Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 103]

Daarop volgt een beschouwing:

Oranje, Noord-Europa en de Watergeuzen
door Dr. P.J. van Herwerden.

Veel omvattend zijn Oranjes plannen in den eersten tijd van den tachtigjarigen oorlog geweest om de Nederlanden uit zee aan te vallen. Aan deze plannen is, evenals aan onze zeegeschiedenis in het algemeen, door de historieschrijvers weinig aandacht besteed.

Als de Prins tegen de Spanjaarden in het veld ten strijde trekt, zoekt hij hulp bij Duitsche vorsten, bij Frankrijk en Engeland, als hij echter van uit zee tot den strijd wil overgaan, tracht hij een grootere aanvalsbasis te verkrijgen, dan zendt hij gezanten ook naar Denemarken en Zweden, dan wil hij de verschillende landen aan Noordzee en Atlantische Oceaan tegen Spanje doen samenwerken. Vooral om zijn Deensch-Zweedsche plannen gaat het hier.

3 Mei 1571 zond Oranje vanaf den Dillenburg Diederik Sonoy, Herman van der Meere en Johan de l'Escluse naar de koningen van Denemarken en Zweden om hulp ter zee te vragen. Het hoofddoel van de gezanten lag in Zweden. Van den Deenschen koning Frederik II toch was eigenlijk geen bijstand te verwachten. De goede verhouding van vroeger tusschen hem en den Prins was verdwenen sedert een huwelijksplan tusschen Frederik en 's Prinsen zuster Juliana in het voorjaar van 1569 was afgesprongen; bovendien wilde Frederik niets weten van een gemeenschappelijk optreden van de Protestantsche vorsten, ook zal hij er weinig voor gevoeld hebben de Sont voor de ‘Nederlandsche’ schepen te sluiten, juist de kaperschepen van den Prins waren hem een ergernis; eenige Watergeuzen had hij laten gevangen zetten.

Toen de gezanten eind Mei in Denemarken aankwamen, lukte het hun zelfs niet toegang tot den koning te verkrijgen. Onverrichter zaken reisden ze verder en kwamen 2 Juni in Stokholm aan.

De toestand aan het Zweedsche hof was niet gunstig voor Sonoy en de zijnen. Koning was Gustaaf Wasa's zoon Johan III, maar zijn broer, hertog Karel, was zooveel flinker dan hij, dat men zich afvraagt, of het de koning of wel zijn broerwas, die feitelijk regeerde. Dit had afgunst tusschen beide broers tot gevolg.

Zoowel de koning als zijn broer ontvingen Oranjes gezanten. Door bemiddeling van eenige heeren ontsponnen zich langdurige onderhandelingen, waarbij Sonoy, betoogend, dat de strijd tegen Alva een algemeen Protestantsch belang was, uit naam van den Prins vroeg om hulp met bemande schepen en om kanonnen en kruit. Bovendien verzocht hij vrijen toegang voor de Watergeuzen tot de Zweedsche havens, speciaal tot Elfsborg. Deze vesting is verdwenen; ongeveer op dezelfde plaats ligt thans Göteborg. Elfsborg lag derhalve ± 150 K.M. ten Noorden van de Sont, waar de doorgang tusschen Scandinavië en Denemarken niet breeder dan 70 K.M. is. Vanuit deze haven zouden de Watergeuzen den ‘Nederlandschen’ handel door de Sont enorme schade kunnen berokkenen.

[p. 104]

Aanvankelijk scheen het pogen van Sonoy niet zonder succes te zijn. De koning toonde zich genegen den Schotschen troepen, die hem in een voor enkele maanden geeindigden oorlog met Denemarken gediend hadden, de achterstallige soldij gedeeltelijk met oorlogsschepen te betalen en Sonoy wist van die Schotten gedaan te krijgen, dat ze den Prins van Oranje met die schepen beloofden te helpen, terwijl hij hun toezei, dat Oranje de schepen tegen de getaxeerde waarde zou overnemen en dat ze soldij zouden ontvangen nadat ze een stad of haven veroverd zouden hebben. Ook wat betreft Elfsborg werden aan Sonoy hoopgevende beloften gedaan.

Maar toch liepen de onderhandelingen op niets uit. Van invloed op dezen slechten gang van zaken schijnt o.a. te zijn geweest, dat Zweden zelf door Rusland en Polen bedreigd werd en dat de Zweedsche adel zich er derhalve tegen verzette, dat oorlogschepen werden afgestaan. Ook waren de kuiperijen aan het Zweedsche hof en de afgunst van den koning op zijn broer klaarblijkelijk zeer schadelijk voor Oranjes plannen.

Eind Juli, na ruim 1½ maand in Zweden te zijn geweest, ontvingen de gezanten een weigerend antwoord en reisde Sonoy af.

Toch verloor Oranje Zweden niet uit het oog. In het voorjaar van 1572 deed hij opnieuw een poging om Zweedsche hulp ter zee tegen Alva te verkrijgen. Ook toen had hij geen succes. Maar uit deze gebeurtenissen blijkt wel - nog afgezien van vele andere plannen - welk een groote plaats, bij 's Prinsen pogingen om de Nederlanden te bevrijden, de strijd van' uit zee heeft ingenomen.

Dr. de Graaf vraagt waaruit de gegevens voor deze voordracht zijn geput. Als antwoord noemt de spreker: eenige mededeelingen en enkele stukken uit archieven te Stokholm en Kopenhagen; verder vooral Bor; Geijer, Geschichte Schwedens; Schäfer, Geschichte von Dänemark; Warnsinck, De eerste poging van den Prins tot vorming eener zeemacht; Irmisch, Beiträge zur Schwarzburgischen Heimatskunde en enkele werken meer.

Prof. Gosses vraagt of de zaken niet te veel bezien worden in het licht van wat later gebeurd is, was Oranje geen rebel en vluchteling in het oog van de Noord-Europeesche vorsten, trachtten ze niet van den Prins af te komen, wordt hierdoor de beteekenis van Bor's woorden over de kuiperijen aan het Zweedsche hof niet verminderd.

Hierop wordt geantwoord dat er tusschen den Zweedschen koning en zijn broer allerlei geschillen waren en dat het zeker niet uitgesloten is, dat Johan III gaarne zijn broer voor den strijd in de Nederlanden zou afstaan om hem zoo uit Zweden kwijt te raken; dat hij iets dergelijks met betrekking tot Lijfland deed.

Prof. Lindeboom vraagt nadere inlichtingen over de interesse van Johan III voor Cassander. Hierover is den spreker weinig bekend. Wel neigde de Koning, vooral later mede door zijn vrouw, zeer tot het Katholicisme.