Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 82]

Vrijdag, 26 april.

De voorzitter der Duitse Sectie opent te 9.15 uur de sectievergadering en verleent het woord aan Mej. A.Z. Huisman (Den Haag) voor haar voordracht over:

De verering van den heiligen Pancratius in Duitsland, een proeve van cultuurgeografie.

Heiligenverering is een uiterst belangrijk begeleidend verschijnsel bij de bekering tot het christendom, zij kan het gevolg van kerkelijk beleid zijn, ook de directe uiting van persoonlijk of gemeenschappelijk godsdienstig gevoel. Anderzijds heeft heiligenverering tot gevolg, dat zowel in literaire als beeldende kunst uitdrukking aan deze verering wordt gegeven en ook, dat allerlei volksgebruiken ontstaan. Dit alles brengt met zich mee, dat de studie van heiligenverering als een der belangrijkste onderdelen van Cultuurgeografie, vooral met betrekking tot de middeleeuwen gezien kan worden. De cultuurgeographie is ontstaan uit de school der taalgeografie. Het is Jost Trier geweest, die ook voor het onderzoek naar heiligenverering de eis stelde: zo groot mogelike geografische en historische volledigheid. In zijn werk ‘Der heilige Jodocus’ toonde Trier aan, welke factoren meewerken tot verspreiding van de verering van een heilige en hij bewees, dat de heiligenverering evenals ieder ander cultuurverschijnsel de wegen van het verkeer volgde.

In Duitschland bestaan twee kerngebieden der Pancrasverering, het ene in Oostenrijk gelegen, terwijl het andere zich dicht bij onze grenzen uitstrekt in Rijnland, Westfalen en Hannover.

St. Pancras was als zoon van rijke ouders, die ook te Rome bezittingen hadden, in Phrygië groot gebracht. Op 14-jarige leeftijd verloor hij zijn ouders en ging met zijn oom Dionysius naar Rome. Door Paus Cornelius werd hij evenals zijn oom tot het Christendom bekeerd. Hij stierf in het jaar 304 voor zijn geloof; ongeveer 500 laat Paus Summachus te Rome een basilica ter ere van Pancratius bouwen.

Deze basilica is een der belangrijkste uitgangspunten der Duitse Pancratius verering. Keizer Arnulf belegerde 886 Rome. Hij bad, voordat hij tot de bestorming der stad overging, den heiligen Pancratius in deze basilica om de overwinning, Arnulf veroverde de stad en stichtte uit dankbaarheid in zijn slot Ranshofen bij Braunau een kapel ter ere van St. Pancras. Kort hierop wijdde Arnulf te Roding, ook een karolingische residentie, een kapel aan den Apostel Jacobus, den heiligen Pancras en andere heiligen, van wie Arnulf uit Rome reliquieën had meegebracht.

Zo leerde de Oostenrijkse adel St. Pancras als beschermheilige der ridders kennen. Men volgde het keizerlijk voorbeeld en wijdde in de burchten de kapellen aan St. Pancras. Van de bekendste slotkapellen kunnen die in het slot Tirol, de hofkapel te Weenen en de kapel van het slot Rapottenstein vermeld worden.

Ook voor Pancras is na te gaan, dat de verering van een heilige de wegen

[p. 83]

van het verkeer volgt. Als belangrijkste vallen de Donau en zijrivieren hier op. Men kan het voortkruipen der verering uit enige chronologische gegevens af leiden: Inn- en Salzachopwaarts 889 Ranshofen, 1186 Raitenhaslach, 1230 Kuchl, Donauafwaarts nog eens 889 Ranshofen, 1162 Wurmbrand, 13de eeuw Streitwiesen, 1260 Schiltern, 1280 Weenen.

Wanneer Pancras als ridder wordt vereerd, moeten we in deze vereringsvorm de aantasting van een deels oudere, deels gelijktijdige vorm zien, die door de kerk beschermd werd. Deze algemeen Europese verering, reeds ± 600 zo wel in Engeland als Frankrijk doorgedrongen, kent St. Pancras als zeer jeugdig Romeins martelaar, gelijk de legende vertelt. Deze vorm van verering was ook bekend in N.W. Duitsland, zoals blijkt uit de Pancrasafbeelding op een bijbelbladzij uit het klooster Hamersleben, en voorstellingen op Romaanse doopvonten uit deze streken. Het uitgangspunt van deze verering zal wel gezocht moeten worden in het St. Andreas klooster te Rome, door Gregorius de Grote gesticht op erfgoederen van St. Pancras.

Een van de mogelijkheden voor de wijze, waarop deze vereringsvorm naar N.W. Duitsland gekomen is, zou zijn, dat de Angelsaksische missionarissen, in het biezonder Bonifatius, die Pancras uit zijn vaderland moet gekend hebben, de verering naar Duitsland overbracht. Bewijzen kan ik hiervoor niet geven. Er zal nauwkeurig moeten worden nagegaan, in hoeverre de Angelsaksische missie aanrakingspunten met de verspreiding der Pancrasverering toont.

Ook kan men in de levendige P.-verering in Westduitsland een gevolg zien van de Vlaamse verering, die daar ontstond, nadat er op verzoek van een Engelse vorstin in het jaar 985 een Pancrasreliquie naar Gent gebracht was. Een bevestiging van vermoedens in deze richting zou men alreeds kunnen zien in het feit, dat de oudste kerken, marktkerken, van handelssteden als Iserlohn en Paderborn die vele verbindingen met Vlaanderen onderhielden, aan Pancras gewijd zijn.

En ten derde bestaat de waarschijnlijkheid, dat de frankische verering haar weg naar Duitsland vond, vooral door toedoen van de Karolingers. De frankische koningen schijnen Pancras bij hun eden te hebben aangeroepen. Lodewijk de Vrome stichtte 822 het klooster Neu-Korvey. In een litanie afkomstig uit Neu-Korvey uit die vroege tijd wordt St. Pancras genoemd. Ook Arnulf, een neef van Lodewijk den Vromen, die Neu-Korvey stichtte, behoort tot de Karolingen, en op deze algemeen Karolingische devotie kan het berusten dat Arnulf zijn gebeden tot Pancras richtte. Het schijnen in de kerk vooral de Benedictijnen geweest te zijn, die de verspreiding van Pancras bevorderden.

Maar ook de Oostenrijkse vereringsvorm is in N.W. Duitsland bekend. Dit volgt hieruit dat St. Pancras in het Noorden, gelijk in Oostenrijk, als ridder wordt afgebeeld en dat er ook in het Noorden wijdingen zijn, die zeker op een burchtkapel teruggaan. Langs de gebruikelijke verkeersweg Donau, Main, Rijn kan deze vereringsvorm niet tot het Noorden doorgedrongen zijn, daar de wijdingen bijv, in het Rijn-Neckargebied veel later zijn dan bekende burchtkapel wij dingen in noordelijk W. Duitsland. De oorsprong van deze verering als beschermheilige der ridders is waarschijnlijk de karo-

[p. 84]

lingische hofkapel te Conzen, welke plaats in verband met Arnulf wordt genoemd, zodat men wel zal mogen aannemen dat Arnulf zelf de overbrenger was. En ook in het Noorden volgde de adel Arnulf na.

Kort samengevat toont de verering van St. Pancras het volgende beeld.

Reeds vroeg kan men onder bescherming der kerk, in het biezonder der Benedictijnen, uit het Westen van Noord tot Zuid invloed verwachten, die leidt tot Pancrasverering. Een bemiddelende rol speelt hierbij het Rijnland, dat zo openstaat voor vreemde cultuur. Daartegenover staat de invloed uit het Zuidoosten, waarbij door de overwinning van Arnulf de verering van St. Pancras onder bescherming van het ridderwezen zich verspreidde en de speciale vorm van verering als beschermheilige der ridders aannam.

Naar aanleiding van deze voordracht maakt Dr. P.J.M. van Gils (Roermond) op de Pancratiusverering in Nederland opmerkzaam, van welke de kerken in Leiden, Heerlen en Castricum getuigen. In deze drie plaatsen is het ook nu nog gemakkelijk, het verband dezer kerken en dus van de Pancratiusverering met het ridderdom aan te wijzen, waarop spreekster reeds voor Duitschland en Oostenrijk als de belangrijkste uitbreidingsfactor gewezen had.