Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 93]

Vrijdag 26 april.

De Voorzitter geeft het woord aan Mej. E. Deuschle, die een rede houdt over:

De Studie van het Angelsaksisch in de 16de-18de Eeuw.

De herleving van de studie der Germaanse philologie dateert uit de 16de eeuw en is een voortvloeisel der Renaissance. Men kan twee richtingen onderscheiden, de theologische en de nationale.

Het theologische motief is in Nederland en Scandinavië niet sterk vertegenwoordigd, in Duitsland en Engeland echter heeft het de studie van het Oudhoogduits en het Angelsaksisch in het leven geroepen. Gedurende de 16de eeuw trachtten de Humanisten en later de Protestantse geleerden materiaal bijeen te zoeken, dat licht kon werpen op de geschiedenis der Kerk en hen van dienst kon zijn in hun strijd tegen Rome. Niet tevreden met Latijnse bronnen, schonken zij hun aandacht ook aan het Oudhoogduits en het Angelsaksisch. De geleerden der verschillende landen stelden belang in elkaars werk, zoals blijkt uit de correspondentie van Flacius Illyricus en Matthew Parker en uit het feit, dat Gessner zijn ‘Mithridates’ (1555) opdroeg aan John Bale. Ook persoonlijk contact tusschen Engelse en Duitse geleerden is aan te tonen. Gedurende de regering van Mary Tudor vestigden talrijke Engelse Protestanten zich in Frankfurt. Tot deze uitgewekenen behoorden o.a. John Bale, John Bodley (vader van den stichter der Bodleian Library) en Laurence Nowel. De eerste in Duitsland verschenen Ags.tekst is in Frankfurt gedrukt. In Engeland werd de studie van het Oudengels met ijver beoefend. Het polemische karakter blijkt uit de keuze der gepubliceerde stukken. Het eerste Ags., dat in druk verscheen, is opgenomen in het aan Matthew Parker toe te schrijven werk ‘A Defence of Priests' Marriages’ (1562). Bijna alle in de 16de eeuw verschenen teksten zijn òf door den aartsbisschop zelf uitgegeven òf door hem geïnspireerd en gekozen als bewijsmateriaal tegen Rome ten gunste van de Anglicaanse Kerk. Omdat hij de waarde der oude manuscripten van zijn land besefte, begon hij, evenals Leland en Bale, boeken en handschriften te verzamelen in een tijd, dat deze bij tienduizenden tegelijk vernietigd werden, uit haat tegen alles, wat aan de Kerk der Middeleeuwen herinnerde. Met zijn zoon John en zijn helpers Joscelyn, Stowe, e. a., bestudeerde Parker de ags. teksten, en liet ze door talrijke schrijvers copieëren. Het was bij hem en zijn groep dus hoofdzakelijk het theologische element, dat aan hun studie te gronde lag.

Het tweede motief, dat tot de studie der philologie leidde, was het nationale. Door het in 1496 verschenen geschrift ‘De ritu, moribus et condicione Theutoniae descriptio’ van de hand van den kardinaal Enea Silvio Piccolomini, werd de aandacht op de ‘Germania’ van Tacitus gevestigd. Ook had zich in de tweede helft der 16de eeuw in Nederland en Engeland onder de invloed van het politieke gebeuren een sterk nationaal bewustzijn ontwikkeld; in Duitsland en Scandinavië is hetzelfde verschijnsel iets later waar te nemen. Belangstelling ontwaakte voor eigen geschiedenis en taal.

[p. 94]

Leiden werd het middelpunt der klassieke zowel als der Germaanse philologie en ook het Ags. was in Nederland bekend, zoals blijkt uit de uitgave van Bonaventura Vulcanius van Alfreds Voorrede van de Cura Pastoralis (1597). In Duitsland kwamen Lindenbrog en Freher door juridische studieën tot de beoefening van het Ags. In Engeland was het nationale element niet sterk vertegenwoordigd, in de 16de eeuw misschien alleen door Lambarde, wiens ‘Archaionomia’ in 1568 verscheen, in de eerste jaren der 17de eeuw door Camden.

Was de Leidse Universiteit reeds omstreeks 1600 de zetel der Germaanse Philologie, ook in haar bloeitijd in de eerste helft der 17de eeuw, gedurende het hoogleraarschap van Daniel Heinsius, die in betrekking stond tot de meeste taalgeleerden van zijn tijd (Scaliger, Scriverius, Lipsius, Gerard Vossius, Isaac en Meric Casaubonus, Junius, e.a.), werd aan het Ags. aandacht besteed. In Engeland waren in deze tijd de grootste bevorderaars der studie Sir Henry Spelman en zijn zoon John. Zij verzorgden zelf enige tekstuitgaven en in 1639 richtte Sir Henry in Cambridge een leerstoel voor het Ags. op. Whelock, de uitgever van Alfreds Bedavertaling (1644), werd tot hoogleraar benoemd en zijn enige opvolger, Somner, bekend om zijn ‘Dictionarium Saxonico-Latino-Anglicum’ (1659), werd o.a. door Roger Spelman, een kleinzoon van Henry, voor dit ambt aangewezen.

De belangrijkste figuur uit de tweede helft der 17de eeuw was Franciscus Junius, de zwager van Gerard Vossius. Hij volgde in Leiden de colleges van Heinsius, waarschijnlijk ook die van Vulcanius. Zijn in 1655 te Amsterdam verschenen ‘Caedmonis Monachi Paraphrasis poëtica Genesios, etc.’ is de eerste uitgave van enige Oud-Engelse gedichten. Voor de gehele Germaanse philologie belangrijk is zijn uitgave van de Codex Argenteus (1665) met ernaast de tekst van een, door Marshall verzorgde, Ags. Evangelievertaling. Het ‘Etymologicon Anglicanum’ van Junius, zijn copieën en zijn ongedrukte woordenlijsten zijn ook later voor velen onschatbare hulpmiddelen geweest.

In de 18de eeuw valt over het algemeen een stilstand te constateren. Verdienstelijk werk echter werd verricht door Thwaites en Lye. Belangrijk is de ‘Linguarum Veterum Septentrionalium Thesaurus’ van George Hickes, met als ‘liber alter’ Humphrey Wanley's ‘Librorum Veterum Septentrionalium.... Catalogus’ (1703-05). Het in 1750 reeds besproken plan, een leerstoel voor het Ags. te Oxford op te richten, wordt pas tegen het einde van de eeuw verwezenlijkt. In Nederland heeft Lambert ten Kate zich met het Ags. bezig gehouden. In Duitsland zijn Schitter en Adelung te noemen. In Scandinavië en de niet-Germaanse landen is de belangstelling gering.

Het is niet moeilijk, redenen te vinden voor de in de 18de eeuw ingetreden stagnatie: voor velen blééf het Ags. slechts studiemateriaal voor theologisch onderzoek, de taal interesseerde hen minder dan de inhoud, en de keuze hunner tekstuitgaven bleef beperkt; er waren weinig kritische uitgaven; de studie stond sterk onder de invloed van het Latijn; de etymologie van die tijd was een uiterst gevaarlijk hulpmiddel; de woordenboeken die men

[p. 95]

bezat, waren zeer gebrekkig; van inzicht in de klankleer was geen sprake; in de 18de eeuw zag de eerste - een zeer gebrekkige - vormleer het licht. Op de grondslagen, die nu gelegd waren, kon men niet verder komen. Pas toen in de 19de eeuw door Rask en Grimm en hun talrijke opvolgers nieuw leven in de studie van de philologie werd gebracht, kon het gebied van het Angelsaksisch langs geheel nieuwe banen betreden worden.

Prof. Swaen dankt de spreekster voor haar referaat, waarin ze een grondige en duidelijke behandeling heeft gegeven van een voor de meeste aanwezigen vrijwel onbekend onderwerp. In verband met een door Mej. Deuschle terloops vermelde uitspraak dat het Hollands de eerste taal is geweest en bijgevolg ook in het Paradijs werd gesproken, merkt de Heer Schreuder op, dat men hieromtrent iets kan vinden in Max Müller's ‘Lectures on the Science of Language.’ Hierin wordt melding gemaakt van een boek, dat in 1580 te Antwerpen verscheen en waarin wordt aangetoond, dat het Hollands de Paradijstaal is geweest.

Mej. Deuschle antwoordt, dat dit te Antwerpen verschenen boek het door haar bedoelde werk, de ‘Hermathena’ van Joh. Goropius Becanus zal zijn. Zelfs reeds eerder, in 1569, in zijn ‘Origines Antwerpianae’, heeft Becanus een dergelijke mening geuit.

Prof. Swaen merkt naar aanleiding hiervan nog op, dat men in Wales overtuigd is dat het ‘Welsh’ de oudste taal der wereld is.