Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

De volgende spreker is de heer Dr. A.A. Prins, die het woord voert over:

Grondslagen der Betekenisleer.

Indien spreker zijn voordracht getiteld heeft ‘Grondslagen der Betekenisleer’, zo zal het duidelijk zijn dat hij zich op dit congres zal beperken tot de betekenis van taal en woord. De impasse waarin oudere schrijvers geraakten als zij uit de gesystematiseerde veelheid der betekenisverschijnselen algemene regels trachtten te distilleren, heeft spreker ertoe gebracht de grondslagen der betekenis te ontwikkelen uit de taalfuncties en uit de ontleding van een gegeven taalsituatie.

Beide methoden leiden tot een gelijk resultaat, waarbij blijkt dat woord en zin in hoofdzaak een drieledige betekenis hebben, samenvallende met de drie bekende hoofdtaalfuncties.

Deze zijn:

1.	Het geven van een bepaalde leiding aan de handeling van een ander. Deze taalfunctie wordt ook wel coordination of action, direction, of Steuerung genoemd. Op deze taalfunctie berust de volitieve betekenis.
2.	Het uiten van gevoelens of opwekken van gevoelsreacties, welke leidt tot de emotieve betekenis.
3.	Het uiten van eigen gedachten of richting geven aan het denken van een ander door bepaalde, te interpreteren, symbolen. Dit geeft de symbolische, cognitieve of ideatieve taalfunctie. Deze laatste als de enige te beschouwen is onjuist.

[p. 96]

Spreker wijst er op dat Ogden en Richards in hun werk ‘The Meaning of Meaning’ terecht hebben betoogd dat er nimmer (behalve voor den primitief-magischen mens) een direct verband bestaat tussen woord en ding, doch dat dit verband slechts bestaat door middel van en voor het interpreterend bewustzijn, dus indirect is. Ook hieruit spreekt eigenlijk vanzelf dat emoties en wil daarbij niet buiten spel blijven en de emotieve beteekenis dus niet met Sapir als een parasitaire groei op de ideatieve moet worden beschouwd. Nemen wij nu de ideatieve betekenis nader in ogenschouw, zo blijkt dat het woord meer is een signaal, een wegwijzer voor het denken dan een symbool van een vastomlijnd begrip. De zucht naar het vastleggen der diverse betekenissen, vindt zijn oorzaak echter in wat Bergson noemt: ‘rinvincible tendance qui nous porte à penser des choses plutôt que des progrès’.

Zoals echter vooral bij de lectuur - dus bij de betekenis van het woord in de zin blijkt - is de waarheid dat: ‘au dessus du mot et au dessus de la phrase il y a quelque chose de beaucoup, plus simple: le sens, qui est moins une chose pensée qu'un mouvement de pensée; moins un mouvement qu'une direction.’

M. a.w. ook de ideatieve betekenis is veeleer directief dan statisch. De betekenis van de zin is dus niet een aantal vast-omlijnde, gerelateerde begrippen doch een beweging van het denken.

Dit doet ons de oplossing aan de hand van het verschijnsel dat we poëzie en sommig proza zeer wel kunnen genieten zonder dat de ideatieve betekenis van elk woord ons volkomen duidelijk is. Veelal wordt dit verklaard uit de klankwaarde der woorden - en hier zit een element van juistheid in - en uit de gevoelswaarde (emotieve betekenis). Deze verklaring vloeit voort uit het feit dat men dan alle taalgebruik met Bühler ‘restlos’ wil verklaren uit de drie genoemde momenten. Dit nu lijkt spreker allerminst juist. Volgens hem hebben woorden in poëzie een hogere, meer universele betekenis dan de emotieve. Ook hier zijn het signalen die ons helpen de bewustzijnsbeweging van den schrijver te volgen, maar juist omdat zij dit doen is hun betekenis meer dan emotief. Spreker zou dit de directe of intuitieve betekenis willen noemen, daar het woord ons hier direct in aanraking brengt met de bewustzijnssfeer van den dichter op het ogenblik dat hij het kunstwerk schiep. Deze onder te brengen bij de emotieve is onjuist daar, terwijl de emotieve betekenis een lager stadium dan de ideatieve vertegenwoordigt (n.l. een stadium dat wij met de dieren gemeen hebben), de intuitieve boven het redenerend verstand uitgaat. Deze intuitieve betekenis is reeds eerder doorvoeld door critici en schrijvers maar nimmer op de juiste plaats in het systeem der taalfuncties opgenomen. Zo zegt Symonds b.v. reeds in zijn studie over Shelley: ‘There are hymns in Prometheus, which seem to realize the miracle of making words, detached from meaning the substance of a new ethereal music; and yet although their verbal harmony is such, they are never devoid of definite significance for those who understand.’ Hij die louter cognitief is ingesteld zal een gedicht niet kunnen waarderen en toch zal de emotieve waarde van een verkleinwoord hem niet ontgaan. Dat bewijst het verschil tussen deze beide. Samenvattend komt spreker

[p. 97]

dus tot vier hoofdbetekenissen welke de grondslagen vormen van de betekenisleer: de volitieve, de emotieve, de ideatieve en de intuïtieve. Alle hebben tot doel het uitdrukken van eigen bewustzijn of het leiden van anderer bewustzijn in bepaalde banen. De woorden zijn hierbij veeleer wegwijzers die de richting der beweging van het bewustzijn aanduiden, dan symbolen van vast omlijnde begrippen.

De erkenning van de vier hoofdvormen der betekenis en van het dynamisch karakter van de betekenis leidt tot een beter begrip van wat wij onder de woord- en zinsbetekenis moeten verstaan. Zij is een grote hulp bij het interpreteren van oude teksten en het begrijpen van primitieve talen, zij geeft een verklaring van het verschijnsel der synoniemen, zij belicht verscheidene grammaticale problemen op heldere wijze, zij geeft ons inzicht in het verstaan van de zin als geheel en van het verstaan van poëzie in het bijzonder.

Prof. Swaen stelt de vraag wat naar sprekers mening de betekenis is van sommige gedichten (zoals bijv, de koren in Swinburne's Atalanta in Calydon), waar men in een bepaalde klankenreeks een zekere inhoud ervaart en die ook begrijpt, maar waar toch een paraphrase onmogelijk blijkt. Spreker antwoordt dat juist hier de theorie der ‘direction’ een oplossing brengt. De betekenis moet hier worden opgevat als het weder-beleven van de stemming des dichters, hetzij deze emotief-belevend of intuitief-schouwend is geweest.

Vervolgens vraagt Prof. Swaen wat spreker denkt van het verband tussen klank en betekenis dat men soms aantreft bij bepaalde klankgroepen, bijv, in woorden die beginnen met sn en sp. Hierop antwoordt de Heer Prins dat we hier te doen hebben met een zeer moeilijk vraagstuk, daar in tal van woorden dit verband niet bestaat en bovendien een dergelijk verband vaak verbroken wordt door de klankverschuivingen. Spreker meent echter dat dit niet in strijd behoeft te zijn met de theorie der ‘direction’, daar dergelijke klanken zich in een bepaalde context van handeling zullen voordoen als de meest geschikte signalen om het beoogde doel te bereiken. De heer Schreuder merkt nog op dat de combinaties sn en sp zich alle eeuwen door gehandhaafd hebben, wat samen zou kunnen hangen met de betekenisfunctie die deze combinaties hebben; nieuwvormingen hiermee zijn nog steeds mogelijk.

Na ook Dr. Rrins hartelijk dank te hebben gezegd voor zijn interessante rede, sluit de Voorzitter de vergadering en bedankt alle aanwezigen voor hun tegenwoordigheid. Graag had hij gezien dat hun aantal iets groter was geweest en hij betreurt het dat door verschillende omstandigheden enkele trouwe congresbezoekers niet aanwezig konden zijn.