Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

Daarna is het woord aan Drs. G.A. van Es, assistent bij het Nederlandsch Instituut te Groningen, die leest over:

Syntactische functies der intonatie in de volkstaal onzer Noordelijke provinciën.

Spreker gaf een uiteenzetting van het onderzoek naar de intonatie in de Noordelijke provinciën, zooals dat is opgezet in het Nederlandsch Phonetisch Instituut der Groninger Universiteit. Door de erkenning van de rechten der syntaes voor het onderzoek van gesproken taal, is ook een consequente bestudeering der intonatie urgent geworden. Als vorm is nl. de intonatie een

[p. 40]

syntactische vorm; haar functies zijn hoofdzakelijk syntactische functies. Vier functies zijn als zoodanig te onderscheiden:

Allereerst die van zinstypeering, d.w.z. de intonatie maakt een woordengroep tot zelfstandige eenheid en bepaalt tot op zekere hoogte de aard daarvan; vervolgens dient de intonatie voor verbinding van zinnen en zinsdeelen, geeft de verhouding tusschen deze deelen aan en drukt grootendeels de modaliteit uit, speciaal de gevoelsschakeering. Naast deze zuiver syntactische functie kan men spreken van taalgroeptypeering: afgezien van persoonlijk nuancen, zijn sommige eigenaardigheden in de intonatie typeerend voor bepaalde taalmilieu's. Op grond van deze overwegingen is het onderzoek naar de intonatie-vormen en -functies onmisbaar voor het moderne dialectonderzoek.

Het uitgangspunt vormt de grondstelling, dat de zin als continue stroom geluiden, die door de intonatie een gesloten geheel vormt, de zelfstandige grondeenheid is van de taal. Zoo moet de typeering van de zin niet gezocht worden in één enkel onderdeel, in begin óf einde óf middenmoot, maar in het gansche toonverloop van begin tót einde, de geheele rhythmische gang, de dynamiek van het syntactisch geheel. Pas in de tweede plaats volgt het onderzoek naar de interne verhoudingen, tusschen subject en object, tusschen bepalingen en zinskernen. Dialectische typeering volgt vanzelf uit een groot aantal waarnemingen bij sprekers van verschillende origine.

Om zooveel mogelijk toevalligheden en individueele verschillen te elimineeren wordt een drievoudige methode toegepast, die vanzelfsprekend nauw aansluit bij het grammaticaal syntactisch onderzoek. Een directe vergelijking tusschen dialectsprekers wordt vergemakkelijkt door uit te gaan van een tevoren bepaald stel zinnen, gegroepeerd naar hun grammaticale vorm: verschillende typen vragende, gebiedende, wenschende, mededeelende zinnen, zelfstandig, in neven- en in onderschikkend verband. Deze zinnen worden dan door de sprekers in hun dialect omgezet. Ten tweede levert het grammatisch onderzoek een aantal typische vaste zinswendingen en uitdrukkingen, waarvan de intonatie een kenmerkende eigenschap vormt. Juist deze staande vormen, waarvan de intonatie een integreerend element is, moeten de basis vormen van het dialectisch intonatie-onderzoek, en daaraan moet de variabiliteit der vrijer geschikte, door spontane behoeften ontstane, maar naar vaststaand model gevormde zinnen gemeten worden. Deze vrijere vormen worden vooral bestudeerd in vertaalde of geheel spontane dialectteksten of dialogen, opgenomen op grammophoonplaten.

Ter controle wordt trouwens iedere instrumenteel geregistreerde zin tegelijkertijd vastgelegd op een grammophoonplaat. Zoodoende kan men steeds het gehoorbeeld met het gezichtsbeeld op de grafieken vergelijken, om mogelijke vergissingen te achterhalen, secundaire gevoelsschakeeringen te bepalen en ook om na te gaan in hoeverre de in de grafieken gevonden bijzonderheden inderdaad phonologisch beteekenis hebben.

In dit verband maakte spreker eenige opmerkingen over het instrumentarium van het Groninger Instituut, dat bestaat uit een grammophooninstallatie voor opnemen en weergeven van platen, een oscillograaf met filmtoestel en een goedkoop werkende, practisch betrouwbare, electro-dynamische schrijf-

[p. 41]

inrichting. Deze laatste is feitelijk een verzoening van het verouderde toestel met spreektrechter en tamboertje, en de moderne, uiterst gevoelige, maar in gebruik dure oscillograaf. Met de laatste heeft het gemeen de microphoon en de electrische geluidversterker. De curve wordt echter met een, op het membraantje van een miniatuur-luidspreker gemonteerd, schrijvertje geschreven op een beroet papier. Voor de fixeering van de grondtoon is dit meer dan voldoende. Met dit instrumentarium is het mogelijk voor de microphoon gesproken zinnen tegelijkertijd op de film, de kymograaf en de plaat vast te leggen. Tenslotte werden eenige toongrafieken gedemonstreerd. De intonatie is hier teruggebracht tot haar grondelementen: grondtoonverloop, tempo, pauzeering. Vooral de verhouding van toonstijging en -daling tot tempo bewerkt nuanceeringen van de intonatie. Naast de grootte der intervallen, wordt speciaal bestudeerd de aard en snelheid der toonvariaties.

Aangezien een zgn. algemeen beschaafde intonatie niet bestaat, werden eenige sprekers uit Holland (Leiden - Katwijk) geplaatst tegenover sprekers uit de noordelijke provincies. Duidelijk bleek, dat de noordelijke sprekers gezamenlijk een opvallend verschil in de toon van de neutrale vraag laten hooren, tegenover den Katwijker en den Leidenaar, maar dat zij ook onderling aan hun vraagintonatie te herkennen zijn. De verschillen zijn echter niet uitsluitend te zoeken in het zinseinde, maar door verschillen in de onderdeelen ontstaat bij ieder een eigen totaalbeeld: de dynamiek van het geheel is het wezenlijk onderscheid. Merkwaardigerwijze zijn op grond van de intonatie in het algemeen twee vragende zinstypen te onderscheiden. De zin met Vf. voorop heeft bij den Katwijker een synthetische toonvorm, waarin de eindtoon niet uitkomt boven de beginhoogte; karakteristiek is de zwevende draai aan het einde. In de zin met inleidend vragend voornaamwoord of bijwoord rijst het einde merkbaar boven het begin uit, terwijl de typische komvorm verloren gaat. Ook de noordelijke sprekers onderscheiden beide typen, maar juist omgekeerd: het eerste type gaat forsch omhoog in snel tempo, het laatste stijgt in het begin, maar is constant dalend aan het einde.

Tot besluit volgden nog eenige grafieken van typisch Friesche imperativische infinitieven, met verschillende gevoelsschakeeringen. Ze toonden frappante overeenkomst met de toonvorm van de vragende zin, ingeleid door vragend voornaamwoord of bijwoord, die bij den Frieschen spreker tegenover den Groningschen en Drentschen na beginstijging ook eindstijging heeft. Wordt de zin door modaliteitswoorden aan begin of einde verzwaard, dan blijft toch de typische vorm stijging-daling-stijging, onafhankelijk dus van de grammatische vorm, bestaan. Bij nevenschikking van twee imperatieven verliest echter de tweede de eindstijging.

Spreker hoopte hiermee te hebben aangetoond, dat het onderzoek van de zoo expressieve intonatievormen, hoewel vol voetangels en klemmen, mits zorgvuldig gedetailleerd, rijk is aan verrassingen en in ieder geval recht heeft op zíjn aandeel in het moderne onderzoek der gesproken taal.

Naar aanleiding van de door den inleider toegepaste methode van onderzoek ontstaat een levendige discussie. De Heer W. Roukens wijst op het onvermijdelijke individueele element in de opvatting van den proefpersoon

[p. 42]

voor de microphoon. Wordt daardoor de beteekenis van het onderzoek niet problematisch, voorzoover het doel is speciale eigenaardigheden van het dialect te achterhalen? Prof, de Vooys vraagt, of de inleider gewoon is zijn proefpersonen voor te bereiden op wat komen gaat, en hoe dit geschiedt? Voor het stemmingsbeeld, dat in de curve gereflecteerd wordt, is dit natuurlijk van veel gewicht. Dr. Pee zegt, dat er blijkens de ervaring voor sommige eenvoudige proefpersonen van het geheimzinnige instrumentarium een storende invloed uitgaat. Daarom zorgt men er in Zd. Nederland gaarne voor bij dergelijke proeven de eigenlijke opnamen b.v. in een gewoon spreekkamertje te doen, terwijl de mechanische registratie onbemerkt plaats heeft in het aangrenzende laboratorium. Verder wijst hij nog op het nu met eenzelfde aantal zinnen systematisch het heele nederlandsche taalgebied te doen onderzoeken. De Heer B. Tiecke informeert speciaal, of de ‘vertaling’ van de opgegeven zinnen in het dialect van den proefpersoon soms geen bezwaren oplevert. Voor het modale heusch in de vraag Ga je dan heusch met me mee? zou hij in de Oost-dialecten b.v. geen aequivalent weten. De Heer van Es antwoordt een open oog te hebben voor de geopperde methodologische bezwaren, maar meent deze goeddeels te kunnen overwinnen door: 1. steeds een groot aantal zinnen op te nemen; 2. geregeld neutrale zinsvormen met vrijere (dialogen etc.) af te laten wisselen. Blijkens de practijk ontstaat er dan voldoende gelegenheid de dialectische factor in de intonatie van de andere af te zonderen. De ‘vertaling’ van de opgegeven zinnen in het eigen dialect wordt geheel vrij gelaten.