Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 45]

Sectie voor Klassieke Philologie.

Donderdag, 25 april.
Verslag.

De Voorzitter, Prof. Dr. R.H. Woltjer, opent de vergadering van de sectie voor klassieke philologie, waarna hij het woord verleent aan Prof. Dr. H. Wagenvoort, die spreekt over:

Caerimonia.

Over den oorsprong en de eerste beteekenis van Caerimonia loopen de meeningen zeer uiteen. Een semantisch onderzoek van het materiaal, dat merkwaardigerwijze eerst met Cicero begint, wijst uit, dat het woord aanvankelijk diende om de ritueele handelingen (en voorschriften) van den staatscultus aan te duiden. De zorg hiervoor was toevertrouwd aan de pontifices, met inbegrip van den rex sacrorum, de flamines en de Virgines Vestales. Op elk terrein, waarop deze priesters zich bewogen, ontmoet men ook caerimoniae: in den eeredienst van Jupiter, Juno, Minerva, de penates en Vesta, de oude beschermgoden van den staat; verder van andere di indigetes als Mars, Ceres, Liber en Libera, Angerona. De werkkring der pontifices strekte zich o.m. uit tot de feriae latinae, de dedicatio van tempels, de sacrificia, de officieele formuliergebeden, het ritueel der begrafenis - en op al die terreinen ontmoet men ook caerimoniae.

Dat de pontifices zich juist met begrafenis en graf bemoeiden, kan verwondering wekken, aangezien tal van plaatsen bewijzen, dat juist zij zich zorgvuldig moesten hoeden voor funus. De oudste beteekenis van dit woord is tot nu toe niet juist aangegeven; het beteekent oorspr. ‘doodssmet’ (nog eer ‘lijklucht’, van den wortel bhei-, vgl. fimus en foedus, met -no-suffix); het adi. funestus verraadt die beteekenis nog duidelijk, en bij Vergilius (Aen. II 539; VI 150) en Seneca (Med. 132) komt ze voor. Nu zegt Servius (op Aen. VI 229) dat elke besmetting, ook die door funus, gereinigd moet worden, en dat ‘omnis purgatio ad superos pertinet’. Zoo wordt begrijpelijk, dat de pontifices zich aan deze taak niet konden onttrekken.

Het semantisch onderzoek heeft dus tot resultaat, dat caerimoniae zijn sacraal-technische voorschriften van zeer ingewikkelden aard (arcana caerimoniarum, Plin. N.H. III 65) betreffende den dienst der ‘di indigetes’ waarvoor de zorg aan de pontifices was toevertrouwd en die in hun boeken (libri caerimoniarum, Tac. Ann. III 58) beschreven waren.

Over de etymologie van het woord bestaan vele zeer uiteenloopende meeningen, waarvan geen enkele ten volle bevredigt. De woorden op -mōnium en -mōnia vervallen in drie groepen: a. die een verbaalstam be-

[p. 46]

vatten (b.v. alimonium en alimonia); b. die van een substantief zijn afgeleid (b.v. vadimonium, patrimonium), - deze groep bestaat uitsluitend uit neutra; c. die van een adiectief zijn afgeleid (acrimonia, aegrimonia), - deze groep telt uitsluitend feminina. Zimmerman heeft het eerst deze suffixen in verband gebracht met nomina agentis op -mo (Sēmo ‘zaaier’; salmo ‘zalm’, eigl. ‘springer’ enz.; een goed voorbeeld geeft ook de oude naam van het tgw. meer Laghetto di Bassano, oudtijds Vadimōnis lacus. Dit meer was volgens Plin. Ep. VIII 20 sacer en bekend om zijn drijvende eilandjes; Vadimōn is dus de god van het meer: ‘de zich verplaatsende’). Primair zullen wel zijn de verbaalsubstantiva: alere ‘voeden’, alemōn ‘voeder’, alimonium ‘voederschap’. Naar analogie daarvan de tweede groep: vas ‘borg’, vadimonium ‘borgschap’; zoo ook matrimonium ‘moederschap’ - en daarna ‘huwelijk’ (ire in matrimonium, ducere in m. oorspr. van de vrouw gezegd) en patrimonium ‘vaderschap’, de positie van ‘pater familias’, die van vader op zoon overgaat - en daarna ‘erfenis’.

Naast de woorden op -mōnium ontwikkelde zich een 3e groep, van adiectiva afgeleid, op -mōnia, die een eigenschap aanduiden. Hiertoe behoort nu ook caerimonia, afgeleid van adi. caerus<kairos. Van dit oude adiectief bezitten we nog de deminutiefvorming met lo-suffix: kairo-lo-s, caerulus. Ook dit woord is nl. tot nu toe onjuist beoordeeld. Het heeft niets met caelum te maken, maar beteekent ‘nevelig’, ‘donker’, en wordt speciaal van lucht en zee gebruikt; het is synoniem met Gr. ἠερόεις, ἠεροειδής (men zie Pape). Ennius en nog Vergilius gebruiken het woord in dien zin (b.v. van stormachtige zee). De plur. neutr. caerula werd daarna tot subst.: ‘hemel’, en het hiervan afgeleide adi. caeruleus is ‘hemelsblauw’; ook caerulus gaat men dan in dien zin gebruiken (zoo steeds Ovidius).

Karl Brugmann heeft in 1900 aarzelend een hypothese opgesteld en later weer verworpen, die dicht bij de waarheid was. Hij vatte caerimonia op als ‘heiligheid’ en leidde het af van een adi. caerus ‘heilig’, dat identiek kon zijn met ohd. hēr ‘waardig, verheven’, o. ijsl. hār ‘grijs van ouderdom, grauw’. Ook Walde verwierp deze hypothese, omdat de betekenis ‘grauw’ primair en ‘verheven’ secundair is. Inderdaad beteekende o.l. caerus ‘grauw, nevelig, donker’. Caerimoniae zijn dus ‘duisterheden’ - een etymologisch resultaat, dat met het semantische goed klopt: een primitief volk liet de arcana, de ‘duisterheden’ van den cultus aan den daarvoor aangewezen priesterstand over.