Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 13

[p. 46]

Sectie voor Duitsche philologie

Vrijdag 5 april.

De Voorzitter opent de vergadering en geeft na enkele inleidende woorden het woord aan Dr. J. van Dam voor zijn voordracht:

Enkele opmerkingen naar aanleiding van de Westgermaanse diftongeringen.

De drie zelfstandige talen, die zich uit het Westgermaans hebben ontwikkeld, het Nederlands, het Duits en het Engels, zijn een prachtig voorbeeld, hoe uit een betrekkelike eenheid onder verschillende omstandigheden geheel verschillende talen kunnen ontstaan. Tussen de ontwikkeling er van bestaat een zeker parallelisme: de taalveranderingen zijn in hoofdzaak vocalies. In alle drie talen heeft er een zekere vocaalverschuiving (vocal shift) plaats gevonden. Tussen de afzonderlike verschijnselen in één taal bestaat dus blijkbaar een zekere samenhang. Ook is het mogelik, overeenkomstige verschijnselen in de drie talen met elkaar te vergelijken en zoover doenlik onder één gezichtspunt te brengen. Zoo bestaat er een grote overeenstemming tussen de diftongering van lange klinkers in Ndl., Duits en Engels: gelijk uitgangspunt; foneties op elkaar lijkende resultaten; invloed van volgende r in alle drie talen; groter uitbreiding voor volgende klinker en aan het einde. Het verschil tussen Duits met drie en Engels en Ndl. met twee klanken is secundair. Ook bestaat er overeenstemming in de wijze van uitbreiding. Onderscheiden wij bij klankwijzigingen een ontstaans- en een uitbreidingsfaze, dan ligt de eerste bij het Duits in het ZO; het verschijnsel verovert dan van de 12e tot de 16e eeuw langzaam grote delen van het Duitse taalgebied door cultuurexpansie. Op dergelike wijze probeerde te Winkel ook in het Ndl. de diftongering van uit Brabant te verklaren. Zijn poging werd sterk gesteund door Kloeke's resultaten. De Ndl. bewijsplaatsen tonen aan, dat in Brabant in de 14de en 15e eeuw, in Holland in de 16e en 17e eeuw op dit punt tweetaligheid heerste. Daaruit valt te concluderen, dat het verschijnsel in Holland later dan in Brabant optrad. Het materiaal van Jacobs en Salverda de Grave, die bezwaren ontvouwen, laat zich m.i. daarmede verenigen. Dus ook in Nederland bestond er waarschijnlijk een ontstaanscentrum, van waar uit zich het verschijnsel verspreidde (hoe?). In het Engels komen de tweeklanken in de 15e eeuw op, waarschijnlijk in Zuid-Engeland.

[p. 47]

Het stadium van ontstaan levert de grootste verklaringsmoeilikheden op. Het is methodies gewenst, eerst te zoeken naar een gemeenschappelike verklaringsmogelikheid en dan eerst te trachten in de drie talen een afzonderlike oorzaak op te sporen of zelfs volgens modern inzicht zuiver individuele oorsprong aan te nemen. Het is onmogelijk, de drie verschijnselen als symptomen van één samenhangende taalbeweging te beschouwen (Karsten). Om na te gaan, of er een gemeenschappelike eigenschap van de drie klankstelsels achter zit, moet men eerst het foneties verloop weten. Dit is onbekend. Minstens drie fonetiese verklaringen zijn gegeven, die geen van alle een bepaalde oorzaak aangeven. Dit is wel het geval met de theorie van Wrede (gevolg van de apocope van e in zwaktonige lettergrepen) en die van Franck (Germaans wortelaccent). Deze verklaringen moeten eens aan het Nederlands en het Engels getoetst worden. Zij verklaren de geografiese eigenschap van het verschijnsel nauweliks.

Waarom is het juist in bepaalde centra opgetreden? Voor het Duits zoekt Naumann de verklaring in aanraking van Duitsers met de beschaafder autochthone bevolking aan de Z.O.-grens. Dit is onbewezen en niet toepasselik op Nederlands en Engels. Een substraattheorie is op dit geval moeilik toepasselik. In alle drie talen is het verschijnsel uitgegaan van een perifeer gelegen streek. Misschien is de nabijheid van de taalgrens toch van betekenis geweest en kan men de diftongering verklaren als reactiearticulatie, als reactie tegen een invloedrijk vreemd idioom in de buurt.

Bij de discussie wijst Dr. Messing er op, dat het individu als drager van gezag, toch een kans heeft de gemeenschap te beïnvloeden.

De Heer Michels wil ook de individualistische theorie een kans gunnen. De mogelijkheid, dat het individu invloed op de omgeving uitoefent, is toch niet te ontkennen, bijv. door predikers, etc.

Het samenvallen van lange oe en lange u in het Nederlandsch geldt niet voor alle dialecten.

Prof. Baader wijst op de invloed van kolonisatie. Hij houdt de diphtongering in het Z.O. niet voor autochtoon, maar acht ze ingevoerd uit het N.W. in vroegen tijd.

Prof. Kapteyn wijst op de moeilijkheid over deze problemen een eindoordeel uit te spreken vóór een uitgebreid detailonderzoek.

Dr. van Dam beantwoordt verschillende opmerkingen.