Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 16

[p. 28]

Middeleeuwsche dorpskerken in Groningen
door Dr. M.D. Ozinga.¹

De middeleeuwsche, meest 13e eeuwsche baksteenen dorpskerken met koepelachtige gewelven in de huidige provincie Groningen vormen de belangrijkste voortbrengselen van typisch regionale bouwkunst uit die periode in ons vaderland. Deze kerken zijn bijna alle opgetrokken in een overgangsstijl van het Romaansch naar de Gothiek. Zij hebben in hoofdzaak het strenge, gesloten en horizontale karakter van den Romaanschen stijl, doch vertoonen van den aanvang af den spitsboog bij de overwelving en weldra ook in de decoratieve behandeling zoowel uit- als inwendig. In den loop der dertiende en de eerste helft der veertiende eeuw geraken deze gebouwen allengs meer vervuld van een verticaal gericht vorm- en ruimtegevoel, dat als het meest wezenlijke kenmerk der Gothiek beschouwd moet worden.

Het gaat hier om een conservatieve ‘stijlprovincie’, die, op bescheiden schaal, herinnert aan het Rijngebied, dat eveneens zeer lang vasthield aan zijn specifieke Romaansche kerkelijke bouwkunst.

In Groningerland overheerscht echter de baksteen en zet een gelukkig gebruikmaken der mogelijkheden bij bouwen in dit materiaal zijn stempel op de kerken. Tufsteenen kerken zijn in deze provincie niet ongewijzigd over; in hoofdzaak bestaan nog slechts fragmenten daarvan in latere baksteenen kerken.

De baksteenbouw in het Noorden begint vroeger dan veelal is aangenomen. Galbertus van Brugge vermeldt in zijn ‘Passio Karoli comitis’, dat de St. Donaas aldaar reeds voor 1127 baksteenen gewelven bezat.² Er is overigens geen fundamenteel verschil tusschen het bouwen in tuf en dat in baksteen.

Het tegenwoordige Groningen vormt met kleine aangrenzende gedeelten van het huidige Friesland en Drente alsook met het westelijk deel van het nu Duitsche Oost-Friesland voor de middeleeuwsche bouwkunst één samenhangend gebied. Het onderscheid tusschen de overgebleven kerken in de oorspronkelijk evenzeer Friesche streken ten W. en ten O. van de Lauwers komt meer voort uit verschil in bouwtijd dan in stijl. Het overwegend veenachtige westelijk Friesland telt talrijke vroege en dientengevolge eenvoudige niet-overwelfde kerkjes met halfronde koorsluiting, oostelijk Friesland daarentegen op vruchtbaarder en vaster kleibodem rijziger en rijker overwelfde, veelal rechtgesloten kerken. Van invloed waren uiteraard ook de oostelijker ligging van laatstgenoemde streken en hun behooren tot het bisdom Munster, terwijl het Westerlauwersche Friesland onder Utrecht ressorteerde.

1 De schrijver hoopt deze verhandeling in veel uitgebreider vorm in den loop van 1936 te publiceeren in Elsevier's Maandschrift, waarom hier met een kort overzicht wordt volstaan.

2 Histoire du meurtre de Charles le Bon par Galbert de Bruges (Collection de textes pour servir à l'étude et à l'enseignement de l'histoire), publ. par Henri Pirenne, Paris 1891, p. 60.

[p. 29]

De oudste vrijwel onversierde, op terpen gelegen Groninger kerkjes, zooals dat te Marsum, zijn trouwens verwant aan de Friesche.

De decoratieve opbouw van het uitwendige der gewoonlijk eenbeukige Groninger dorpskerken werd aldra rijker. Men vindt dan welhaast steeds vensters met rondstaafprofileering, door kolonnetten danwel lisenen gescheiden spaarvelden of nissen met metselmozaïk en boogfriezen. Veel aandacht wordt geschonken aan de behandeling van de toppen der sluitgevels, met name bij het (dikwijls aanwezige) dwarspand en vooral het koor. Gedurende de geheele geschiedenis van den Groninger kerkenbouw vervangen lage en eenvoudige vrijstaande klokketorens veelal de elders gebruikelijke, imposanter westtorens.

Wat het inwendige betreft, verschijnen, na een spaarzame toepassing van de meest voor de hand liggende vormen van overwelving - het tongewelf en het zuivere koepelgewelf - de hier inheemsch geworden ‘meloenvormige’ koepelgewelven, geleed door acht ribben met decoratief doel. De idee dezer wijze van overwelving komt wellicht uit Anjou of Guyenne, mogelijk via Westfalen. De toepassing en detailleering is bij onze eenvoudige dorpskerken een geheel andere en veel stereotyper dan elders.

Het is denkbaar, dat de eenvoud van het plan dezer kerken tot op zekere hoogte verband houdt met de werkzaamheid en invloed der Praemonstratensers en vooral der Cisterciënsers in ons Noorden.

Eerst toen het landseigen kerktype tot volle ontwikkeling was gebracht en niet voor verdere evolutie vatbaar was, aanvaardde men de eigenlijke Gothiek, waarnaar de bouwtraditie was toegegroeid. Toch heeft ook dan nog het verschijnen van zuiver gothische kerken en vooral kerkgedeelten, met kruisgewelven op dragende ribben alsook in verband daarmede zware steunbeeren en zeer groote vensters, iets van een bruusk verbreken eener gevestigde orde.

De op zichzelf verdienstelijke overblijfselen der Gothiek in Groningen zijn geenszins zoo karakteristiek als wat het voorafgaande tijdvak ons aan bouwkunst naliet. Op haar beurt bleef de gothische traditie lang voortleven, getuige de merkwaardige omstreeks 1700 gebouwde Hervormde kerk van Harkstede.

Na de voordracht van Dr. Ozinga geeft Dr. H.P. Coster een korte inleiding over de Groninger borgen, na de kerken de tweede ‘glorie’ van het Groningsche platteland, zulks in verband met het bezoek, dat de leden van het Congres aan de Menkemaborg te Uithuizen zullen brengen.

Van de borgen is veel minder bewaard gebleven dan van de kerken. In zijn ‘Ommelander Borgen’ beschrijft J.A. Feith de geschiedenis van ruim 100 dergelijke bouwwerken; thans zijn er nog maar zes, niet eens in ongeschonden staat, over.

Het oudste borgtype, dat de Groninger Ommelanden en, meer in het algemeen gesproken, de Friesche landen tusschen Vlie en Wezer gekend hebben, is het steenhuis, de stins, geweest. Het was de woning van den hoofdeling, een figuur, die uitsluitend in de Friesche landen wordt aangetroffen. Over die figuur heeft kort geleden Prof. Gosses nieuw en definitief licht

[p. 30]

doen opgaan. Het was de rijke landeigenaar, die zich in de Friesche landen, waar de landsheer was verdwenen en de veete in vollen bloei stond, tot een soort dorpshoofd, in Oost-Friesland zelfs tot heerscher over grootere gebieden had weten te verheffen. In het Nederlandsche Friesland heeft de nieuwe landsheer in het begin der 16de eeuw, in de Groninger Ommelanden de stad Groningen een verdere machtsontplooiing dezer hoofdelingen belet.

Hoe zag zulk een steenhuis, welks ontstaan wij ons in 't laatst der 14de en het begin der 15de eeuw moeten denken, er uit? ‘Een uit het water opgetrokken rechthoekige toren van zwaar muurwerk van gebakken steen, zonder eenige versiering hoegenaamd, bestaande uit een overwelfde benedenen twee of drie bovenverdiepingen, gedekt met een pannen dak tusschen twee brandgevels besloten.’ (C.H. Peters.) Zulk een steenhuis telt de provincie Groningen thans niet meer, wel vindt men het nog in de provincie Friesland: de Schierstins bij Veenwouden, en in Oost-Friesland: het Steinhaus bij Bunde en de jongere Unkenburg te Leer. Als voorbeelden van - verdwenen - Groninger steenhuizen worden nu aan de hand van lichtbeelden besproken: Dijksterhuis bij Pieterburen, Lellens, Meyma te Rasquert en Nieuw-Onsta te Wetsinge.

Na de 16e eeuw zijn geen steenhuizen meer gebouwd. Het behoefde niet meer, de tijden waren veranderd. Met de Reductie van de stad Groningen in 1594 - haar wederopneming in de Unie van Utrecht - was tevens aan het krijgsrumoer in de Ommelanden een einde gekomen; de borg kon zich nu tot landhuis ontwikkelen.

Intusschen was naast het steenhuis, waarschijnlijk sedert de 16e eeuw, een ander borgtype ontstaan, een langwerpig huis van een of twee verdiepingen boven een kelder. Als voorbeelden worden besproken: Bellingeweer bij Winsum, Fraeylema te Losdorp, het oudste deel van Menkema te Uithuizen en de Nienoort bij de Leek. De laatste, waarvan de tijd van ontstaan bekend is, geeft een dateering: de eerste helft van de 16de eeuw.

Dit langwerpige type kreeg in de 17e eeuw, toen aan verdediging tegen binnen- en buitenlandschen vijand niet meer gedacht behoefde te worden, de toekomst. Toen ontstond het type, dat verscheiden borgen vertoonen: een langwerpig huis van meestal twee verdiepingen, welks smalle ramen aan de gelijktijdige in de breedte gebouwde huizen in de stad Groningen doen denken, met in het midden een siertoren, veelal den toegang bevattend. Voorbeelden: Hanckema bij Zuidhorn, Scheltkema-Nijenstein te Zandeweer, blijkens opschrift in 1633 vernieuwd, het jongere Ewsum bij Middelstum, in 1649 verbouwd, en, verwant hiermede, het nog bestaande Fraeylemaborg te Slochteren. Dat de siertoren een herinnering is aan het oude steenhuis bewijzen de oudere en jongere afbeeldingen van Luinga te Bierum.

Nog eenmaal hebben in den loop der 17de eeuw enkele borgen een verjonging ondergaan. Als voorbeeld daarvan wordt besproken Nittersum bij Stedum, dat Johan Clant, heer van Stedum, in 1669 door den Amsterdamschen architect Ph. Vingbooms liet verbouwen. Met de verbouwing van Nittersum kan men den Groningschen borgenbouw als geëindigd beschouwen.

[p. 31]

Het is het laatste huis, dat met de borgstede nog uit grachten oprijst. Wat voortaan gebouwd wordt zijn landhuizen, al weten enkele daarvan den naam ‘borg’ te veroveren. In plaats van de grachten om het huis treedt nu de vijver voor of achter het huis. Voorbeelden in de Groninger Ommelanden zijn de beide stichtingen van de familie Eeck, een houtkoopersgeslacht uit Delfzijl, dat later onder de Groningsche regenten werd opgenomen, kort vóór en kort na het midden der 17de eeuw: Ekenstein en Rusthoven, naast elkaar aan het Damsterdiep, niet ver van Appingedam af, gelegen.

De meeste landhuizen ontstonden echter niet in de Ommelanden, doch, de geheele 18de eeuw door, in de toen pas ontloken Veenkoloniën, waar regenten uit de stad Groningen en andere vermogende lieden hun buitenplaatsen stichtten. Ook van deze heerlijkheid is bijna niets meer over. Als voorbeeld wordt tenslotte het liefelijk ‘Welgelegen’ in Kleinemeer bij Sappemeer besproken.