moet zoo zuldi v zeluen eene 16vrouwee beuelen die v ghetrouwee es ende 17die v lief heeft Zo wanneer als ghij v 18de vrouwen beuolen hebt zo es v leuen in 19haren handen Och hoe vele heeren hebben 20alzoo fenijn ghedroncken 21O⁷¹ Alexander in eenen meester van medi- 22cinen alleene en zuldi gheen betrou- 23wen hebben want een medicijn es machtich 24om quaet te doene ende het wair te duch- 25tene dat hij onbehoerlike⁷² zaken beghinnen 26zoude ware hij alleene Maer macht zijn 27laet daer x zijn off ende⁷³ niet mjn Alsulke 28medicine zuldi nemen als zij v alle x ghe- 29meenlic raden of de meeste ende de gheleerste 30helft Die apoteker die deze medicine ma- 31ken zal dat moet een gheleert ende een ghe- 32trouwee man zijn die hem der crachten vander 33medicijn verstaet ¶ O alexander ouerdenct 34alle de groote ende costelike ghiften ende juweelen 35die v de coninghinne van jndien wt groter 36vrintscapen ghesonden heeft Onder all heeft 37zij v eens ghesonden eene al te schoone ma- 38ghet die al op gheuoet was metten fenijne 39vander serpenten alzo dat de nature van de 40maegt al verwandelt was jn der serpenten 41nature Doen ghebuerdet teender tijt dat

70 O Lombarde, 2 regels hoog (11-12).

71 O Lombarde, 2 regels hoog (21-22).

72 onbehoerlike Tussen de e en de h is een onbekende letter (r?) half weggekrast.

73 off ende Contemporaine doorhaling (ff deels weggekrast); 'ende' bovengeschreven.

[p. 21]

1icse wel basach⁷⁴ ende nauwee marcte wat van 2dier maghet wezen mochte Ten laesten 3mit grooter subtijlheit zoo vant ic dat wt 4heimelike consten dat zij al mit fenijn op- 5gheuoet was Voerwair doen icse zach 6zij hadde wel zoo veruaerlic ghesichte ende 7ghebaer dat ic meende dat zij die lieden 8zoude verslonden hebben als ghij namaels wel 9gheware zout hebben gheworden haddic v 10niet beteekent wat vander maegt geweest 11hadde Want ghij zout met hare uwee wil- 12le hebben willen volbringhen ende daer zoudi 13claerlic omme ghestoruen zijn 14O⁷⁵ Alexander macht zijn zoo en zuldi 15noch opstaen noch sitten gaen noch 16eten noch drincken. noch eenich ander zake 17doen zonder raet vanden wijse meesters 18jn astronomien Ghij sult weten dat god 19inder natueren niet te vergheefs ghemaect 20en heeft maer mids zonderlinghe zaken ende 21zekere redenen heeft hij alle dinc ghescapen 22¶ Set gheen gheloue jnt gheen dat vele 23lieden zeggen dat de conste vanden planeten 24zwaer es ende dat dair nyement en zoude 25moghen toe comen Deze en weeten niet wat 26zij zegghen want inder naturen niet en es 27ten es al den verstande onderdanich ende men 28macht verstaen ende mit redenen machmen comen 29ter kennissen van al watter natuerlic ghesciet 30¶ Andere segghen dat god alle dinc jn zijne 31godlicheit voersien heeft ende jnde ewicheit 32gheordineert alzoo meenen zij dattet al te 33vergheefs es datmen eeneghe consten leeren 34soude om toecomende zaken te wetene want 35waer zijt weeten off niet en weeten eue wel 36comen alle zaicken als zij van gode inder ewicheit 37gheordineert sijn Maer voerwair alexander 38deze die dit zeggen dwalen al te zeere jc zegghe 39al ist dat sommighe zaken toe comen moeten 40wantet alzo van god jnder ewicheit gheordi-

74 basach Lees: besach.

75 O Lombarde, 2 regels hoog (14-15).

[p. 22]

1neert es nochtans als wij weeten dat eeneghe 2zaecken toecomende zijn daer ons yeghens 3gruwelt wij lident te lichtelijker ende wij 4verdraghent te bet. ghelijc als wij weten 5dat de wijnter toecomende es wij weten 6wel dattet cout zijn sal Ende hoe wel dattet 7van god gheordineert es dat de wijnter 8comen sal ende ooc comen moet. nochtans 9deert ons de coude te min dat wijt weten 10ende om dat wij ons dair na cleden ende 11werm houden Dies ghelijke als de somer 12coemt zoo houden wij ons coel op dat ons 13de hette niet te na en ga ¶ Ooc mede 14als wij wel voersien zijn van coren de 15diere tijt deert ons te min daer omme 16ist goet toecomende zaken te wetene Want 17sij te lichter zijn te lijdene als zij comen 18¶ Ooc mede als wij wt die gheneghentheit 19vander naturen meenen dat ons eenighe pla- 20ghe nakende es zoo moghen wij gode bid- 21den dat hij dore zijn groote goedertierenheit⁷⁶ 22die plaghe van ons nemen wil Hoe wel 23dat god alle toecomende zaken jnder ewicheit 24gheordineert heeft nochtans heeft hij 25zijn volcomen macht behouden hij macht 26noch al veranderen ende daer omme jst goet 27gheweten dat eenighe zake toecomende 28es want dan mach dat volc met jnnich 29ghebet vasten almoessen om gode gheuen 30ende veel ander goets doen ende bidden god 31om vergheffenisse van harer mesdaet 32zeggende dat hem hare mesdaet leet 33es Dan zoo ist wel ghelouelic dat de 34almachtighe god van die lieden af nemen 35zal die zware plaghen daer zij anxt 36voren hebben Hier wt zoo machmen claerlic 37zien ende weten dattet zeere profitelic ende 38nuttelic es den loop vanden firmamente 39ende vanden planeten te wetene 40H⁷⁷Et js te wetene dat die sciencie van 41astronomien jn drien ghedeelt wort 42dats te wetene jn die ordinancie vanden

76 goedertierenheit De eerste e is bovengeschreven, met verwijsstreepje op de bedoelde positie.

77 H Lombarde, 2 regels hoog (40-41).

[p. 23]

1hemelen jn de loop vanden planeten. ende 2jnt onderscheit vanden xij teekenen daer 3de planeten haren loop jn hebben Maer eer 4ic v hier aff besta te zegghene zoo wil 5ic v wat heimelike leeren gheuen die 6v zeere wel dienen zullen om v ghesonde 7mede te houdene ende v met medicine 8te regerene als ghijs van noode hebt 9G⁷⁸hij sult weten datter iiij humoren 10zijn jn de mensche Sangwijn Cole- 11rijc Fleumatijc ende Melancolijc Daer 12deze iiij humueren wel ghetempert 13sijn daer es ghesonde ende goede complexie 14ende waer zij onghetempert zijn daer 15es onghezonde ende quade complexie Ende 16om deze humueren wel te temperen heeft 17god de cruden mach ghegeuen ende conste 18den menschen verleent om alle ongheson- 19de te verdriuene ende om de ghesonde 20te houdene 21D⁷⁹E wijse natuerlike meesters zijn 22daer jn al ouer een ghecomen dat 23de mensche ghemaect es vanden elementen 24ende dat hij in hem heeft iiij contrarie 25humueren als vooren gheseit es daer 26omme behoeft de nature altijt voetzel 27Als de mensche zonder voetzel es zoo 28vergaet zijn wezen. als hij te veel off 29te luttel voetsels neemt zoo wert hij 30ziec ende cranc. maer neemt hijt ma- 31nierlic⁸⁰ zoo wert de natuere daer of ghe- 32sterct ¶ Voert zoo zegghen de meesters 33vanden natueren Zoe wie bouen maten eet 34of drinct of wie te vele vast zoo wie 35te vele waect / of wie te vele slaept Zoo 36wie te vele arbeit. off wie te vele rust 37die es gheureest om zonderlinghe 38ziec te wordene ¶ Voert segghen zij zoo 39wie manierlic eet drinct ende vast slaept 40ende waect. arbeyt ende rust die zal ghe- 41sont zijn ende langhe leuen ¶ Al wat jn de

78 G Lombarde, 2 regels hoog (9-10).

79 D Lombarde, 2 regels hoog (21-22).

80 hijt manierlic Tussen deze woorden staat een woordscheidingsstreepje.

[p. 24]

1werlt es het zij solaes ghenoechte rijcheit 2edelheit off eere / men begheert al om 3langhe te leuene daer omme zoo wie 4langhe leuen wil die moet hem voeghen 5tot zaken die langhe doen leuen Die lan- 6ghe leuen wil hij en moet zijn lust niet 7achteruolghen hij en moet deen spise niet 8nemen op dandere ¶ Ic hebbe ghehoert 9van ypocras dat hij te male zeere soberlic 10leefde ende zeere luttel at om dat hij lan- 11ghe leuen zoude dit mercte eenen van zijnen 12discipulen ende vraechde Ypocras⁸¹ ende seide 13O ypocras⁸² lieue meester wildet ghij wel 14eten ghy en zout aldus cranc van liue 15niet zijn doe sprac Ypocras wederomme 16tot zijnen discipel ende seide Kijnt ic 17ete om dat ic leuen zoude jc en leue 18niet om dat ic eten zoude Tvoetzel 19salmen nemen om leuende te bliuene 20men sal tleuen niet begheeren om tvoetzel 21te hebbene ¶ Ic hebber vele ghekent 22die hem soberlic ghehouden hebben ende 23ghewacht van vele te brassene die ghe- 24sont van liue waren ende langhe leefden 25O⁸³ Alexander een die zijn ghesonde hou- 26den wil die moet sulke spise ende 27sulken dranc nemen dair hij ghewoenlic 28es mede gheuoet te zijn Voert so moet 29hij hem purgeren ende reyneghen van quade 30humueren die hij jnt lijff heeft Ooc 31mede ist van node dat hij⁸⁴ de spise die 32hij neemt zine complexie bequame zij 33Ghij zult weten dattet goet voer lieden 34es die een heete sterke maghe hebben 35dat zij groue sterke spijse nemen want 36ghelijc een sterc groot ende heet vier 37verbernt de grote groue houten alzoe 38verduwet de hete maghe die stercke 39grooue spise Maer die een couwee crancke 40maghe hebben die es goet edele zochte 41spise ghenomen Want alsulcke maghe

81 Ypocras Rood onderstreept.

82 ypocras Rood onderstreept.

83 O Lombarde, 2 regels hoog (25-26).

84 hij Contemporaine doorhaling.

[p. 25]

1es ghelijc een cranc vier dat de cleene 2houtkens verbernt Maer hoe salmen 3weten off yemant een goede off een qua- 4de maghe heeft dat salmen hier bij we- 5ten Zoe wie licht van liue es die subtijl 6van verstande es ende die goeden appetijt 7heeft die heeft een goede maghe Maer 8de traghe es die zwaer van liue es die 9opgheblasen van aensichte es ende die dic- 10wil rupsent die heeft een quade maghe 11daer vele quaets wt coemt daer omme 12alexander wacht v naerstelic van uwee 13maghe te verladene 14N⁸⁵V voert aen zal ic v leeren⁸⁶ gaen 15leeren gheuen wt der heymelicheit 16vanden medicinen daer ghij wel 17mede beschermt zult worden ende gheen 18medicine te doene en zult hebben Wtghe- 19nomen alleene quetzuren ende alle andere 20yeghentheit die v toecomen of gheschien 21mochten jn striden ¶ O alexander alzoo 22haest als ghij op ghestaen zijt zoo zul- 23di een luttelkijn wanderen ende uwee leden 24zuldi recken ende v hooft zuldi doen cam- 25men want dat recken vanden leden maect 26dat lichame zeere sterc. ende dat cammen 27trect alle de humueren wt den hoofde 28die daer jn ghetoghen zijn de wijle dat- 29men slaept Dan zuldi v andoen coste- 30like schoone cleederen daer jn zal v 31herte verblijden ende al v lichame zal 32⁸⁷ daer of ghesterct worden Daer na zul- 33di uwee tanden reyn maken mitte schellen 34van eenen boome die van naturen heet 35ende drooghe es ende bitter van smake daer 36mede wort de mont reyne het maect 37een claer stemme ende goeden appetijt Dan 38zuldi jn v camer crwt doen bernen 39dat den tijt vanden jare bequame es ende

85 N Lombarde, 3 regels hoog (14-16).

86 leeren Contemporaine doorhaling.

87 32 In de rechtermarge staat een teken (gebruiksspoor): wijzend handje?

[p. 26]

1den rooc zuldi ontfanghen ende rieken daer 2mede zal uwee herzene zeere gheopent 3worden. ghij zult enen sterckere hals crij- 4ghen. ende uwee armen zullen vee⁸⁸ vet daer 5off worden. het maect een claer aen- 6schijn ende goet ghesichte. het doet 7de outheit langhe merren ende het 8maect goede sinnen Daer na zuldi 9nemen een sonderlinghe vngent ende 10zelue ghemaect van cruden die den 11tijt bequaem zijn als ghijt rieken 12zult van die roke zal uwee zielen 13zeere verbliden want natuerlic een goe- 14de roke es een spise vander zielen v 15lichame zal ghesterct worden van die ro- 16ke ende v herte zal daer off verblijden 17V bloet zal van die ghenuechten ende 18blijscap die ghij in v herte dair off 19 hebben zult in uwee aderen beghinnen 20te loopene / daer na zuldi gaen met 21uwee edele spreken ende doen als ghij ghe- 22woenlic zijt daer na van als die vre 23ende die tijt bestaet te ghenakene om te 24etene na uwer ghewoenten zoo zuldi 25een lettel arbeyden riden of wandelen 26of wat anders doen want dat es uwee 27liue goet het verdrijft die wijnden 28die ghij jnt lijff hebt v lichame zal 29daer af verlichten het zal daer bij 30bequaem ende sterc worden de natuerli- 31ke hitte vander maghen zal daer bij ghe- 32sterct worden / ende de flumen die zullen 33neder dalen jn v maghen daer zullen 34zij verteert worden. ghij zult veel spisen 35voer v doen setten daer wt zuldi kiezen 36dat v belieft ende daer off zuldi uwee 37becomte nemen mit broode wel ghebacken 38van goede coerne Des noens zuldi pot- 39tage voren eten off anders yet dat den

88 vee Contemporaine doorhaling.

[p. 27]

1buuc zochte maect want daer bij zal 2die drooghe spijse die ghij na neemt 3te eer verduwet zijn ¶ Ende als yemant 4eten wille twee of drierhande manieren 5van pottagen die gheringhe verteert wor- 6den zoo moet hij eenighe drooghe spise 7voren eten ende legghen die jnde gront 8van zijnen maghe want de gront vanden 9maghen heeter ende stercker es om te 10verduwene want zij naerder der leueren 11es ¶ Als ghij eet zoo zuldi altijt ophouden 12met honghere want met te vele tetene 13wort de maghe vermoyt dat lichame 14verzwaert ende de zinnen worden ghequest 15¶ Als ghij ghegheten hebt zo zuldi op- 16staen ende spacieren zoetelic met ghemake 17sonder v te vermoyene dan zuldi wat 18slapen op uwee rechter zijde dan zuldi 19v keeren op uwe slinker zijde ende alzo zul- 20di uwen slapen volbringhen want de slin- 21ker sijde es cout daer omme behooft 22zij verwermet te zijne Ende ist dat ghij 23eenighe zwaericheit in uwee maghe 24off in uwen buuc gheuoelt zoe es de 25rechte medicine dat ghij v maghe 26warmt met een warm linnen cleet / 27of dat ghij een schoone vrouwe in 28uwen armen neemt het es goet datmen 29voor den eten arbeit want de natuerlike 30hitte wort daer mede verwect Maer 31na den eten ist quaet want het doet de 32spise raeu ende onuerduwet neder 33gaen daer veel quaets of coomt 34¶ Als de mensche slaept zoo zijn alle 35de leden gherust ende alle die natuerlike 36hitte die jnde mensche es die gaet jnde 37maghe om de spise daer te verduwe- 38ne ¶ Hier wt zeggen sommighe natuer- 39like meesters dattet beter es des auonts

[p. 28]

1de⁸⁹ dan des noenens ghegheten Want 2des noenens js den dach jnt heetste dan 3zijn de zinnen becommert / dan es de men- 4sche al beroert mids dat hij ziet ende 5hoert met ghepensen ende met vele andere 6zaicken die de mensche heet maken ende 7beroert Ende want zoe des noenens de 8natuerlike hittet al dat lijff dore ghe- 9spreyt wort daer omme wort de maghe 10zeere cout ende cranc om de spise te ver- 11duwene Maer des auonts ist al contra- 12rie want dan es de mensche al jn ruste 13dan zijn de zinnen te passe dan coemt 14de couwe vander nacht op handen. alle de- 15ze zaicken trecken ende brenghen alle die na- 16tuerlike hitte jnde maghe alzoo es dan 17de maghe te sterkere om de spise te ver- 18duwene Voort zoe zuldi uwee ghewoente 19houden om te etene na dat ghij best moegt 20Want die ghewone es tetene jn een vre 21eet hij op een ander vre de spize en be- 22coemt hem niet wel want de ghewoente 23js ghelijc der natueren die jn haer pas 24bliuen wil Ist dat zake dat ghij van noode 25 uwee ghewoente breken moet dat suldi su- 26uerlic ende wiselic doen alzo dat ghij uwee 27ghewoente niet te gheringhe en veran- 28dert maer bij lancheit van tijden deen 29reyse na dander altijts een weynich 30alzo zuldi metter helpen gods uwee 31ghewoente wel moghen veranderen ¶ 32Voort zo zuldi v zonderlinghe wachten 33dat ghij niet en eet eer ghij wel weet 34dat uwee maghe heel es vande spise 35die daer jn gheweest heeft Ghij zult 36weten off uwen appetijt natuerlic es ende 37off uwee maghe heel es hier bij. als in 38uwee mont speecsel beghint te comene 39dat claer ende dunne es dan ist tijt om 40tetene Ende als ghij alzoo lust hebt om

89 de Contemporaine doorhaling met vlekvorming.

[p. 29]

1tetene zoo zuldi ter stont eten want waert 2dat ghij ter stont niet en aet zoe zou- 3de uwee maghe veruolt worden met 4quade humueren daer off zoude v groten 5hooftzweren comen ende wat ghij naemaels 6aet dat en zoude de maghe niet wel 7moghen verduwen want met de quade 8humueren zoude de maghe al vercout 9zijn ende al onghestelt 10D⁹⁰At jaer wort jn vieren ghedeelt 11dats te wetene. Inde lente. Inde zo- 12mere. Inden herfst. ende jnde wijntere. 13¶ De lente beghint als de zonne gaet 14jn een teeken gheheten aries ende die 15duert xciij daghen xxiij vren ende 16een vierendeel vander vren Dat es 17vanden tiensten dach jn Maerte tot den 18drie ende twijntichsten dach jn junio. binnen 19dezen tijt zijn de daghen ende de nachten 20euen lanc jn hare regioenen dan wort 21de tijt zoete / dan smelt den snee Dan 22springhen de fonteynen wt der eerden Dan 23wort de vochticheit vanden boomen tot jnde 24tacken ghetooghen Dan wassen de crudeki- 25ne Dan worden de velden groene Dan 26hebben de bloemkijns zeere schone verwee 27Dan es al die aerde verchiert met cru- 28dekens ende alle dinc neemt dan zijn 29cracht Dan zingt de nachtegale ende 30alle voghelen Dan verchiert haer de 31aerde ghelijc een schoone bruut zeere 32wel ghecleet ende verchiert met schoo- 33ne verwen. op dat zij mach opten dach 34van harer bruutfeesten behaghelic zijn 35De lente es vuchtich ende heet ghelijc 36de lucht Inde lente wert dat bloet ver- 37wect ende spreet hem alle dat lijff dore 38De eyeren sijn goet ghegheten jnde lente 39iij of viere tsamen Gheyten melc 40in deze tijt es zeere bequame ¶ Deze tijt 41es ooc zeere bequame om bloet te latene

90 D Lombarde, 2 regels hoog (10-11).

[p. 30]

1¶ In deze tijt ist zonderlinghe goet datmen 2lacht ende vroylic es ¶ In deze tijt salmen 3arbeyden. ende jnt bat gaen ende dair zweeten 4¶ Dit es een bequame tijt om medicine 5te nemene om tlijff mede te purgere- 6ne ende te reyneghen Vande somer⁹¹ 7D⁹²E somere⁹³ beghint als de sonne 8gaet jnt beghinsel van eenen teyken 9gheheeten Cancer⁹⁴. ende duert xcij da- 10ghen xxiij vren ende een derde deel vander 11vren vanden drie ende twijntichsten dach 12jn junio tot den xxiiijten dach jn septem- 13bri De daghen wassen ende de nachten corten 14binnen deze tijt in hare regioenen In 15deze tijt es groote hitte ¶ Het es goet 16weer op de zee ¶ Dan es de lucht zeere 17claer ¶ Dan ripen de crudekens ¶ Dan 18groyen de serpenten ¶ Dan worden de crach- 19ten vanden lichame versterct ¶ Dan wort 20de werlt als een bruut die tot hare 21jaren ghecomen es ¶ Deze tijt es heet 22ende drooghe dairomme salmen wachten 23van al dat heet ende drooghe es ¶ In 24deze tijt salmen zonderlinghe wachten 25van veel etens ende van veel drinkens 26op dat daer bij de⁹⁵ natuerlike hitte niet 27verdruct en worde ¶ In deze tijt sal- 28men al eten dat cout en vuchtich es 29als calueren vleesch metten verjuze 30ghersten bri ende alsulcken spise ¶ Ooc 31salmen vruchten eten die scerpe van sma- 32ke sijn als appellen van orengen ¶ Ooc 33machmen wel een luttel met vrouwen 34vrolec wezen ¶ In deze tijt en salmen 35gheen bloet laten ten zij dattet grotelic 36van noode zij Vande herwest⁹⁶ 37D⁹⁷En herfst⁹⁸ beghint als de sonne 38gaet jnden eersten graet van een 39teyken gheheeten libra⁹⁹ ende duert lxxxviij 40daghen xxvij vren ende drie deelen vander 41vren dat es vanden xxiiijten dach van

91 Vande somer Met rode inkt geschreven.

92 D Lombarde, 2 regels hoog (7-8).

93 DE somere Rood onderstreept.

94 Cancer Rood onderstreept.

95 de Bovengeschreven, met verwijsstreepje op de bedoelde positie.

96 Vande herwest Met rode inkt geschreven.

97 D Lombarde, 2 regels hoog (37-38).

98 DEn herfst Rood onderstreept.

99 libra Rood onderstreept.

[p. 31]

1september totten xxijten dach jn nouembrj 2Binnen deze tijt worden wederomme de 3daghen ende de nachten euen lanc ¶ Ooc be- 4ghinnen jn deze tijt de daghen te corte- 5ne ende de nachten te langhene ¶ In 6deze tijt wort de lucht cout dan be- 7ghint de noorden wijnt te wayene ¶ 8Dan vergaen ende verdorren alle vruch- 9ten ¶ Dan es de aerde al hare scoonheit 10quite ¶ Dan vlieghen de voghelen jn 11de warme landen ¶ De serpenten zoeken 12hare holen daer zij hem yeghens de wijn- 13ter voerzien ¶ Dan es de werlt ghe- 14lijc eender vrouwen die hooghe an haer 15daghen ghecomen es zeere qualic ghe- 16cleet ¶ Deze tijt es cout ende drooghe 17dair omme salmen spijse nemen die vuch- 18tich ende warme es ghelijc als kiken 19ende lammeren oude wijn zoete wijn dru- 20uen ¶ In deze tijt machmen jnt bat gaen 21¶ Ooc machmen ouergheuen ten monde 22op dats van noode zij Maer wie ouer- 23gheuen wil ten monde die zal beyden totten 24middage alst jnt heetste vanden daghe 25es want op die tijt vergaderen die ouer- 26uloeyghe ende de quade humueren ende 27fleumen jnde maghe ende alzo wort- 28mense op die tijt te bat quite Vande wijnter¹⁰⁰ 29D¹⁰¹E wijnter¹⁰² beghint als de zonne 30gaet jnden eersten graet van een 31teeken gheheten Capricornus¹⁰³ ende duert 32lxxxix daghen ende xiiij vren dat es 33vanden xxiijten dach van nouember totten 34xxijten dach jn maerte ¶ In deze tijt 35zijn de daghen op haer corste ende de nachten 36op haer lancste ¶ In deze tijt es groote 37couwee dan wayen scerpe wijnden ¶ Dan 38vallen alle loeueren meest vanden boomen 39¶ Dan versteruen alle cruden ¶ Dan wort 40de lucht donker van wolken ¶ Dan werden

100 Vande wijnter Met rode inkt geschreven.

101 D Lombarde, 2 regels hoog (29-30).

102 DE wijnter Rood onderstreept.

103 Capricornus Rood onderstreept.

[p. 32]

1alle dinghen cranck ¶ Dan es de werlt 2als een oude quene vercrompen van oude 3al naect ¶ Deze tijt es cout ende vuchtich 4¶ In deze tijt salmen spijse nemen die ver- 5wermt ¶ In deze tijt salmen vanden besten 6rooden wijn drincken ¶ Eet noch en drinct 7niet te vele op dat ghij daer mede de 8natuerlike hitte niet en verdruct Noch- 9tans ist beter vele ghegheten jnde wijnter 10dan op andere tijden. Want mids de groo- 11te couwee die dan es zoe vercouwen 12alle de leden / ende de natuerlike hitte vliet 13al binnen omtrent de maghe daer omme 14verduwet zij jnde wijnter veel bet de 15spise dan jnde somere / als alle die leden 16heet sijn ende alle de natuerlike hitte 17ghetoghen wort alle die leden dore want 18dan zo en wort de spise niet zo wel 19verduwet ¶ Hier na wilt v regieren 20alexander ende hebt altijt regement den 21tijt vanden jare bequame 22O¹⁰⁴ Alexander nv zal ic v gaen leeren 23waer mede dat een mensche vet 24offte magher wort ¶ Soe wie 25vet worden wil die zal hem regeren als 26hier ghescreuen staet ¶ Hij zal gherust 27van herten zijn zonder sorghen ¶ Hij zal 28van menegherhande spise eten die soete 29es ¶ Hij zal zoete melc drincken ¶ Hij 30zal zoete wijn ghewermt drincken 31¶ Naden eten zal hij slapen In wel ru- 32kende plaetzen ¶ Op zachte bedden ¶ Hij 33zal jnt bat gaen van zoete water ende 34dair zal hij onlanc jn sitten. op dat 35hij niet cranck en worde ¶ Hij zal 36altijt hebben wel rukende cruden naden 37tijt vanden jare. gelijc jn de somer zal 38hij rosen ende vyoletten ruken ende andere 39cruden na dat den tijt vanden jare wtwijst 40¶ Bliscappe. vrolicheit. eere. victorie.

104 O Lombarde, 3 regels hoog (22-24).

[p. 33]

1vanden vianden. hope ende betrouwee jnden 2volke. schoone aensichten zien. ghenoechte- 3like boken hooren of lezen. lachen ende vrolic 4wezen. zoete sanc hooren. schoone clederen 5an doen. alle deze zaicken maken een men- 6sche vet Nu merct wederomme met wat 7zaicken dat de mensche magher wort. let- 8tel eten den dranc te menghene. vele arbey- 9den / dicwil jnde sonne staen. bouen maten 10gaen ende wanderen / voor den eten slapen op her- 11de bedden / groote sorghe hebben / ontzien / zoute 12spise eten / oude wijn drincken / vele ter ca- 13mer gaen / bloet bouen maten laten / quade 14bedroefde ghedachten ende vele droefheits 15hebben. alle deze zaicken maken den mensche 16magher ¶ Hoort een reghel die ypocras¹⁰⁵ 17die groote meester jn medicinen gheeft 18Soe wie metten vollen buke jnt bat of 19jnde stoue gaet die zal weedom ende pine 20crighen jn zijn lenden of in zijn buuc 21Ende zoe wie metten vollen buke met vrou- 22wen te doen heeft die sal daer off de 23gicht crighen Soe ist quaet na de spijse 24mette vollen buke vele gheloopen ende vele 25ghereden of vele ghearbeit 26M¹⁰⁶En leest in oude historien dat een 27machtich coninc dede versamen ende bij 28hem comen de alder beste meesters jn me- 29dicinen die conste gheuijnden jnt lant van 30medien jndien ende van grieken Ende beual 31hem dat een yghelic van hem drien zoude 32zeggen eene medicine waer mede h¹⁰⁷ dat 33hem een mensche wachten zoude dat hij gheen 34ander medicijn te doen en zoude hebben ¶ 35Doen zeide de meester wt grieken Soe 36wie dat des smorghens altijt sine mont 37tweewarff vol waters name ende spoelde 38die en zoude nemmermeer ander medicine 39te doen hebben ¶ Die meester van medien 40zeide dattet des morghens goet ghenomen

105 ypocras Rood onderstreept.

106 M Lombarde, 2 regels hoog (26-27).

107 h Contemporaine doorhaling.

[p. 34]

1es wijnrute ¶ Ende die derde zeide Soe wie 2alle daghe nuchteren eet vij dragmen van 3goede zoete rozijnen die en derff gheen 4ziecte ontzien die hem comen mochte van 5fleumen ¶ Ende die eet noten met vighen 6ende mit wijnrute die en derf dien dach 7gheen sorghe hebben voer eenich fenijn 8ende zonderlinghe vander pestilencien 9D¹⁰⁸E spise wort jn drien ghedeelt 10want sommighe spijse es subtijl 11Andere es groff Ende de derde es midde- 12waer De subtijle spijse maect claer 13goet bloet als eyeren kieken ende alsulke spi- 14se De groue spise es goet voer lieden die zeere 15heet van complexien zijn die grooten arbeit 16doen ende die na eten slapen De middeware 17spise en maect gheen oueruloedicheit 18ghelijc als lammeren vleesch gheyten vleesch 19dat heet ende vuchtich es Ende alsmen sulke 20spise braet soe salmense cortelic eten op dat 21zij niet hert ende drooghe en worde Zommi- 22ghe spijse maect melancolie. als vleesch van 23coyen ende ossen vleesch ende van alle beesten 24die groot ende drooghe sijn Tvleesch vanden 25beesten die gheuoet worden jn waterachtighe 26plaetzen es goet ende zeere bequame De 27vissche die cleen sijn zochte van velle ende 28goet om biten die gheuoet sijn in lopende 29of in wassende wateren die zijn beter 30ende lichter dan die jn de zee gheuanghen 31worden off jn zoete staende watere De 32visch de gheuanghen wert jn de zee es beter 33dan die jn soete staende water gheuanghen 34wort daer omme moet ghij v wachten 35van visschen die groot zijn ende hert van 36velle want zij der naturen scadelic ende 37hijnderlic zijn want zij zijn onuerduwelic 38D¹⁰⁹At water es goet nuttelic ende profitelic 39alle dat leeft den mensche ende allen 40anderen dieren boomen planten ende alle cru- 41den Ghij zult weeten dat alle wateren zijn

108 D Lombarde, 2 regels hoog (9-10).

109 D Lombarde, 2 regels hoog (38-39).

[p. 35]

1zij versch off zijn zij sout die nemen 2oerspronc wt der zee / daer off heb ick 3tanden¹¹⁰ tijden ghenoech gheseit ¶ Voert 4zuldi weeten dat de ghesonste de beste ende 5de lichtste wateren zijn die doer die plaet- 6zen loopen daer de aerde puer ende reyn 7es daer gheen steenroodtzen en zijn 8ende daer lettel roocs es in manieren van 9miste Maer de wateren de loopen daer de 10eerde vol van steenen es ende daer veel 11roocs in manieren van miste es die zijn 12zwaer ende der naturen hijnderlic ¶ De 13teykenen¹¹¹ van goede wateren zijn deze dat zij 14licht sijn / claer sijn / ende datze wel rieken 15dat zij gheringhe warm ende gheringe 16weder cout worden Maer de bittere ende 17de zoute wateren sijn der naturen hijnder- 18lic zij maken den mensche binnen al onghe- 19stelt ende onghetempert / zij maken 20een quade milte / ende een quade longhere 21zonderlinghe de wateren die optie vel- 22den staen off op leeghe landen want zij 23niet en loopen zoe heeft de zonne daer 24haer macht op ende maectse heet ende 25onghetempert 26D¹¹²E wijn de ghewassen es op berghen 27daer de zonne zeere yeghens schijnt 28die es droogher van naturen dan de 29wijn de wast in een pleyn vuchtich 30lant De wijn de opte berghen ghewassen 31es die es goet voer de zinnen ende den men- 32schen es hij goet ghedroncken die van 33naturen vuchtich zijn Maer langhe 34lieden es hij quaet ende die lieden die heet 35van naturen sijn Maer die alder beste 36wijn voer een yghelic van wat com- 37plexien dat hij es dat es die wast tusschen 38berghen ende dalen op een pleyn lant 39daer de druuen zoete ende ripe sijn ende 40daer de lucht claer ende subtijl es Sulke

110 tanden Lees: tanderen.

111 teykenen Ongebruikelijke afkorting (tilde representeert 'ne').

112 D Lombarde, 3 regels hoog (26-28).

[p. 36]

1wijn es goet soberlic ghedroncken want de 2maghe wort dair off versterct ende hij 3doet wel verduwen Deze wijn verblijt dat 4herte hij maect een schoone blosende ver- 5wee / hij doet wel spreken / hij verdrijft 6groote sorghe / hij maect de mensche lustich 7ende stout om alle zaicken te doene ende veel 8meer ander duegden doet hij den mensche 9Ende wie dat vele drinct vanden wijne die 10sal all dit quaet daer aff hebben dat hier 11na volgt want hij zal plomp van verstan- 12de worden / de zinnen worden belet / de hersen 13wort verstoert / de natuerlike cracht wort 14daer mede ghecranct Alle de vijff zinnen 15worden daer off ghequest den appetijt ver- 16gaet / handen ende voeten worden beuende / de 17ooghen worden loopende / de leuere wort al 18verdoruen Tbloet vander herten wort dair of 19onstelt daer off coemt ontzich ende vervaer- 20nisse inden slaep / daer off eenen wonderlike 21dinghen te vooren / de natuerlike verwee 22vergaet daer mede / daer off onvermoghent- 23heit van bij wezen / daer off coemt een 24quade maghe Ende alle de complexie wort 25dair off onghetempert / daer off coemt een 26quaet lijff ende zomtijts duezicheit ende 27lazerie 28S¹¹³Ommeghe spijse ende zommich rege- 29ment maect den mensche vet off ma- 30gher zwaer off licht als hier vooren jnt 31langhe wel verclaert es Daer omme zuldi 32weeten dat de mensche sterc wort inder naturen 33die goet voetzel neemt zijnder complexien 34bequaem op dattet de nature begheert 35Maer wanneer als de maghe verzwaert es 36zoo est goet eens off tweeweruen de maent 37sonderlinghe jnde somere ouer ghegheuen ten 38monde Want dair bij wort de maghe zeere 39ghereynicht ende ghepurgeert van de quade 40humueren ende dan es zij te sterkere om de

113 S Lombarde, 2 regels hoog (28-29).

[p. 37]

1spise die dair jn ontfanghen wort te ver- 2duwene want zij dan bet dair of ghe- 3tempert es ende de sterker 4D¹¹⁴At bat es een dinc van de wonderlic- 5heit vander werlt want het es ghe- 6maect na de vier tijden vanden jare Want 7dat couwee wort de wijnter toe ghegheuen 8dat lauwee de lente Dat heete de somere 9Ende dat drooghe den herfst dairomme ist 10groote wijsheit datmen dat bat in vieren 11deele alzoo dat teerste deel cout zij / tander 12laeu / tderde heet / ende dat vierde drooghe 13Ende wanneer als yemant jnt bat gaen 14wil zoe zal hij eerst int couwee gaen 15ende dair een luttel bliuen Daer na zal 16hij jnt laeuwe gaen ende daer ooc een let- 17tel blijuen Dies ghelijcs zal hi ooc doen 18jnt heete / ende jnt drooghe Ende als 19hij wederomme wt gaet zo zal hij na dat 20drooghe jnt heete gaen ende een luttel 21blijuen ende alzoo voert aen op dat hij 22niet en come vande groote hitte jnde 23groote couwee / off van de groote couwee 24jnde groote hitte ¶ Dit bat zal op hooghe 25plaetzen staen daer zullen forneysen zijn 26daerment mede warm maken zal daer 27groote breede vlammen wt gaen mooghen 28op dat den rooc vanden viere jn dat bat 29niet en bliue ¶ Dat water van dezen bade 30zal zoete sijn In dat bat zalmen ooc heb- 31ben crudekens wel riekende naden tijde 32vanden jare ¶ Daer na als hij wt den bade 33gaet zoo zal hij hem met rooswater doen 34besproyen / ende dan zal hij hem wel doen 35drooghen mit een schoon wit linen laken 36deen reyse na dandere Ende als hij dit al 37ghedaen heeft zoo zal hij zijn hooft 38wel doen cammen ende doen alsulken medi- 39cine als jnden boec staet daer dit wt ghe- 40tooghen es Daer na zal hij zijn armen 41ende zijn leden wt recken ende wat dair na

114 D Lombarde, 2 regels hoog (4-5).

[p. 38]

1zal hij soberlic eten ende drinken In zijn 2wijn zal hij alzoo veel waters doen als 3daer wijns es Daer na zal hij gaen sla- 4pen op een zocht bedde wats hem lust 5Die ander tijt van dien daghe als hij 6gheslapen heeft die zal hij leyden in ruste 7ende in blijscappe Dit es een goede maniere 8om dat lijff wel te voedene ende ghesont 9te houdene Soe wie out es ende van com- 10plexien cout es ende vuchtich die wachte hem 11dat hij niet langhe jnt bat en zij / alzoo 12langhe mach hij wel dair jn wezen tot 13zijn lijff bestaet te ontlatene ende vuch- 14tich te wordene ¶ Een fleumaticus zal 15jnt bat gaen nuchteren metter heelder 16maghen Maer wie heet van naturen es 17als een colericus die zal jnt bat gaen als 18hij wat ghenomen heeft ende doen dan als 19daer voren ghescreuen staet ¶ Alexander 20alzoo langhe als ghij deze leere wel achter- 21uolgt zoo en zuldi gheene andere medici- 22ne te doen hebben metter helpen gods Hier 23na zouden volghen ende staen neghen zonder- 24linghe medicinen diemen vijnden zal jnt 25boec daer dit wt ghenomen es 26O¹¹⁵ Alexander ghij zult v wachten dat 27ghij gheen medicine en neemt of 28dat ghij gheen adere in v lijff en 29laet openen ten zij dattet gheoerloft es 30vanden teekenen¹¹⁶ ende planeten want de conste 31van medicinen wort zunderlinghe ghefun- 32deert jnden firmament ende jnde planeten 33waer wt alle die medicinen cracht hebben 34A¹¹⁷ls ghij bloet laten wilt dat en zuldi 35niet doen voer dat de mane ghe- 36wassen es ende vander sonnen verscheiden 37¶ Ooc wacht v dair voren dat de mane 38niet en zij jn dat teeken gheheten taurus 39off piscis / de adere es alrebest gheopent 40jnde laetste helft vande¹¹⁸ mane schijne als 41haer licht ghemindert es / ende dat zij es 42in een teeken gheheeten scorpio off libra

115 O Lombarde, 3 regels hoog (26-28).

116 teekenen Ongebruikelijke afkorting (tilde representeert 'ne').

117 A Lombarde, 2 regels hoog (34-35).

118 vande Boven de e staat een doorgehaald er-afkortingsteken.

[p. 39]

1¶ Om te nemene medicijn laxatijff¹¹⁹ 2A¹²⁰ls ghij wilt nemen medicijn laxatiue 3dat zuldi doen als de mane es jn 4een teeken gheheten Scorpio Libra off 5piscis Maer wacht dat de mane Satur- 6nus niet en ghenake want dan zouden de 7humueren ende die medicine te samen jnt 8lijff verherden Ende hoe de mane verder 9es van Saturnus verscheiden hoe deze me- 10dicine beter ghenomen es 11V¹²¹Ande virtuten ende crachten van cruden 12ende planten heb ic tanderen tijden in 13anderen boeke vele ghescreuen / ende 14ooc mede vande ghesteenten ¶ Nochtans 15zal ic wat opt corte vande planten ende 16ghesteenten een weynich scrijuen ¶ Alexan- 17der ghij zult weten dat ghelijc inde plan- 18ten zijn diuersche ende menegherhande 19naturen ende crachten Alzo es jn de ghesteen- 20ten menegherhande ende diuersche na- 21ture ende cracht ende schoonheit daer gheen 22goet bi te gheliken en es ¶ Van zom- 23meghe ghesteenten¹²² 24D¹²³E croonen vanden Coninghen worden 25metten dierbare costelike ghesteenten 26verchiert ¶ De schoenheit vanden 27ghesteenten es lustelic om zien tghesichte 28wort daer bij versterct De moet verblijt 29dair of De edelheit wort daer mede ver- 30chiert Mette crachte vanden ghesteenten wor- 31den vele ziecten verdreuen De meesters van 32medicinen ghebruken de ghesteenten jn 33hare medicinen om groote ziecten mede 34te ghenesene Vele wonderlike crachten 35hebben de planten ende die ghesteenten Maer 36zij zijn den menschen al verholen Tanderen 37tijden jnt boec vanden planten ende ghesteenten 38heb ic daer of ghenoech gheseit 39M¹²⁴En vijnt zommeghe wonderlicke ghe- 40steenten Daer es een steen die hem 41openbaert opt water alst zeere waeyt Deze 42steen es jnde zee gheheten mare mediter-

119 Om te nemene medicijn laxatijff Rood onderstreept.

120 A Lombarde, 2 regels hoog (2-3).

121 V Lombarde, 3 regels hoog (11-13).

122 Van zommeghe ghesteenten Rood onderstreept.

123 D Lombarde, 3 regels hoog (24-26).

124 M Lombarde, 2 regels hoog (39-40).

[p. 40]

1raneum De cracht van deze steen es deze 2Zoo wanneer als ghij deze steen met 3eenen anderen steen ouer v draegt zo en 4ist niet moghelic dat ghij eenighe 5strijt zout verliezen / maer alle uwee vyan- 6den zullen van v vlyen ¶ Daer zijn noch 7twee andere ghesteenten die zijn jn donkere 8plaetzen jn zommeghe wateren De een 9es wit De andere es root De crachten van 10deze steenen sijn deze De witte steen be- 11gheert hem te openbarene opt water als 12de zonne onder gaet ende al totter midder- 13nacht blijft hij op dat water dan beghint 14hij weder te dalene ende coemt te gronde 15als de zonne wederomme op gaet ¶ De 16roode steen doet contrarie want hi be- 17ghint hem te openbaerne als de zonne op 18gaet al totten middaghe daer na beghint 19hij te dalene alzoo dat hij te gronde 20coemt als de zonne onder gaet Hebdi 21tghewichte van een dragme vanden 22roode steen hanghende an eenich van v 23paerden alle die andere paerden zullen stille 24zwighen ende zonder gheluut wezen alzoo 25langhe als dat paert off enich ander van 26die steen an hem hanghende heeft De 27cracht vande witte steen es contrarie 28want heeft enich paert van die steen 29an hem zoo zullen alle die andere paerden 30criten ende gherucht maken tot die steen 31van hem ghenomen es Aldus zijn deze 32ghesteenten goet om yeghens de vianden 33te ghebruykene ¶ Ooc mede als twee 34lieden kijuen ende onderlinghe twist hebben 35hebben zij vanden witten steen jnde mont 36de ghene die recht heeft zal ter stont 37spreken / ende die onrecht heeft zal terstont 38stom worden ¶ De roode steen doet contrarie 39¶ Vanden planeten¹²⁵¹²⁶ 40D¹²⁷E planeten¹²⁸ hebben onder hem onderscheit 41jnder naturen ¶ Saturnus regeert 42de aerde ¶ De mane regeert dat water 43¶ Iupiter regeert de lucht ¶ Ende de zonne

125 planeten De eerste e is bovengeschreven.

126 Vanden planeten Rood onderstreept.

127 D Lombarde, 2 regels hoog (40-41).

128 planeten De eerste e is bovengeschreven.

[p. 41]

1regiert dat vier ¶ Voort alle boomen ende 2planten die groyen ende bloyen ende gheen 3vruchten voort en brenghen die scrijft- 4men Mars ende Marcurius toe ¶ Ende alle 5boomen ende planten die vrucht voort brin- 6ghen sonder bloeyen die scrijftmen Saturnus 7toe ¶ Sommeghe boomen ende planten worden 8ghewonnen van tacken diemen jnde aerde 9steect Sommeghe met sayene Ende de 10sommeghe ooc zonder saeyene ende zonder 11planten Dat onderscheyt dat alle boomen 12planten ende cruden hebben in verwen jn sma- 13ken jn ruken ende jn figueren dat coemt 14hem all wt de planeten daer jn zij¹²⁹ hare na- 15ture ende complexie of ontfangen ¶ Aldus 16vintmen sommeghe cruden die ghesont zijn 17Sommeghe die de mensche verbliden Som- 18meghe maken minne Sommeghe maken 19haet Sommeghe doen een man ere hebben 20Sommeghe maken ooc een versmaet De 21sommeghe doen dicwil valsche droomen 22zien Sommeghe doen ooc wel de warach- 23ticheit voor ooghen comen De sommeghe ma- 24ken wijsheit ende cracht Sommeghe maken 25crancheit De sommeghe ghenezen vanden 26fenijn Sommeghe doen ooc steruen vanden 27fenijn ¶ Vande cruden zijn noch won- 28derlike verholen crachten daer jc tanderen 29tijden off ghescreuen hebbe Alzo en zal ic 30niet dan een luttel van sommeghe cruden 31nv zeggen dat ghij ooc gheerne horen 32zult ¶ Men vijnt een boome die een 33mensche groote eere doet hebben deze boom 34heeft ronde bladeren. ende de vruchten dair 35off zijn ooc ront De riseren van dezen 36boome zijn vuchtich ende zij hebben alte zoeten 37roeke Die van dezen boome ghecrighen 38can die zal grootelic gheeert worden 39¶ Men vijnt noch eenen anderen boom 40de wast wt der aerden omtrent de lancte 41van enen arme de bladeren van dezen boome 42zijn vuchtich ende lanc ende daer loopen

129 jn zij Contemporaine doorhaling; 'zij' bovengeschreven.

[p. 42]

1witte streerpkins¹³⁰ jnne die van deze boo- 2me ghecrighen can die zal zeere verheuen 3worden ¶ Noch vijntmen enen anderen boome 4die hem spreet lancs der aerden die de 5bladeren heeft hanghende dezen boome 6heeft al te goeden roke Die van dezen boom 7ouer hem heeft die zal licht wijs ende 8stout zijn Yeghens him en ist niet goet 9te kiuene oft te stridene want wie ye- 10ghens hem kijft of strijt die zal altijt 11tonder gaen ¶ Men vijnt ooc eenen 12boom die langhe bladeren heeft die zijn 13bladeren verliest eer hij bloyt de bloeyse- 14men zijn root Soe wie daer off ghecri- 15ghen can ende daer off eet die zal groote 16bliscappe ende ghenouchte hebben ¶ Daer 17es een ander cruut gheheten androsinen 18dat wast jnt lant van syon dit cruut 19heeft drooghe bladeren ende te male cleene 20dat zaet van deze crude es ront ende 21cleene binnen wit Zoo wie zeuen greynen 22neemt van dit zaet jn de name van 23eenighe vrouwen de zalse zeere cortelic 24zien Soe wie eenigher vrouwen zeuen 25van deze zaden gaue tetene of te drinke- 26ne die zoude van dier vrouwen ontzien 27ende ghemint wezen alzoo langhe als hij 28leefde ¶ Andere cruden maken ziecten ende andere 29ghenezen vander ziecten ¶ Nv alexander 30heb ic v gheleert dat jc belooft hadde 31Regeert v altijt duegdelic op dat v god 32der duegden regere ende beware wiens 33duegd ende goetheit alle creaturen deelach- 34tich zijn 35D¹³¹E werlt wort ghelijct een hoff ofte 36een prieel Dat cruut vandien priele 37es dat recht Dat recht wordt onderseit 38metter wet De wet wort ghelijct een rike 39dat den coninc beuolen es De coninc zal de wet 40wel houden ende hem dair na regeren ende zijnen 41ondersaten zal hij de wet onderdaen maken 42De cleynen zal hij nader wet doen ghelijc

130 streerpkins Lees: streepkins.

131 D Lombarde, 2 regels hoog (35-36).

[p. 43]

1den grooten Als hij recht doen zal dan zal 2hij alleene gode voor ooghen hebben Ooc 3zal hij bij hem hebben wijze gheleerde mannen 4inder wet na wiens raet hij justicie 5doen zal ouer rike als ouer arme / ouer 6jonc als ouer out / ouer edele ende ouer 7onedele na verdiente van een yghelic 8D¹³²Aer zijn iiij elementen De aerde 9Dat water De lucht / ende dat vier Wt 10deze iiij elementen worden vele natuerlike 11dinghen ghescapen ¶ Inden eersten alle maniere 12van metale. als gout zuluer coper. tin 13loot queczeluer ¶ Deze metalen sijn meest 14jnde holen van de gheberchten ende jn andere 15holen vander aerden daer een zonderlin- 16ghe constellacie es ende daer de eerde meer 17heerscapien heeft dan enich vanden an- 18deren iiij elementen ¶ Ooc worden vande iiij 19elementen vele manieren van costelike ghesteen- 20ten ghescapen deze vijntmen meest om- 21trent de zee daer dat water meer heersca- 22pien heeft dan eenich vanden anderen ele- 23menten 24D¹³³Aer worden noch andere dinghen ghesca- 25pen wt de elementen als boomen plan- 26ten ende alle cruden deze zijn inder naturen 27edeler dan gout zuluer ofte ghesteenten 28¶ Alle dieren worden ooc vande iiij elemen- 29ten ghemaect deze zijn inder naturen eel- 30der dan zuluer gout ghesteenten off planten 31¶ De mensche es ooc ghemaect vandeniiij iiij¹³⁴ 32elementen ende die es de alder edelste creatu- 33re die oyt vanden elementen ghemaect es 34¶ Inden eersten want dat alder edelste ele- 35ment heeft jnde mensche meer heersca- 36pien dat es dat viier¹³⁵ vier want de men- 37sche meest vande viere heeft dan enich 38ding dat oyt ghescapen oft ghemaect was 39vanden elementen ¶ Ooc jnden anderen zoo heeft 40de mensche de alder edelste ziele die oyt ghe- 41scapen was ¶ Aldus alexander wilt ghij 42wijs wezen ende verstant hebben van alle andere 43zaicken zoo pijnt v eerst te wetene wat

132 D Lombarde, 2 regels hoog (8-9).

133 D Lombarde, 2 regels hoog (24-25).

134 vandeniiij iiij Contemporaine correctie ('van iiij' is veranderd in 'vanden iiij').

135 viier Contemporaine doorhaling.

[p. 44]

1van uwer zielen es want zij v naest es 2dair na moegdi comen totter kennessen van 3andere dinghen 4D¹³⁶Oe god den mensche sciep doen maecte 5hij hem de edelste onder alle creaturen 6dair gaf hem ghebot ende verbot ¶ Daer 7maecte god dat lichaem vanden mensche 8ghelijc een stat Daer gaf hij him ver- 9stant als een coninc om die stat te rege- 10rene dat es zijn lichame Deze coninc 11dat es tverstant heeft hij ghestelt jnde 12alder edelste ende hoochste plaetze van dier 13stat dat es jnt hooft / ende heeft him ghe- 14ordineert vijff dieners ofte vijf boden 15die him alle zaicken voor ooghen bringhen 16zullen die him van noode zijn ende daer 17hij hem mede behelpen moet ende bewaren 18van al dat him hijnderen mach Deze 19coninc en heeft gheen wezen noch perfec- 20tie zonder deze vijff boden off dieneren Deze 21dienaren dat es deze vijff zinnen hooren 22zien ruken smaken tasten ende gheuoelen 23hebben haren dienst en hare woenstat 24een yghelic bij zondere Tghesichte heeft 25zijne woenstat jnde ooghen / thooren jnde 26ooren Trieken jnde noze Tsmaken opte 27tonghe / ende tasten ende gheuoelen jnden handen 28De eerste bode dat es tghesichte dat zine 29woenstat inden ooghen heeft die heeft zij- 30nen dienst In lichte In donkere In verwen 31In lichamen In figuren In alle ghestichte 32oft hooghe oft leeghe es In verre In na 33Int beroeren Int rusten Want bij de ghe- 34sichte weetmen oft licht of doncker es 35bij de ghesichte kentmen de weruen ende 36tgheen dat gheverwet es Bij tghesichte 37weetmen off een dinc ront of viercant 38van figuren es Bij tghesichte verneemt- 39men off een ghestichte hooghe of leghe es 40Bij tghesichte weetmen of een dinc verre 41off na es Bij tghesichte weetmen of een 42dinc roert off stille staet Dit ghesichte

136 D Lombarde, 2 regels hoog (4-5).

[p. 45]

1deze bode es zeere oerbaerlic ende profitelic 2den coninc dat es den verstande ¶ De ander 3boode ende dienaer dat es dat hooren die 4zijn woenstat heeft jnde ooren deze bode 5heeft zijnen dienst ouer al dat gheluut 6gheeft Als ouer alle jnstrumenten van musi- 7ke / ende in alle andere gheluut als jnde spra- 8ke vanden mensche jnde sanc vande voghele 9ende tgheluut van alle andere beesten ¶ De 10derde bode dat es dat ruken die heeft zijn 11woenstat jnde nooze Deze bode heeft zijnen 12dienst ouer al dat wel off qualic riect 13als cruden blomen rosen ende violetten ende 14andere cruden ¶ De vierde bode dat tsma- 15ken deze boode heeft zijne woenstat opte 16tonghe ende heeft zijnen dienst op al dat 17wel off qualic smaect / op zoete / op zuer 18ende op bitter ¶ Die vijfte bode dat es 19tgheuoelen dese heeft principalic zijne 20woenstat jnde hant / ende heeft zinen 21dienst jn cout jn werm jn hert jn zoch- 22te Wanneer als deze bode doot es zo es de 23heel stat al veruallen ende de coninc moet 24daer wt Maer al waert datter eenich 25vanden anderen boden storuen de stat mochte 26wel staende blijuen / ende de coninc dair binnen 27maer hij en zoude niet zoo wel gedient 28worden ¶ Als van alle deze booden een yghe- 29lic jnt zijne wat ontfanghen heeft ter 30stont brinct hijt jn des conincs hof dat 31es jnt hooft ¶ In dit hof daer zijn 32vijff raeslieden dat es de ghemeen sin 33die jnt voorhooft es Ymaginatiua 34Estimatiua Fantasia et Memoria die 35jnt achter hooft es Deze vijff raedts- 36lieden die onderzoeken al dat de vijff boden 37jn des conincx hoff bringhen ende tgheen 38dat den coninc bequame zijn zoude dat coemt 39hem te voorschijne / ende al tander laten zij 40bliuen van des conincs yeghenwoerdicheit 41Aldus zal een stat gheregeert worden 42aldus zal een coninc zijn boden hebben

[p. 46]

1ende van tgheen dat de booden te houe bringhen 2mit zijnen vijf raetsluyden rijpen raet hebben 3O¹³⁷ Alexander verhoet uwee heymelicheit 4ende weest niet haestich om te openbae- 5rene thgeen dat ghij jnt herte draegt 6maer ghij zult uwee wize doen vergaderen 7als ghij yet meent te beghinnene Ende 8als zij dan vergadert zijn in uwee jeghen- 9woerdicheit om raet te gheuene opt 10gheen dat ghij himlieden voren legghen ende 11openbaren zult zoo en zuldi uwen raet met 12haren raet niet menghen Maer hoert 13naerstelic waer jn dat zij al eendrach- 14tich zijn Ist dat zake dan dat zij haeste- 15lic ouer een comen ende antwoerden dan 16zuldij hemlieden wederstaen ende contrarie be- 17wijzen tot dien ende dat zij hem langher 18ende bet bedinken moghen ende te zinneliker 19de zake tracteren Ende wanneer als ghij 20goeden raet wt hemlieden verneemt zoo 21zuldi zegghen dat zij hem rusten Ende 22hoe wel dat zij v goeden raet gheuen 23daer ghij ooc mede te vreden zijt Noch- 24tans en zuldi himluyden uwee wille 25niet te kennen gheuen eer de zaicke te 26werke gaet daer den raet op gheweest 27es Met uwee raets luyden zuldi v 28hebben jn deser manieren ¶ Den eenen 29en zuldi niet verheffen bouen den anderen 30Den eenen en zuldi niet beghiften bouen 31den anderen ghij zult hem allen ghelijc 32doen Waer mede vergaet anders dat rege- 33ment vanden rike dan dat jn lancheit 34van tijden de eenen raetsman bouen den 35anderen ghetooghen wert van zinen heere 36¶ Ghij en zult den raet van eenen jonghen 37man niet versmaden op dat hij goet es 38¶ Ooc mede es de gheboerte vanden lieden 39ende de natuerlike gheleghentheit wel 40an te ziene want de mensche dicwil 41gheregeert wort vande planeten daer 42hij onder gheboren es Ende dicwil ziet- 43men dat de ouders hare kijnderen andere 44¹³⁸ consten leeren dan daer zij van natueren

137 O Lombarde, 2 regels hoog (3-4).

138 44 Gebruiksspoor in ondermarge van onbeholpen hand: imitatie van 'mensche dicwil' (r. 40) en 'planeten' (r. 41).

[p. 47]

1toe gheneycht sijn daer omme al hadde 2een man leeren smeeden bij beuele van 3zijnen ouders nochtans mocht hij wel 4diep ende groot van verstande wezen wt zijne 5natuerlike gheneghentheit vande pla- 6neten dair hij onder gheboren was Ende ist 7dat zake dat ghij jn deze man goeden raet 8vijnt die en zuldi niet versmaden ¶ Ooc 9en zuldi den raet van enen eedelen manne 10niet hooghe prisen op dat zijn natuerli- 11ke gheneghentheit niet en es totter wijs- 12heit ¶ Hoort hier al te schoone teekenen 13die hier aff ghebuert zijn Het ghebuer- 14de eens van sommeghe lieden die versaemden 15in een stede ende zij quamen ter herbergen 16daer een weuer woende zij bleuen daer 17die nacht ter herberghen Op die zelue 18nacht wert hem eenen zone gheboren deze 19lieden die daer ter herberghen waren dat 20waren gheleerde mannen ende marcten de 21constellacie op die tijt dat dit kijnt ghe- 22boren was Zij beuonden dat zijn gheboerte 23was onder venus ende mars ende deze waren 24in een teeken gheheten libra De andere pla- 25neten die quaet gheweest zouden hebben en 26waren noch niet opghegaen Hier wt 27zeiden deze gheleerde mannen dat dit kijnt 28een toecomende wijs man zoude wezen goet 29van rade zeere wel ghemint metten heere 30Maer dit en hebben zij de vader van dezen 31kijnde niet te kennen ghegeuen dit kijnt 32begonste vast groot te wordene de vader 33woude hem gaen leeren weuen maer deze 34jonghe en conste daer niet off gheleeren 35wat hij hem slouch ten bate niet Int laet- 36ste hij liet zine zoone zijn wille ende zijn 37nature volghen Ter stont begonste hij hem 38ter scoole te gheuene hij leerde zeere wel 39hij wert een groot clerc ende zeere abel 40jnde sciencie van astronomien hij hadde 41dair na groot regement metten heeren ¶ 42Contrarie van dezen gheschieden jn eens

[p. 48]

1conincs zone jn wiens gheboorte een won- 2derlike constellacie was ende wonderlic rege- 3ment vande planeten Deze constellacie was 4ghemerct van wijse meesters in astrono- 5mien maer zij en hebben den coninc hier af 6niet te kennen ghegeuen Het gheborde als 7deze zoone bestont groot te wordene dat 8hem de coninc zijn vader sant in dat lant 9van jndien mit groote state als dat wel 10betamelic was voer eens conincs zoone 11ende hij dede dicwil groote naersticheit om 12zijnen zoone te leerene dat hij hem heer- 13lic draghen zoude maer wat naersticheit 14dat hij dair toe dade ten mochte niet baten 15alle zine herte ende alle zijn zin was 16om een smit te zijne. Waer dat deze 17jonghe zach smeden daer pijnde hij hem 18bij te comen ende nam de hamer jnde hant 19ende wilde mede gaen metten anderen smeden 20Hier wt was deze coninc verwondert 21ende zeere beroert / hij en wiste niet wat 22dit bedieden mochte Hij dede alle de wijze 23gheleerde meesters van zijnen rike tot hem 24comen om hier af besceyt te hebbene Ten 25laesten zij ouerdroeghen alle te samen ende 26concordeerden al in een ende zeyden dattet al- 27zoe gheschiede bij zijnder naturen die 28hij ontfing jn de vre van zijnre ghe- 29boorten ¶ Dies ghelijcs gheschiet dicwil 30Dair omme en zuldi niet versmaden 31die lieden om dat zij cleene van gheboerten 32zijn Noch te zeere verheffen die hooghe ende 33groot van gheboorten zijn ghij zultse alle 34lieff hebben ende minnen die de sciencie achter- 35uolghen ende lief hebben die vande quaetheit 36vlien. ende jn de wech der duegden wanderen 37Ghij en zult niet doen noch laten sonder 38haren raet ghij sult gaerne mit hem ghe- 39meenscap hebben Al wat de coninclike hoocheit 40betaemt daer toe raden zij Ende al¹³⁹ wat de co- 41ninclike moghentheit contrarie es dat versteken 42zij Sij zijn vaste van zinnen. ghestantich 43van herten. ghetruwee ende rechtueerdich uwen

139 al Bovengeschreven, met verwijsstreepje op de bedoelde positie.

[p. 49]

1ondersaten / mit deze ende mit alsulke mannen 2zuldi e¹⁴⁰ te rade gaen zo mach v rike wel 3gheregeert ende wel gheordineert wezen / ende 4zonder raet van alsulke wijse mannen en 5wilt niet emmermeer beghinnen 6D¹⁴¹E natuerlike meesters ende philosophen 7zeggen dat den raet van enen coninc es dat 8ooghe van toecomende zaicken ¶ Men leest 9van eenen coninc dat hij eens op een tijt zijn 10raetslieden raet vraegde op een heymelike 11zake Doen andwoerde een wijs man van 12die raetslieden ende zeyde Ten es niet van noode 13dat ghij van ons raet vraegt op eenighe 14heymelike zake Maer vraegt eenen yghelicken 15besonder raet op hem zeluen want de lieden 16zeggen dicwil jnt heymelike alleene dat zij 17voer vele lieden niet en zouden willen zeggen 18¶ Een wijs meester seit dat de wijsheit 19van eenen coninc vermeerdert wort bij zijnen 20wijsen raet ghelijc als de zee wast ende groot 21wort als dair vele riueren jn loopen ¶ Een 22heere mach vele vercrighen mit wijsheit ende 23mit wijzen raede dat onmoghelic ware mit 24ghewapender lieden te ghecrighene Daer 25omme alexander zuldi altijt in uwee zaicken 26gheerne raets pleghen / uwee vianden en zul- 27di niet sparen maer altijt zuldi v pooghen 28ouer hem victorie te ghecrighene ¶ Altijt 29zuldi de macht van uwee vianden voor 30ooghen hebben / Ende en wilt v niet verlaten 31op uwee hooghe staet. noch opte volmaect- 32heit van uwee sinnen maer ghij zult altijt 33v selfs raet bringhen bijden raet van uwee 34raetslieden / ende dinct v dat haren raet metten 35uwen ouer een coemt zoo moegdij dair 36na doen / ende dinct v ooc dat hairren raet 37mitten uwen niet ouer een en coemt zoo be- 38dinct v wel jn wat raet of jnden uwen 39of jnden haren dat meest goets jn ghelegen 40es ende dien zuldi dan volghen 41G¹⁴²Hij zult uwen dienare beprouen ende 42gheuen hem te verstane dat ghij ghelts 43te doene hebt Is dat dat¹⁴³ zake dat hij 44v raet uwen costeliken scat te minderen ende te 45destrueren / of uwee ondersaten te schattene dat

140 e Contemporaine doorhaling (e met aanzet tot een onbekende letter).

141 D Lombarde, 3 regels hoog (6-8).

142 G Lombarde, 3 regels hoog (41-43).

143 dat dat Lees: dat.

[p. 50]

1es een teeken dat hij een verderuer ende een 2destrueerder es¹⁴⁴ van uwen rike es ende dat hij 3v niet lief en heeft Maer ist dat hij hem 4zeluen biet ende zeit heere jc hebbe v ghedient 5ende jc hebbe wat onder v vercreghen ziet 6hier lijff ende goet es al tuwen besten dezen 7man ende dezen dienaere zuldi danken ende 8louen want hij es alle lof waerdich want 9hij gheerne gheuen zoude ter eeren van v 10al dat hij hadde ¶ Ghij zult ooc uwen 11dienaeren anders beprouen ende onderzouken 12mit uwee ghiften Wat dienaere altijt wt 13es om hebbene wat ghij hem gheeft van 14dien en zuldi nummermeer ghetruwe- 15lic ghedient zijn ¶ Voort ooc mede zoo 16en zuldi gheen groot betrouwen setten 17jn uwe dienaeren die zeere naerstich zijn 18om goet ende scat te ghecrighene want zij 19en dienen niet om uwe wille maer om 20dat goets wille De sinne van dezen die 21dus naerstich zijn om goet ende ghelt te 22ghecrighene / es gelijc een diepe sonder 23gront want haer begheerte en heeft gheen 24eynde want hoe zij meer ghelts ende goets 25ghecrighen hoe zijs altijts meer begheren 26te hebbene Deze dienaren mochten v rike 27mitds vele zaicken verderuen want bij auen- 28turen om ghelts wille mochten zij v ver- 29raden ende v ter doot bringhen of in uwer 30vianden handen te leueren Daer omme en zul- 31di uwe dienaeren dat es uwe raetslieden 32niet verre wt uwe lande laten trecken / ghij 33en zult ooc niet ghehenghen dat zij eeni- 34ghe brieuen eenighen heere zenden zonder be- 35ueel van v te hebbene / ende als ghij ver- 36neemt dat zij dat doen ter stont gheeft 37hem oerloff ¶ De alder profitelicste dienaere 38ende raetsman die ghij hebben moegt / dat 39es die hem pijnt v altijt onderdaen te 40zine / die v ghebot hout / ende v verbot laet 41die uwe onderzaten tot uwer liefden ende 42minne bringt / ende die alle de condicien heeft 43die hier na volghen ¶ Inden eersten dat hij 44bequaem zij van leden om te doen tgheen

144 es Contemporaine doorhaling.

[p. 51]

1dat ghij hem beueelt ¶ Ten anderen dat hij 2goet van begrippe zij ende rasch van verstan- 3de om te begrippene de zaicken diemen 4hem zeit ¶ Ten derden dat hij goet van 5memorien zij dat hij wel onthoude het 6gheen datmen hem te kennen gheeft ¶ Ten 7vierden dat hij goet om te sprekene zij 8ende zoete van woerden ¶ Ten vijften dat 9hij jn zine woerden warachtich zij ende 10dat hij de loghene scuwee / goet van com- 11plexien zoete ende zachtmoedich ¶ Ten 12sesten dat hij gheen brasseerrer ofte groot 13drancker en zij / dat hij niet oncuysch 14en zij ende dat hij niet en spele ¶ Ten 15zeuende dat hij groot van begrippe ende 16van opsette zij ende dat hij zeere pooghe 17om groote eere ¶ Ten achtsten dat hij 18niet te ghierich en zij om goet of 19om scat te ghecrighene maer dat hij 20naerstich zij om uwee hoocheit te ver- 21meerderen / v rike wel te regerene / ende dat 22hij lief hebbe v / ende duegdelike spreke 23van die hem verre ende die hem na zijn 24¶ Ten neghensten dat hij de rechtueer- 25dicheit minne ende de onrechtueerdicheit 26hate gheuende eenen ygheliken dat hem 27toebehoort / gheerne helpende de ghuenen 28die mit onrechte verdruct of bedruct 29worden ¶ Ten tiensten dat hij sterc ende 30volstandich zij¹⁴⁵ volstantich zij van be- 31gripe jnt gheen dat hij te doen heeft 32¶ Ten elfsten dat hij niet veel woerden 33en hebbe / ende dat hij niet dicwil onma- 34nierlic en lache ¶ Ten twalefsten dat 35hij naerstich zij om uwee onderzaten te 36troostenne jn hare weerspoet ¶ Ten 37dertiensten dat hij de simpelheit van uwe 38onderzaten jnt goede neme 39G¹⁴⁶Hij zult weten dat god almachtich 40noyt wijser creature en maecte 41dan de mensche In gheen creature 42en zijn soe vele perfectien als jn de

145 volstandich zij Contemporaine doorhaling.

146 G Lombarde, 3 regels hoog (39-41).

[p. 52]

1mensche Want alle condicien die ghij vijn- 2den moegt in alle andere dieren die zijn 3ooc jnde mensche Want de mensche es stout 4als een leeuwe / bloode ende veruaert als 5een haze / Hij es milde als een hane 6Hij es vrec als een hont / Hij es wreet 7als een luupaert / Hij es goedertieren 8als een tortelduue / Hij es fel als een 9leeuwinne / Hi es zachtmoedich als een 10lam / Hij es loos als een vos / Hij es 11simpel als een duue / Hij es rasch als 12een haeswijnde / Hij es traech als een 13beer / Hij es frisch als een elefant / Hij 14es plomp als een ezel / Hij es houaer- 15dich als een pauwe / Hij es oetmoedich 16als een cleen conincxken / Hij es zot 17als een struus / Hij¹⁴⁷ profitelic als een 18bie / Hij es onghetemt als een stier / Hij 19es achter wt slaende als een mule / Hij 20es stom als een visch / Hij es redelic 21als een jnghel / Hij es oncuysch als 22een zwijn / Hij es profitelic als een 23paert / Hij es scadelic als een mussche 24Ende al dat ghij vijnt in alle dieren ende 25in al dat van gode ghescapen es dat zuldi 26al in de mensche vijnden ¶ Daer omme wort 27de mensche gheheten de minder werlt 28off de minste werlt want hij heeft ghe- 29lijc mit al dat jn de werlt es 30N¹⁴⁸Ymmermeer en zuldi gheloue 31setten jn lieden die van uweere wet 32niet en zijn ziet wel voer v dat 33v niet en gheualle ghelijc een heyden 34eens van een jode wt gherecht was 35Hoe dat bij quam dat zal ic v hier jnt 36langhe vertellen ¶ Het ghebuerde dat 37eens ghereden quam wt orienten een heyden 38ende dair hij quam ridende op zijne mule 39Doen was daer een jode opte wech / de 40mule hadde de heyden van joncs opghevoet 41ende deze drouch al dat deze heyden opte 42wech mochte te doen hebben van eten ende van 43drincken De jode die te voete was die

147 Hij Lees: Hij es.

148 N Lombarde, 3 regels hoog (30-32).

[p. 53]

1¹⁴⁹ was zeere vermoyt ende hij en hadde noch te- 2tene noch te drinckene noch yet dat hem 3jnden weghe van noode was Deze twee 4begonsten tzamen te sprekene ende de hey- 5den sprac den jode toe ende vraegde hem welc 6dat zijn wet ware ende zijn gheloue Doen 7sprac de jode ende andwoorde jc ghelo- 8ue¹⁵⁰ sprac hij datter een god es jnden 9hemel die ic aenbede van hem hope ic 10mijnder zielen zalicheit van hem hope ic 11loon tontfanghene van mjne wercken 12Voort soe es mijn gheloue dat zoo wie 13van mine wet niet en es dat ic hem 14zijn bloet wt laten mach / zijn ghelt 15zijn wijff zijn ouders beroouen mach 16Voort zoe ben jc vermalendijt jst dat 17ic hem beloofte houwe of dat ic hem hel- 18pe / of eenighe ontfermicheit bewijze 19Dit es mine wet ende mijn ghelooue 20sprac de jode ¶ Nu soude ic ooc gaerne 21uwee gheloue ende uwee wet weten Doen 22sprac de heyden ende seyde mijn wet ende 23mijn gheloue es dat jc jnden eersten mj 24begheere goet te gheschiene ende al mijn 25gheslachte Voort zoo en begheer ic 26niet dat eenighe creature van gode 27ghescapen eenich quaet gheschie het 28zij van mine wt off van een ander wet 29Voort zoo zalmen enen ygheliken ont- 30fermhertich wezen / mi en behaecht geen 31onrecht noch onghelijc / Mi dincke 32als men yemant te cort doet dat mi 33dat zelue ghedaen wort Ic begheer 34de weluaert van een andere ghelijc 35als van my zeluen Doen sprac de 36jode de heyden wederomme toe ende vraegde 37ja maer ofmen v te cort dede wat zou- 38di daer toe doen Daer op andwoerde 39de heyden ende zeide Ic weet wel datter 40jnden hemel es een rechtuaerdich god 41een goet god ende een wijs god die alle 42dinc claerlic weet wiens ooghen niet 43verborghen en es van al tgheen datter 44gheschiet Deze god loent de goede van

149 1 In de bovenmarge een inktkrabbeltje.

150 gheloue Voor 'gheloue' staat een doorgehaalde aanzet tot h.

[p. 54]

1van¹⁵¹ hare weldaet / ende de quade van hare 2mesdaet Doen sprac wederomme de jode 3ja waer omme en hout ghij uwee wet 4niet ende bewijst mette wercken dat ghij 5zegt ¶ Doen vraegde de heyden waer 6jn zoude ic mijn wet veruollen Doen 7sprac wederomme die jode ende zeide 8Ziet hier ic gae hier te voet ende jc 9ben van v gheslachte jc hebbe grooten 10honghere ende ic ben zeere moede van leden 11Ende ghij sit daer op v mule wel ghe- 12rust ende ghezaet Doen seyde he¹⁵² de 13heyden / ghij zegt zeker waer Hij trat 14ter stont af van zijnder mulen hij dede 15zijn male oopen ende gaf den joden teten 16ende te drincken Voort zoe dede hij de jode 17op zine mule gaen op dat hij wat moch- 18te riden ende hem alzo rusten Maer als 19de jode wel vaste op de mule zat Doen 20stac hij de mule mit sporen ende reet 21zijnder vaerden Die heyden riep tot den 22jode mit luyder stemmen hout hout jst 23dat zake dat ghij mi nv ontrijt jc 24zal al te zeere bescaemt wezen als ic thuus 25come Doen riepe de jode wederomme totten 26heyden ende seyde En heb ic v niet gheseit 27welc mijn wet es jc wil mijn wet mette 28werken volbringhen Doen reet hij noch 29vaste voert ende de heyden liep achter an 30al zine macht ende riep noch mit luyder 31stemmen den jode toe O ghij jode en wilt 32mi doch nv in deze wildernisse niet al- 33lene achter laten op dat mj de d¹⁵³ leeuwen 34niet en verslijnden ende op dat ic niet van 35hongher off van dorst en sterue wilt doch 36mijnder nv ontfermen ghelijc als ic uwer 37ontfermet hebbe De jode en zach niet 38eens omme noch hij en achtes twint wat 39deze heyden zeyde off riep Als doen de hey- 40den zach dattet niet en bate zijn roopen 41noch zijn loopen ende als de jode al verre 42wt den ooghen was doen begonste hij te 43dinkene op de volmaectheit van zijnder 44wet twelke hij ooc den jode gheseit had-

151 van van Lees: van (het eerste 'van' staat op de vorige pagina).

152 he Contemporaine doorhaling ('he' met aanzet tot een onbekende letter).

153 d Contemporaine doorhaling.

[p. 55]

1de datter jnden hemel een goet god ende 2een rechtuaerdich god es die alle dinc 3voor ooghen heeft wiens ooghen niet ver- 4holen en es / hij hief zijn hooft op ende 5hij zach jnden hemel ende seyde Mijn god 6du hebst bekent dat jc jn dij ghelooft 7hebbe ende dat jc dine wet ghehouden heb- 8be. laet nv dine rechtuaerdicheit den 9jode alzo verre bringhen dat hij zijne 10quaetheit merken ende voor ooghen hebben 11mach Als deze heyden aldus ghebeden 12hadde eer hij verre gegaen was doen 13zach hij zijn mule daer staen ende 14de jode lach daer neder gheuallen hij 15hadde zijn been ghebroken ende hij was 16te male zeer ghequest Ter stont alzoo 17gheringhe als de mule dezen heyden zach 18liep zij tot hem want hij hadze van ioncs 19op gheuoet hij zat opte mule ende hij 20woude gaen riden zinen wech Als de 21jode dit zach dat de heyden woude gaen 22riden doen riep hij ende seide Och mijn 23alder liefste broeder om gods wille wilt 24doch mijnder ontfermen want ic ben al 25ter doot toe ghequest jc en mach doch 26niet gaen laet ghij mj nv hier jc bin 27verloren god heeft v ouer mi victorie 28ghegeuen want ghij uwee wet zoo wel 29ghehouden hebt wilt doch noch voortan 30uwee wet in my volbringhen ende mijnder 31ontfermen want ach lachent jc ben al 32te hertelike zeere ghequest Doen sprac 33de heyden totten jode ende zeyde ghij hebt 34mi al te vele misdaen jc hebbe v goet 35ghedaen ende ghij hebt mj al dat quaet 36ghedaen dat ghij hebt moghen doen ghij 37en hebt mijnder niet willen ontfermen 38Doen sprac de jode wederomme totten 39heyden ende zeyde Och en wilt mi doch 40niet verwiten van voorleden zaken die jc 41v ghedaen hebbe wantet mijn wet ende 42mijn ghelooue es jc bin van ioncs op 43daer jn gheleert ende jc hebbe alle mijn 44ouders daer volstantich jn gheuonden

[p. 56]

1Doen ontfermde de heyden zijnder ende zet- 2tede hem achter hem op zijn mule broch- 3te hem ter plaetzen daer hij wezen woude 4Als de coninc van die lande vernam deze 5goede werken ende de groote volmaectheit 6van dezen heyden die hij ghetoocht ende ghe- 7wrocht hadde an dezen jode hij ontboet 8him dat hij bij him quame ende hij maec- 9te hem een groot heere ende hij hadde vele 10regements jn zijn rike 11O¹⁵⁴ Alexander als ghij eenighe heime- 12like zaken wilt ghescreuen hebben 13daer moet ghij wijze mannen toe 14ordineren die mit harer wijsheit jnt 15scriuene openbaeren ende betooghen den ghenen 16die dat ghescrifte ter hant comen zal 17uwe wijsheit ende uwee hooch verstant 18op dat ghij dair mede ghefameert ende 19gheprezen moegt worden Want dat ghe- 20scrifte als dat cleet ende dat chierzel 21van tgheen datmen mette woerden zegt 22Ende ghelijc als ghij moet schoone verchiert 23wezen van habiten alzoo moet ghij ooc 24hebben wijse mannen die met haren ver- 25stande uwee woerden ende uwee sin jnt scri- 26uene chieren ende cleden ¶ Deze mannen 27die ghij aldus uwee heymelicheit te 28kennen gheeft die moeten ghetrouwe zijn 29Sij moeten meer na v profijt wt 30zijn dan om haer selfs profijt want 31anders zoudmense al mit ghelt corrum- 32peren zij mochten uwee heymelicheit 33te kennen gheuen om ghelt te ghecrighe- 34ne daert v hijnderen mochte Deze moeten 35zeere scerpelic toe zien dat nyement en 36come jnde camere daer zij deze heyme- 37like zake scriuen op dat nyement en 38zie wat zij scriuen Deze mannen zuldi 39zeere wel loonen op dat zij te naerstigher 40zijn moghen uwee zaken na uwe wille 41te volbringhene 42A¹⁵⁵ls ghij yemant seinden wilt op 43eenighe plaetzen tot eenighen heeren 44dan zuldi wt alle uwee edele verkiezen

154 O Lombarde, 3 regels hoog (11-13).

155 A Lombarde, 2 regels hoog (42-43).

[p. 57]

1de waerdichste / de wijste / de eersaemste 2de ghetrouste die de duegt mint ende 3de quaetheit leet heeft want dicwil 4merctmen bijden bode de wijsheit vanden 5heere Als ghij alsulken man gheuonden 6hebt zo zuldi hem zegghen tgheen dat 7v te wille es ende hem dair mede belasten 8ghebiedende ende beuelende dat hi noch of 9noch toe en doe vande zaken dair ghij 10hem mede belast hebt Voort andere 11boden die ghij seynden wilt met uwe brie- 12uen die moeten ooc ghetrouwee zijn om 13de brieuen te bringhene daer zij behoo- 14ren ende daer aff wederomme ghetrouwe- 15lic andwoerde tot v bringhen Ziet wel 16naerstelic toe dat ghij nyement en zent 17in plaetzen om uwe zaken te veruolghe- 18ne daer ghij meent dat zij eenighe 19coopmenscippe hanteren want het ware 20wel te vermoyene dat zij haer coop- 21menscippe eerst doen zouden om haer ghe- 22win ende daer mede mocht ghij zomtijts 23wel ghehijndert worden dat zij v zaicken 24mochte verslacken ¶ Ooc wacht v zon- 25derlinghe dat ghij gheen drankers 26en zent mit v brieuen of om zake te 27expedierene die heymelic es Want 28eenighe mochtenze droncken maken dan 29zoudn¹⁵⁶ zij al zegghen dat zij wisten of 30men zoude hem alle haer brieuen nemen 31di zij draghen eer zijt gheware zouden 32worden Wilt v bouen alle dinc wachten 33yement last of beueel of regement te 34gheuene die droncken pleech te drincke- 35ne ¶ Hoort doch wat eens gheboerde van 36eenen bode die ghesonden was van enen 37coninc jnt lant van persen Hij was dair 38droncken ghemaect ende zijn brieuen wa- 39ren hem al ghenomen doen zeyden die 40lieden van persen voerwaer dit moet wel 41een sot coninc zijn dat hij alsulken dron- 42kaert seint mit zine brieuen om zijne 43bootscappe te doene ¶ Hier omme Alexander 44zuldi naerstich zijn om eenen ghetru-

156 zoudn Lees: zouden.

[p. 58]

1wen duegdeliken man te verkiezene die 2uwee bootscappen doen mach dair ghijs 3begheerende zijt Ende als ghij eenen bode 4op gheloue zent mit v brieuen of om 5uwe zaken te verwarene Ist dat zake 6dat hij uwee zaicken laet steken ende de 7zine veruolgt of dat mit dronken- 8scappe uwe heimelicheit openbaert 9off zijn brieuen quite wort dezen bode zul- 10di grootelic corrigeren maer want de 11mesdaet zoo groot es zoo en zegghe 12ic v niet hoe dat ghij hem corrigeren 13zult. grooter correctien js hij waerdich 14V¹⁵⁷we onderzaten zijn uwe stat dat 15v rike mede ghesterct wort uwee 16onderzaten zijn ghelijc een prieel dair 17menegherhande manieren van boomen 18in staen ¶ Deze boomen zuldi alzoo rege- 19ren dat zij vele telgheren hebben ende dat 20dair vele vruchten an wassen Daer omme 21ist wel van node dat ghij jn dit prieel 22zet enen hofman die hem op deze boomen 23verstaet die deze boomen beware van al 24tgheen dat hem hijnderen mach die 25naerstigher es om de boomen jn haer 26wezen te houdenne dan om af te slaen 27Dit zal zijn een man ghestelt van 28goeder manieren wijs / niet haestich / lijt- 29zamich ende verduldich / altijt gaerne 30recht doende den riken als den armen / den 31edelen als den onedelen 32D¹⁵⁸E Edele zijn grootelic van noode 33jn v rike Want bij hem wert v 34hof gheeert ende bij hem wort v rike ghe- 35ordineert ende ghestelt jn ordinancien 36Deze ordinancie zuldi maken jn dezer 37manieren ¶ Inden eersten zuldi hebben x 38ghebieders die uwe weghe ghebot zul- 39len doen elc jnt zine Ende een yghelic 40van dezen tienen ghebieders zal onder hem 41hebben x stedehouders die hem volghen 42zullen Elke van dezen x stedehouwers zal 43onder hem hebben x leetsmans die hem vol- 44ghen zullen Elc van dezen x leetsmans

157 V Lombarde, 2 regels hoog (14-15).

158 D Lombarde, 2 regels hoog (32-33).

[p. 59]

1zal onder hem hebben tien dekens die hem 2volghen zullen Een deken wort hier ghe- 3heten die tien mannen onder hem heeft 4Ende elc deken zal onder hem hebben x vechten- 5der mannen die hem volghen zullen Alsus 6zuldi onder al hebben hondert duzent 7vechtender mannen ¶ Als ghij x duzent 8volcs te doen hebt ghebiet eenen van 9uwen ghebieders die zal onder hem heb- 10ben x stedehouwers die hem volghen Elc 11van dezen stedehouwers zal onder hem 12hebben x leetsmans Elc leetsman zal 13onder hem hebben x dekene Ende elc deken 14zal onder hem hebben tien vechtender mannen 15die hem volghen zullen Alsus zuldi dan 16te zamen onder al x duzent mannen 17van wapenen hebben ¶ Als ghij duysent 18mannen te doen hebt ghebiet een vande 19stedehouwers die zal mit hem bringhen 20x leetsmans Elc van dezen x leetsmans 21zal mit hem bringhen x dekens Elc van 22deze dekens zal mit hem bringhen x 23vechtender mannen dair hebdi te zamen 24duysent mannen van wapene ¶ Hebdi 25hondert mannen te doene ghebiet een 26van dezen leetsmans die zal mit hem 27bringhen x dekens Elc van dezen tien 28dekens zal x vechtender mannen mit 29hem bringhen Aldus zuldi dair hondert 30mannen van wapene hebben ¶ Hebdi x 31mannen te doene ghebiet een deken die 32zal x mannen van wapene mit hem 33bringhen Deze ordinancie is zeere goet 34een coninc jn zijn rike Want aldus zou- 35de een coninc zonder veel moyenessen 36ende zonder vele costen zijn volc op een 37cort vergaderen ¶ Ooc zuldi bij v hebben 38een wonderlic veruaerlic instrument 39dat themisenius maecte daer ghij v 40volc op al te corter tijt zout mede ver- 41gaderen alst van noode ware / Want het 42mochte zoo comen dat al v volc al v lant 43dore zout moeten vergaderen op eenen dach

[p. 60]

1off min daer toe ware dit jnstrument v 2zeere goet ende oec van noode Want dat 3gheluut van dezen jnstrumente hoortmen 4ouer lx milen 5O¹⁵⁹ Alexander en wilt niet dicwil te stri- 6de gaen noch v lijff dair auentueren 7Maer dicwil zuldi te rade gaen mette 8wijste die ghij in v hof ofte in v rike 9hebt Ende als ghij emmer te stride gaen 10moet als ghij te velde zijt jn v heer dair 11en zuldi nummermeer zijn onghewapent 12maer altijt zuldi wel ghewapent zijn 13op auentuer off yement quame van uwee 14vianden om v te cranckene dat ghij dair 15jeghens verwaert zijt / ghij zult zeluere 16metten liue jnde wapenen¹⁶⁰ wezen ende omtrent 17v zuldi hebben ghetrouwee mannen wel ghe- 18wapent die ghij alder best betrouwet Ghij 19zult v volc altijt in eendrachticheit hou- 20den Des daghes zuldi v heer wel bewaren 21ende des nachts zuldi scerpelic doen waken 22jn alle quartieren van uwen here ¶ Ieghens 23gheen casteelen en zuldi trecken om te 24winnene of te beclimmene / of te bestorme- 25ne dan die vaste aen berghen staen off 26die berghen bij hem hebben / ende die bij de 27water staene Ghij zult vele victaelgen 28mit v neemen al meendi ooc dat ghijs 29niet zo vele te doen en zult hebben Ghij 30zult vele van uwee bossen te zamen laten wt 31gaen ende maken mit uwen engienen een 32vervaerlic groot gheluut ende gheruchte 33Want dair mede crighen uwee liden goet 34herte / zij crijghen dair moet bij ende zij 35zijn vele de sterker Ende v vianden wor- 36den dair mede bloode ende te male moedeloes 37ende flauwe Ghij zult weten dat v volc 38zal diuersche manieren van wapenen¹⁶¹ hebben 39Sommeghe zullen ghescut hebben ende scer- 40pelic schieten jnt heer van uwee vianden 41Andere zullen ghewapent zijn mit plaet 42harnasch ende mit haetzen jnde hant om 43staende yeghens de vianden te vechtene 44Ghij zult ooc hebben torren die hooghe 45zijn ghemaect van houte zonderlinghe

159 O Lombarde, 2 regels hoog (5-6).

160 wapenen Ongebruikelijke afkorting (tilde representeert 'ne').

161 wapenen Ongebruikelijke afkorting (tilde representeert 'ne').

[p. 61]

1als ghij steden off casteelen beclimmen wilt off 2bestormen dair zuldi jnne hebben ghewa- 3pende mannen die brant ende vier schieten 4zullen onder uwee vianden ¶ Als ghij te vel- 5de zijt ghecomen ende als ghij strijt zult le- 6ueren uwe vianden zoo ist van noode dat ghij 7goede ordinancie hebt om v heer te stelle- 8ne want dair bij worden dicwil strijden 9ghewonnen ende verloren ¶ Ande rechter zijde 10vanden heer zal volc zijn wel ghewa- 11pent mit hamers ende mit haetzen jnde 12hant om staende yeghens de vianden te 13vechtene ¶ An de slinker zijde vanden heer 14zal zijn volc wel ghewapent mit hamers 15ende mit haetzen jnde hant¹⁶² glauien Ende 16jnt herte dat es jnde middel vanden here 17zal zijn volc dat schieten zal brant ende 18vier jnt heer van uwe vianden Deze zul- 19len groot gheruchte maken deze zullen won- 20derlic veruaerlic gheluut maken metten 21bossen ende metten engienen want als uwe 22vianden dit hooren zij zullen meenen dat 23ghij de werlt van volke bij v hebt Sij 24zullen dair ooc wt dinken dat ghij te 25male sterc van moede zijt daeromme zullen 26zij zeere verslaghen worden hare moet zal 27hem vergaen ¶ Voort zo zuldi met me- 28nigherhande manieren uwe vianden belagen 29ende zult dair volc toe ordineren mit instru- 30menten ende mit wonderlike veruaerlike en- 31gienen ¶ Als ghij aldus te velde zijt mit 32uwee volc zoo ist grootelic van noode dat 33ghij weghen open hout ende veylich dair- 34men uwe vitaelge bringhen mach ¶ Ghij 35zult ooc in uwee heer hebben olefanten 36een goet deel ende drommedaresen want 37haddi eenighe noot of anxt de olefanten 38zouden v dair wezen als burghen ende castee- 39len Ende de drommedarizen zijn zeere snel 40daer zoudi mede moghen vlien ¶ Als 41uwe viande bestaen te vliene wilt niet 42haestich zijn om te volghene want ghij 43mocht dair mede bedrooghen worden het

162 hamers ende mit haetzen jnde hant Contemporaine doorhaling.

[p. 62]

1ware te beduchtene dat zij v al vliende 2bringhen zouden in een parc daer ghij 3niet lichtelic tot uwer willen wt en 4zoud moghen gheraken ¶ Ende wat ghij 5bestaet nemmermeer en trect te stride ten 6zij dat ghij goede constellacie voor v hebt 7Ende om dat altijt te wetene zoo moet 8ghij hebben bij v wijze meesters in astro- 9nomien Die phisonomia¹⁶³ 10E¹⁶⁴En conste die ghij emmer weten 11moet die ghenoechtelic es ende die 12ghij gaerne weten zult ¶ Dat es de 13conste ende sciencie van phisonomien 14daermen bij weet van wat condicien 15ende van wat complexien dat de lieden zijn 16alleene wten ghesichte ¶ Het was eens 17een wijs meester jn deze consten die zeere 18ouer al vernaemt was het ghebuerde 19dat op een tijt een wijs meester van me- 20dicinen gheheten Ypocras eenighe van 21zijnen discipulen zant tot dese meester 22mette figuere van zijnen aensichte ont- 23worpen jn fransijn / om dat hij zeggen 24zoude van wat condicien ende complexien 25dat hij ware Als deze meester die figue- 26re wel ghesien hadde doen zeide hij 27tot Ypocras discipulen deze mensche dair 28ghij mj de figure hier of ghebrocht 29hebt die es te male oncuusch een bedrie- 30ghere ende zeere onreyn van leuene Als 31deze discipulen van Ypocras haren meester 32dat hoorden ter stont wilden zij de meester 33van phisonomien te liue ende wouden 34hem slaen zij zeiden du zot verwaent 35mensche du en weetst niet wats du ghe- 36seit hebst / de mensche dair deze figure 37off es dat es de edelste / de beste ende die 38gheleertste man vander werlt dijn dinc 39es al bedroch ¶ Doen sprac wederomme 40deze meester van phisonomien tot de 41discipulen van Ypocras ende seide Ic weet 42wel sprac hij dat dit de figure es vande 43wijzen ypocras Maer want ghij mj

163 Die phisonomia Met rode inkt geschreven.

164 E Lombarde, 3 regels hoog (10-12).

[p. 63]

1gheuraecht hebt wat van alsulken man 2ware na mijnder conste zoo heb ic v 3dair af bewijs ghedaen na beuolen ende 4bewijzen van mijnder sciencien Deze disci- 5pulen namen van die meester oerlof ende zij 6tooghen wederomme tot Ypocras haren meester 7Als zij tot hem quamen doen vraegde hij 8wat de meester van phisonomien tot him- 9lieden gheseit hadde Doen zeiden zij in 10alder manieren als die meester tot hemlieden 11hadde gheseit ¶ Doen zeide ypocras tot 12zijnen discipulen voerwaer sprac hij 13het es warachtich dat hij van mj ghe- 14seit heeft / hij en heeft niet gheseit 15dan de waerheit / hij en heeft ooc 16niet een letter te littel gheandwoert 17hij heeft effen mijn condicien ende complexie 18gheseit ¶ Maer trouwen de reden wair- 19omme dat ic alzo niet en ben hoe wel 20dat ic van naturen alzoo wezen zoude als 21mijn ghesichte bewijst ende de meester wel 22gheseit heeft dat es dairomme want 23doen ic vernam dat jc jnder nature zeere 24tot deze lelike zaicken ende condicien ghe- 25neghen was doen en woud ic mjne vlee- 26sche niet onderdaen wezen maer jc 27volgde altijt de redelicheit ende tverstant 28ende de plompe zinlicheit heb ic metten 29verstande ende metter redelicheit al ver- 30wonnen Aldus heeft v deze meester de waer- 31heit gheseit van th tgheene¹⁶⁵ dat zine 32conste aen ghinck ¶ Maer vanden anderen 33en heeft hij gheen bescheit moghen 34weten noch zeggen ¶ Hier jn es ypocras 35gheloeft ende zeere ghepresen dat hij zine 36natuerlike gheneghentheit die al jnt 37quade was metter redelicheit ende metten 38verstande de ziele meest onderdaen we- 39zende dan den lichame al verwonnen 40heeft ¶ Van deze conste van phisono- 41mien zal ic v reghelen gheuen daer 42ghij ghemeenlic bij weten zult al dat 43deze conste angaet dat ooc zomtijt

165 th tgheene Lees: tgheene.

[p. 64]

1goet gheweten es 2A¹⁶⁶ls een man naerstelic dicwil ende 3langhe op v ziet die zijn ooghen 4niet wel van v ghekeren en can 5als ghij wederomme op hem ziet jst dat 6zake dat hij van v ghesichte verscrict 7ende bescaemt wort / ende zonderlinghe 8ist dat hij verzijct ende dat de traanen 9op zijn ooghen staen dat es een man 10die v lief heeft / die v mint / ende die 11v ontziet ¶ Doet hij contrarie dat 12es een teeken dat hij hatich ende nidich 13es ende dat hij v leet heeft ¶ Ghij 14zult v wachten van alle mismaecte lieden 15die natuerlic ghebrec hebben an hare 16leden / Voer himlieden zuldi v wachten 17als voer v vianden ¶ Die alder beste 18ghetemperde mensche dat es die mid- 19delbaer van grooten es / de zwerte ooghen 20heeft ende zwaer haer / die een ront 21aensicht heeft ¶ Die wit van verwen 22zijn wat root dair op blosende die 23zijn bequame van complexien ¶ Die een 24middelbaer hooft heeft¹⁶⁷ hebben die niet 25vele en spreken dan alst wel past Ende 26die een subtile claer stemme hebben die 27zijn ooc zeere bequame 28A¹⁶⁸ls dat haer plat ende zochte es vanden 29mensche dat es een teeken van eene 30couwe hersen ende van goedertierenheit 31¶ Die veel haers heeft op de schouweren 32dat een¹⁶⁹ es een teeken van plompicheit 33¶ Die veel haers heeft op zijn borst 34ende op zijn buuc dat es een veruaer- 35lic man van zonderlinghe naturen 36¶ Die root haer heeft die es onwijs 37hatich / nidich / ende gram ende hij es een 38bedriegher ¶ Die zwert haer heeft 39die mint recht ende iusticie ¶ Die dat 40haer heeft noch root noch zwert tus- 41schen twee beeden die begeert paeys ende 42vrede ¶ Die groote ooghen heeft dat es 43een teeken van haet van nijt van onsca- 44¹⁷⁰ melheit van traecheit ende van onghe-

166 A Lombarde, 3 regels hoog (2-4).

167 heeft Contemporaine doorhaling.

168 A Lombarde, 2 regels hoog (28-29).

169 een Contemporaine doorhaling.

170 44 De tekst wordt vervolgd op pagina 77-78, en vervolgens op pagina 65.

[p. 65]

1¹⁷¹ beenen beteekenen stoutheit ende cracht vanden 2lichame ¶ Die vele vleesch hebben an de 3knie dat es een teyken van cranckicheit 4ende van eene weke nature ¶ Die wide 5stappen stapt ende niet gheringhe en gaet 6die zal voerspoet in zijne zaicken hebben 7¶ Die gheringhe stept die es quaet van 8willen ende oncuusch 9D¹⁷²ie mensche es de alder best ghestelt jnder 10naturen die tvleesch heeft zochte ende 11vuchtich die niet te lanc noch te cort en 12es ¶ Die wit van verwen es wat dair op 13blosende zoete ende goedertieren van opzien 14die zocht plain hair heeft / die redelike 15middelbare ooghen heeft / die een middelbair 16hooft heeft ende den hals dair na wel 17gheproporcioneert / die de scouweren een 18littel dalende heeft / die niet veel vleesch 19an zijn beenen en heeft noch an zijn knien 20claer van stemmen niet te cleene noch te groff 21lanc van handen ende van vingheren / die zom- 22tijts een lettel lacht ende wat vrolics voer 23bringt om ghenoechte te makene / ende 24die tghesichte heeft blide ende vrolic ¶ 25Maer ghij en zult niet te haestich zijn 26om sentencie van yemand te gheuene 27wt eenich van deze teekenen / maer die 28mensche zuldi verkiezen dair ghij meest 29goeder teekenen jn vijnt / ende die mensche 30zuldi laten varen dair ghij littel goede 31teekenen ende vele quade teekenen jn vijnt
32¶ Explicit liber de Regimine 33principum Editus ab Aristotole 34directus alexandro magno¹⁷³

171 1 De tekst sluit aan bij pagina 78.

172 D Lombarde, 2 regels hoog (9-10).

173 Explicit liber de Regimine principum Editus ab Aristotole directus alexandro magno Rood onderstreept.