Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

Hierna sprak Drs. A. Weijnen over:

De taalgeographie van Noord-Brabant.

Volgens dezelfde methode als b.v. door Schrijnen voor Limburg en een gedeelte van O. N.-Brabant en door Schuringa en Klatter voor Groningen toegepast is, kan men aan de hand van belangrijke isoglossen in Noord-Brabant volgende dialecten onderscheiden.

1. Het Cuyks, dat de Brabantse diphtongering en de typische Oost-Noord-Brabantse verkortingen mist. De verschijnselen die aan dit dialect de naam van Saksisch gegeven hebben zijn grotendeels ook uit het Ripuarisch te verklaren. De Peel en zeer zeker de politieke grens, de westgrens van het oude Land van Cuyk, hebben de loop van deze isoglossen bepaald.

2. Het Budels, (in Budel, Soerendonk en Maarheeze) dat op grond van de verschuivingsvormen en de niet-vernauwing van de oude ē en ō Limburgs-Frankisch te noemen is, al gaat het op het randje af. Oeconomisch en geographisch was er met Noord-Brabant weinig contact. Ook een folkloristisch element, het voorkomen van de akkermaat: vadsent (± ⅙ H.A.) onderscheidt dit gebied van Noord-Brabant.

3. Het Westhoeks (in Willemstad en omgeving). Hoewel er scherpe verschillen met het dialect van Beierland en diens omgeving zijn, ligt er toch een duidelijk Hollands cachet op. Hetgeen b.v. blijkt uit het pronomen van de tweede persoon (jij) en de diminutiefvorming (weinig k's). En daarnaast uit zijn ethnologische verschijnselen, b.v. het Friese hoeventype en bij Protestantse vrouwen: de keuvel. In N.W.-Noord-Brabant klopt de taalgrens

[p. 43]

precies met de godsdienstgrens. Weliswaar zijn ook het Land van Altena en delen van het Land van Heusden en van de Langstraat overwegend Protestant, maar daar is de bevolking niet, zoals rond Willemstad, door de St. Elisabethsvloed uitgeroeid en dus is er ook nooit zo sterk een Hollands element binnengedrongen waardoor de taal beter haar Brabants karakter bewaard heeft.

Het overige van de provincie wordt verdeeld in West-Noordbrabants, Midden-Noordbrabants en Oost-Noordbrabants. Het West-Noordbrabants mist b.v. de umlaut van de lange vocalen en diphtongen en de verkorting van lange vocalen in het lexicale woord. Met deze isoglossenbundel vallen enkele isethnen samen, b.v. die van het gebruik van het eierenbollen en van de West-Noordbrabantse kroonmuts, een muts met een krans van witte en zachtgekleurde bloempjes en bolletjes, doch zonder linten. Het valt uiteen in 4. Markiezaats en 5. Bredaas. Deze linguistieke verdeling vindt een prachtige parallel in de geologische. Waar het Markiezaats gesproken wordt mist men n.l. heide, bosgebied en zandverstuiving. In het zuidelijke deel van het West-Noordbrabants is vooral op lexicologisch gebied sterke Vlaamse invloed merkbaar (metser voor metselaar, get voor slopkous, bottermelk voor karnemelk, enz.).

In het Oost-Noordbrabants onderscheidt men:

6. Peellands. Hier is nog een hele groep woorden aan de Brabantse diphtongering ontsnapt (blijven, kijken, pijp, zwijgen, krijgen enz.) en omgekeerd zijn de oud-germaanse diphtongen er diphtong gebleven (?)

7. Het Noord-Oost-Meierijs (rond Heeswijk, Berlicum, Veghel, enz.) dat met het Peellands wel de kern van het Meierijs vormt b.v. door de ratelende rz. Het is scherp gekarakteriseerd o.a. doordat de oa uit ë er volkomen oo wordt, en doordat de d in woorden als tèndje, hùndje, kindje uitvalt. Een hele compacte isoglossenstreng toont hoe de dorpen aan de Maas van dit dialect afwijken. Doch toponiemische gegevens in die Maasstrook en merkwaardige parallellen in klankontwikkeling ten noorden van de Maas - ook daar treft men de suizende rz b.v. in de plaatsnaam Deursen bij Ravenstein, oo<ao, mùnje (: mondje) - bewijzen dat dit Maaslands pas in jongere tijd van het dialect der Noordbrabantse hogere zandgronden is gaan afwijken.

8. Het Kempenlands mist een eigen karakter. Zijn twee meest opvallende klankverschijnselen, de palatalisatietendens, die b.v. van blouw blȫw maakt en de diphtongering van gerekte oud-germaanse monophtongen (wonen>wounen, veul>vuil) hebben grote afwijkingen in het isoglossenverloop. Vooral het westelijk en het zuidwestelijk deel van het Kempenlands heeft meermalen dezelfde taalverschijnselen als het West-Noordbrabants. In beide gebieden vindt men: wag = boerenslopkous, nu weer door een jonger zuidelijk get verdrongen, hem - hemd, aossem = adem, ik ben wiste visse = ik ben weze vissen, enz. In de hier genoemde en in vele andere gevallen levert Antwerpen en de Belgische Kempen dan meestal de derde parallel. Merkwaardig is in dit verband dat deze drie gebieden eveneens hetzelfde erfrecht hebben, gelijk door Meyers is aangetoond. Natuurlijk zijn er drukke oeconomische betrekkingen tussen de Brabantse en de Belgische Kempen geweest.

[p. 44]

Het Midden-Noordbrabants (waarin te onderscheiden zijn het noordwestelijk gelegen 9. Hollands-Brabants in het Land van Altena, westelijk Land van Heusden en Langstraat, het oostelijke 10. Maaslands en 11. het Tilburgs) is een overgangsdialect van west naar oost zonder belangrijke eigen verschijnselen. Het sluit dichter bij het Oost- dan bij het West-Noordbrabants aan. Dit geldt ook voor het dialect van het Land van Altena en de Langstraat. Immers hier vindt men: a. umlaut der lange vocalen en diphtongen, b. de typisch Oost-Noordbrabantse verkorting in het lexicale woord (toffel<tafel), c. isosyllabische meervoudsvormen, d. belangrijke oostelijke lexicalia, e. oostelijke accentverschijnselen in de toponiemie (Rijzǝk<Rijswijk, Borrǝk<Baardwijk, enz.). Toch wijkt het Hollands-Brabants vaak van het Oost-Noordbrabants af en sluit dan aan bij Holland of de Bommeler-Waard. Deze aansluiting bij Holland zal niemand verwonderen omdat dit gebied met Holland eeuwenlang politiek en oeconomisch verbonden is geweest.

De isoglossen die het Hollands-Brabants begrenzen vinden een parallel in enkele belangrijke isethnen, n.l. het overwicht van het Protestantisme en twee on-Brabantse mutsen, de alledaagse plooimuts en de meer deftige neepjesmuts. De rest van Midden-Noord-Brabant heeft ook zijn aparte muts, een witte welke vlak tegen het hoofd aan sluit met twee kleine witte lintjes op de rug, een versobering van de rijke Meierijse poffermuts. De isethne hiervan omsluit Maaslands en Tilburgs.

De Heeren W. Dols en Prof. Kloeke verzoeken nog nadere inlichtingen betreffende enkele der besproken isoglossen. Prof. de Vooys informeert speciaal naar invloed van Breda, het oude bezit der Oranjes, op de huidige Brabantsche dialectfeiten. De Heer Weijnen noemt eenige punten, maar zegt dat de beteekenis van Breda als cultureel uitstralingscentrum in het algemeen toch gering geweest schijnt te zijn. Naar aanleiding van een vraag van den Voorzitter verduidelijkt de inleider verder nog zijn term ‘lexicale verkorting’; hij heeft deze enkel bedoeld als tegenstelling met morphologische verkorting. De Heer J. Thans wijst er nog op dat hetzelfde typen verkorting ook in Zuid-Limburg voorkomt.

Met dank aan de verschillende sprekers sluit de Voorzitter de sectievergadering.

Na afloop van de programmatisch vastgestelde vergaderingen hebben verschillende van de aanwezigen op initiatief van den Heer W.G. Noordegraaf (Leiden) nog de mogelijkheid onderzocht om tot de oprichting van een Nederlandsche Dialectologenkring te komen. De bedoeling is elkander inlichtingen en c.q. ook materiaal te verschaffen, dubbel werk te voorkomen etc. De gedachtenwisseling over dit nuttige plan was echter niet in voorafgaande besprekingen in kleinere kring voorbereid, zoodat nu opeens van allerlei kanten organisatorische moeilijkheden voor den dag kwamen: Wie mogen er toetreden? Welke rechten en verplichtingen krijgen de evtl. leden? Speciaal klemt ook de verhouding tot de Dialectencommissie der Kon. Academie. Daarenboven begint de tijd te dringen - de autocars voor de uittocht staan klaar - zoodat men tenslotte uit elkaar moet gaan zonder tot iets positiefs te zijn gekomen.