Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

De tweede spreker in deze bijeenkomst was Drs. P.J. Meertens, secretaris der Dialecten-commissie van de Kon. Academie, die sprak over:

Zeeuwse taalgeografie.

De dikwijls grote verscheidenheid van dialecten op eenzelfde eiland en het verschil in woordgebruik en uitspraak tussen plaatsen, die in elkaars onmiddellijke nabijheid zijn gelegen, is goeddeels te verklaren uit de geschiedenis van het grondgebied van Zeeland. Geen onzer gewesten heeft zo vele en zo grote veranderingen ondergaan als deze provincie, waar het land en de zee elkaar eeuwig bestreden hebben. Vergelijking van de kaart, door Dr. A.A. Beekman ontworpen van Zeeland in 1300, met een hedendaagse kaart van Zeeland, doet bij een eerste oogopslag de verschillen tussen het dialect van Goeree en Overflakkee van Schouwen en Duiveland, van de verschillende delen van Zuid-Beveland, van Nieuw- en St. Joosland en de rest van Walcheren, begrijpen. Nieuw- en St. Joosland b.v. werd eerst in de 17e eeuw ingedijkt en van Zuid-Beveland uit bevolkt; dientengevolge wijkt het dialect van dit dorp nog steeds van de overige Walcherse dialecten af, de Nieuwlandse boerinnen dragen nog altijd de Zuidbevelandse dracht, en ook werd hier vroeger, als op Zuid-Beveland, St. Maarten gevierd, dat elders op Walcheren niet bekend was. Dat Oud-Vossemeer on Tholen een ander dialect spreekt dan de overige dorpen van het eiland, is te verklaren uit het van oudsher nauwe verband met Nieuw-Vossemeer in Noord-Brabant, waarvan zijn bevolking voor een groot deel afkomstig is, en waarmee het vroeger één gemeente vormde.

Zeeland werd in de M.E. begrensd door de Bornisse, een water ten oosten van Voorne, en de Heydinsee, een stroompje op het eilandje Wulpen, vóór Kadzand in de mond van de Westerschelde gelegen. Het middeleeuwse Zeeland omvat dus alle Zeeuwse eilanden, met Goeree en Overflakkee, dus juist het gebied waar nog steeds Zeeuws wordt gesproken, en waar men ook de Zeeuwse boerenwagen en het Zeeuwse boerenhuis aantreft. Zeeuws-Vlaanderen dat nog in de 16de eeuw Vlaams sprak, kan slechts ten dele tot het Zeeuwse taalgebied worden gerekend; het westelijk deel sluit zich voornamelijk bij het Westvlaams aan, het oostelijk deel, waar zich in de 17de eeuw vele

[p. 35]

Zeeuwen, naar het schijnt vooral uit Zuid-Beveland, vestigden, is in hoofdzaak Zeeuws georiënteerd.

De tegenwoordige Zeeuwen zijn ontstaan uit de vermenging van een oorspronkelijk dolichocephaal ras, dat waarschijnlijk blond was (als de Friezen) met brachycephale, donkerharige en bruinogige Mediterranen of Alpinen, de meest westelijke groep van een bevolking die zich door Brabant en Limburg tot in het Walenland voortzette. In hoeverre deze oorspronkelijke rasverschillen nog thans in de dialecten tot uiting komen, is vooralsnog onzeker. Wellicht stammen van de oudste Zeeuwen, die in de duinstreek van Walcheren woonden, de dijkwerkers van Westkappel af, wier physieke verschijning (blonde haren, blauwe ogen) en wier dialect (dizze tegenover deze, anome tegenover genome, enz.) op Walcheren een uitzonderlijke plaats inneemt. Niet onmogelijk is echter ook dat zij, zoals de volksmond zegt, af stammen van de Noormannen, die in 837 en 991 Walcheren verwoestten.

Staatkundig is Zeeland tot het midden der 14de eeuw verbonden geweest met Vlaanderen de gehele M.E. door heeft het dan ook Vlaams recht gehad, ontleend aan de rechtsinstellingen van het Vrije van Brugge en het land van Waas Van zeer grote betekenis voor de Vlaamse expansie in Zeeland, speciaal op Zuid-Beveland, was de invloed van Vlaamse monniken (vooral de Cisterciënsers van Duinen bij Veurne en Ter Doest bij Lissewege), die in de M.E. uitgestrekte grondgebieden in Zeeland bedijkt hebben. Het is niet uitgesloten dat deze nieuwbedijkte landen ook door Vlamingen bevolkt zijn; aldus zouden bepaalde overeenkomsten tussen het dialect van Zuid-Beveland, en wel in 't bijzonder van het oostelijke deel (de staart), waar de Cisterciënsers het meest gewerkt hebben, verklaard kunnen worden (zîîn tegenover bin, de slot-n bij ww.). Zo is ook het gaaischieten nergens op de Zeeuwse eilanden zo druk beoefend als op Zuid-Beveland.

Omstreeks en na 1585 zijn duizenden Zuid-Nederlanders naar Zeeland, vooral naar Middelburg en Vlissingen uitgeweken. Misschien hebben deze een woord als frinze, frenze voor aardbei (fr. fraise) ingevoerd; althans is het opmerkelijk dat dit woord alleen op Walcheren en in Westelijk Zeeuws-Vlaanderen bekend is; overal elders spreekt men van errebēzĕmen of errebēmĕsen. West. Z.-Vl., dat van ongev. 1583 1609 zo goed als ontvolkt was, heeft na het sluiten van het Bestand een geheel nieuwe bevolking gekregen, die grotendeels uit vluchtelingen bestond: Doopsgezinden uit Vlaanderen en Hugenoten uit Wallonië en Frankrijk. Vooral na de herroeping van het edict van Nantes (1685) trok een stroom van réfugiés, die de gehele 18de eeuw aanhield, naar Groede, Kadzand en andere plaatsen. Hier en op Walcheren is de Franse invloed dus het grootst.

Het Zeeuws scheidt zich uit de grote groep der oudwestnederfrankische āē-dialecten af met een aantal eigenschappen, die het deels uitsluitend met het Zuidhollands, maar voor het overgrote deel uitsluitend met het Westvlaams gemeen heeft (o.a. de niet gediftongeerde germ. ū en ī, het wegvallen van de r vóór s, in vŏs = vers, dwăs = dwars, dŏse = dorsen, bŏste = = barsten, enz., de overgang van ō in eu, doordat de lippen niet sterk gerond of gestulpt worden, in zeune, weunen, beuter, enz.). Uit de kaarten, die deze verschijnselen in beeld brengen, blijkt duidelijk hoezeer, zoals Kloeke

[p. 36]

reeds eerder heeft aangetoond, ‘de Spaansch-Staatsche antithese voorgoed een wig (heeft) gedreven in (het) Oost-Zeeuwschvlaamsche dialectgebied’, waar de Staatse kern (Hoek, Terneuzen, Zaamslag en Axel) zich aansluit bij de Zeeuwse eilanden, terwijl Hulst en de dorpen in het zuiden en het oosten naar het Oostvlaams en het Brabants georiënteerd zijn. Van Hulst gaat een grote invloed uit over geheel Zeeuws-Vlaanderen; zo zegt heel Oost. Z.-Vl. reeds boter (Sas van Gent, Westdorpe, Zuiddorpe en Overslag: bottere) en heeft scheutel zich (naast schotel) alleen in de bovengenoemde Staatse kern weten te handhaven. De delabialisatie van de umlaut van germ. ŭ in rik, stik, pit, enz. geldt voor alle Zeeuwse eilanden; het land van Hulst zegt echter rug, het land van Axel rugge, terwijl in West. Z.-Vl. rugge en rik naast elkaar voorkomen, en slechts het uiterste westen alleen rik kent. Ook hieruit blijkt de expansie van het Hulster dialect, dat uiteraard in het A.B. (de school!) een sterke steun vindt.

Wat de woordenschat betreft, sluit het Zeeuws zich zeer nauw bij het. Westvlaams aan. Het aantal typisch-Zeeuwse woorden is dan ook uiterst gering. Enkele van deze zijn: guus voor kinderen (alleen op Walcheren, Zuid- en Noord-Beveland), haaiman voor een stuk land dat door een verhoging is omgeven (alleen op Walcheren en Schouwen, op Goeree haaimeet), vazze voor graszode en het verouderde wuite voor lam. Dulve, dat nog in de 17de eeuw delve of dilve luidde (De Bo: delf, dilf), is een voorbeeld van een oud Zeeuws-Zuidhollands woord, dat met de u-klank alleen op de Zeeuwse eilanden (met uitzondering van Overflakkee en van Oud-Vossemeer op Tholen) en in Oost.-Z.-Vl. (met uitzondering van het land van Hulst) bekend is (door immigratie van Zuidbevelanders?); West.-Z.-Vl., het land van Hulst, Oud-Vossemeer en Overflakkee kennen alleen sloot.

Bij de discussie informeert Dr. J.R.H. de Smidt naar de mogelijke invloed van de Staatse troepen in Hulst, Sas van Gent enz. op het dialect van deze streek.