Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 64]

Dan komt aan de orde:

Litteratuur en werkelijkheid in de ‘Délie’ van Maurice Scève¹
door Dr. Hk. Brugmans.

Maurice Scève behoort tot de duisterste schrijvers der Franse letterkunde. Zijn voornaamste bundel, Délie Object de plus haulte Vertu, (Lyon, 1544), bevat 449 ‘dizains’ die voor het grootste deel als ‘énigmes’ te beschouwen zijn. Hoe moeten wij deze onbegrijpelijkheid verklaren en waarderen? Is hier overmaat van diepzinnigheid in het spel, ofwel kunstmatige gewrongenheid? Ligt hier des schrijvers oorspronkelijkheid ofwel zijn gebrek aan vormbeheersing? Het eerste is evenzeer verdedigd als het laatste. Enerzijds waren het de symbolisten, die in den dichter der Délie een voorloper zagen, omdat ook hij zich uitsluitend richtte tot ‘the happy few’. Anderzijds belichtten de litterair-historici hem slechts in de geschiedenis der Pétrarquistische beïnvloeding in Frankrijk.

Onze konklusie luidt, dat Maurice Scève's duisterheid inderdaad moet worden toegeschreven aan moeizaam dichterschap, gebrek aan poëtische verbeelding en tekort aan zeggenskracht, hetgeen wel leiden moest tot openstaan voor invloeden van buitenaf. Maar hoe weinig geniaal deze verzenslijper ook was, en hoe dicht hij nog staat bij de Rhétoriqueurs (cf. Dizain 421), toch zijn er aanwijzingen, dat hij in zijn werk méér legde dan alleen zijn belezenheid. Het opsporen van dit persoonlijk element hebben wij ons tot taak gesteld, waarbij wij niet vergeten, dat (juist in overgangstijden als die der vroege Renaissance) oorspronkelijkheid zich dikwijls doorzet dwars door de beïnvloedingen heen: men denke aan Loyse Labé's brandende verzen, die soms naar vreemd model geschreven werden.² Het is gemakkelijk, ook in Délie prachtige regels aan te wijzen, waarvan Scève's uitgever, Parturier, een klaarblijkelijke, doch weinig indrukwekkende ‘bron’ opgeeft.³ Maar behalve de ‘werkelijkheid’ van een niet groot, maar waarachtig dichterschap, vinden wij in deze poëzie de echo's van een heftig, hoewel zich moeilijk uitend gevoelsleven. En daarbij noemen wij in de eerste plaats zijn vaderlandsliefde en warme belangstelling voor de staatkunde dier dagen. Geestdriftige accenten klinken in dizains aan Frans I en de ‘Marguerite des Marguerites’. Doch niet slechts in het politieke-, ook in het godsdienstige toernooi weet Scève zijn plaats. Zijn houding is noch die van een militant katholiek, noch van een strijdend kalvinist. Sommige verzen, hier en daar, geven een indruk van het pantheïstisch wereldbeeld des dichters, dat later, in de Microcosme van 1562, scherper zal worden omlijnd. Aristokraat uit individualisme, heeft Scève zich in geen enkele massa thuis gevoeld.⁴

1 De volledige tekst der conférence zal worden gepubliceerd in het tijdschrift Humanisme et Renaissance, Paris, E. Droz, 25, Rue de Tournon.

2 Cf. het sonnet ‘Baise m'encor, rebaise moy et baise’, waarin de invloed van Catullus en Janus Secundus ontwijfelbaar is.

3 B. v. Dizain 345.

4 Cf. Dizain 242.

[p. 65]

Verwonderlijker dan het voorgaande is, dat de sibyllijnse Délie trekjes bevat van klein, schilderachtig realisme, lichtstraaltjes brekend door de zware wolken van geleerdheid heen:

Sur le Printemps, que les Aloses montent,
Ma Dame, & moy saultons dans le batteau,
Ou les Pescheurs entre eulx leur prinse comptent,
Et une en prent: qui sentant l'air nouveau,
Tant se débat, qu’en fin se saulve en l'eau.¹

En krijgt dit vlot geschetste tafereeltje niet te meer achtergrond, als men bedekt, dat de ‘Aloses’ destijds te Lyon even inheems waren, als de haring in ons Scheveningen? Er zouden hieromtrent meer voorbeelden te geven zijn: zo menen wij in Dizain 360 de herinnering te herkennen aan een groot feest, ter ere van Sint Barbara gehouden, op 15 Mei 1539, bij welke plechtigheid onze dichter enkele zijner werken voordroeg.²

En met dat al zou de voornaamste bron van inspiratie, de liefde, geheel op nabootsing berusten? Maurice Scève zou minstens vijftien jaar³ hebben besteed aan samenstelling van gedichten, waaraan elke waarachtige ontroering vreemd zou zijn? Aldus oordeelt Parturier: ‘La femme qu'il a chantée, reste également mystérieuse, et s'il a éprouvé pour elle une passion profonde, aucun accent de réalité n'en a passé dans ses vers’.⁴ Wij menen dit te moeten bestrijden.

Stellig is de Délie overvol van litteraire herinneringen. Men vindt er de invloed der Italiaanse precieuzen naast die der Franse Middeleeuwers en wellicht ook die van Spanjaarden en Provençalen. En het is daarnaast ook ontwijfelbaar, dat men in deze elementen, de minst oorspronkelijke dus, het blijvende van Scève's kunst heeft willen zien: aldus dachten de tijdgenoten, aldus ook Sainte-Beuve. Ten onrechte! Laten wij liever naast en ondanks alle ‘éléments courtois’ het meer konkrete, zinnelijke en menselijke zoeken. Scève's verdienste is niet, de Franse poëzie te hebben ‘veredeld’, doch omgekeerd, deze te hebben verinnigd en geladen met intieme ontroering.

Wij menen, dat Délie een zekere, dramatische ontwikkeling te zien geeft, waarbij een vier- of vijftal ‘cycli’ hoogtepunten vormen. Deze zouden wij aldus willen fixeren: omstreeks Dizain 50, omstreeks de helft van het tweede honderdtal, tegen het midden van de bundel, van 309 tot ongeveer 334, terwijl de laatste (een volkomen ‘Platonische’, waarbij de invloed van Speroni oppermachtig wordt) het boek sluit. Over elk dezer groepen willen wij iets zeggen, waarbij het ons opvalt, dat de verzen, welke wij als de meest direkt-geïnspireerde voelen, ook inderdaad door Parturier zonder verwijzing naar een Pétrarquistisch model worden voorbijgegaan. Hieruit zou volgen, dat Scève's lyrische kracht omgekeerd evenredig is met zijn ver-

1 Dizain 221.

2 Dizain 360. Cf. Maurice Sceve, Oeuvres Complètes, Paris, Garnier, 1927, p. XIX de la pref ace de M. Bertrand Guegan.

3 Dit volgt uit sommige historische toespelingen in de Delie.

4 Delie, Paris, Hachette, 1916, Société des Textes français modernes, p. VIII, de la préface de M. Parturier.

[p. 66]

kleefdheid aan de traditie der Platonische, hoofse en precieuze troubadours en strambottisten.

Reeds in de eerste cyclus vinden wij de botsing tussen erotisch idealisme en zinnelijkheid. In dizain 41 heet het:

Que m'à valu d'aymer honnestement
En saincte amour chastement esperdu?
Puis que m'en est le mal pour bien rendu.

Bitter klinken de klachten over Délie's ontrouw, totdat de dichter zich troost met de overweging, dat het beter is, zich niet te storten in de stroom van al te heftige begeerten:

Car la ferveur d'une si doulce rage

Suspend tousjours l'incertain d'amytié:
Qui fait souvent que vraye inimitié

Se doubte aussi soubz prouvée union.¹

Een honderd dizains verder voelen we Scève opnieuw door onmiddellijke aandoening bewogen, nadat, tussen de beide cycli, mythologie en algemeenheid elkander hebben afgewisseld. Men vraagt zich af, of de Délie van tans dezelfde vrouw is als de vorige. Die van omstreeks gedicht 150 is getrouwd, en dit ontlokt onzen Platonikus jaloerse klachten, die in het volgende hartstochtelijk getuigenis hun felste uiting vinden:

Seul avec moy, elle avec sa partie:
Moy en ma peine, elle en sa molle couche.
Couvert d'ennuy je me voutre en l'Ortie,
Et elle nue entre ses bras se couche.

Hà (luy indigne) il la tient, il la touche:

Elle le souffre: &, comme moins robuste,
Viole amour par ce lyen injuste,
Que droict humain, & non divin, à faict.²

Steeds duisterder worden de verzen, doch soms is het inderdaad, omdat de psychologische inhoud te rijk is voor honderd lettergrepen. Hier zouden wij het wonderbaarlijke dizain 220 moeten citeren, waar alle elegisch element is opgeofferd aan de introspektieve zielsontleding, en waarin wij een eerste aanduiding zien van wat eenmaal in Baudelaire's Héautontimoroumenos tot hoogste bloei zal komen. Dat was het hoogtepunt van onze derde ‘cyclus’.

In de laatste klinkt schril de klacht der ouderdomsvermoeienis: Ronsard, Hélène's minnaar, zal hieruit putten. Doch vóór de uiteindelijke katharsis optreedt, zullen wij nog verzen krijgen, brandend zinnelijk als deze:

Plus pour esbat, que non pour me douloir
De tousjours estre en passions brulantes,
Je contentois mon obstiné vouloir:
Mais je sentis ses deux mains bataillantes,
Qui s'opposoient aux miennes travaillantes,
Pour mettre a fin leur honneste desir.³

Ook hier weet Parturier geen ‘source’ aan te wijzen.

1 Dizain 61.

2 Dizain 161.

3 Dizain 309.

[p. 67]

Wanneer inderdaad het bovenstaande juist is, en Maurice Scève slechts zichzelf kon worden (en aldus waarde krijgen voor ons) door zich te ontvoogden van het Pétrarquisme, dan heeft deze konklusie breder betekenis. Dan zou men in de Délie een eerste uiting moeten zien van de worsteling tussen menselijke inspiratie en preciositeit, welke strijd de gehele Fransee Renaissance-lyriek beheerst. Uiterste verfijning, hoogdravende verhevenheid, strengheid van virtuose vorm: ziedaar het verleden in dezen dichter. Minneklachten naar gegeven model, liefdes-kasuïstiek: het riekt naar feodaliteit en ‘cours d'amour’. Dit alles waarborgt Scève slechts een plaats onder de troubadours der décadentie.

Maar er is in hem iets anders, waarvan Ronsard eenmaal de volle ontplooiing zal kunnen brengen. In enkele gedichten (waarmee een kostbaar boekske zou zijn saam te stellen) gaf hij aarzelend zichzelf. Tussen Charles d'Orléans' Rondelen en de Amours de Marie betekent zijn Délie een tijdelijk, gedeeltelijk succes van het lyrisch, psychologisch realisme. Laten wij Maurice Scève niet al te veel zijn dorre courtoisie verwijten. Hoe machtig was dit element nog in den jeugdigen Ronsard, en hoe volkomen zou het, na de Sonets pour Hélène, weer triomferen met Desportes en al degenen, die Malherbe verjagen moest, zonder daarmee de eigenlijke poëzie ten troon te zetten. Scève was als de ernstige belofte ener lyrische lente, die slechts gedurende weinige jaren heersen zou.