Handelingen van het Nederlandsche Philologen-congres 13

De Voorzitter dankt den spreker voor zijn vlotte en boeiende voordracht en verleent vervolgens het woord aan Dr H.M.J. Oldewelt, voor het houden van zijn voordracht, getiteld:

Over een gewrongenheid in Plato's woordgebruik.

Het onderwerp hoort thuis in het overgangsgebied tusschen taalwetenschap en philosophie. Terwijl phonetiek zich hoofdzakelijk beperkt tot het constateeren van féiten, daarnaast in de semantiek het verklaren veel meer op den voorgrond treedt en de aandacht uitgaat naar den z/n van woorden zooals deze in een gemeenschap geldt, blijft er nog een derde gebied te beschouwen: dat, waar door het karakter van den spreker de woorden een herijk hebben ondergaan in zoo individueelen zin, dat de taal er ten deele haar aard van communicatiemiddel door heeft verloren, zoodat er met een verklaren geen nader licht te brengen is, integendeel hier een - alleen door vertrouwden omgang mogelijk gemaakt - verstaan noodig is. Feiten kan men zich nader brengen door ze te verklaren, emoties door ze te verstaan en juist hun persoonlijke affect-beladenheid doet den aard der hier bedoelde woorden zeer dicht aan dien van emoties nabij komen. Deze individueele taalkring wijkt van den algemeen geldigen (die merkwaardigerwijze in zijn volledigen omvang voor niemand geldt!) sterker af naarmate zijn drager meer e-gregius is en vertoont een innerlijken samenhang die ons het recht geeft van een taalgebouw te spreken. Voor den philosoof is de studie dezer persoonlijke taalhanteering van belang omdat ze hem doet beseffen hoezeer wijsgeerig denken en mogelijkheid van uitdrukking wederkeerig afhankelijk zijn; de philoloog kan hier, waar woorden zoo met hart en ziel gemeend zijn, gaan verstaan welk een verdoffing van bewustzijn er noodig is aleer men in het dagelijksch verkeer kan gaan gelooven dat men elkaar verstaat en ook, hoe in de als uitingen van volksvernuft zeker aantrekkelijke verschijnselen als analogie en volksetymologie, toch uiterste vaagheid van bewustwording conditio sine qua non is geweest.

Socrates heeft een zeer eigen taalkring gehad, even uniek als zijn karakter en tevens even vanzelfsprekend zoolang men in zijn tegenwoordigheid was. Hij leefde op een niveau, aan welks spontane veredeling hij rusteloos, doch slechts negatief heeft medegewerkt, n.l. door er niets aan in den weg te leggen. Om te voorkomen dat hij vastraakt bij eenig bereikt punt stelt hij zijn geniale denkvermogen geheel in dienst der ontwrichting in zich en anderen van wat onwillekeurig als gevestigde overtuiging tracht tot

[p. 19]

blijvend aanzijn te komen. Zijn woord: ‘ik weet dat ik niets weet’, spreekt van zijn zelfvertrouwen omtrent het resultaat in dezen en maakt begrijpelijk dat, terwijl hij in geen enkel opzicht leermeester kon zijn, zijn invloed veel ingrijpender was dan ooit bij een welbewust voorgaan mogelijk is. Dit levensniveau vindt zijn directe uiting in neiging, daad en denken van Socrates. Vandaar de voortdurende harmonie tusschen deze drie, welke hij in zich opmerkte en die hem - waar hij als kind van zijn tijd elk ‘waarom’ eener handeling in het rijk van het denken zoekt - kan doen zeggen: ὅτι ἐπιστήμη ἡ ἀρετή.

Tegelijk heeft hij in zich het levensniveau in toto als oorsprong van al zijn doen herkend; de grond van deugen of niet-deugen is dus steeds dezelfde of wel: er is slechts één ἀρετή.

Begrijpelijk in hem is ook de identiteit van ἡδύ en ἀγαϑόν en dus de overtuiging: οὐδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει, waardoor Socrates als eerste en eenige, grondlegger is van een ethiek waarin het ‘moeten’ ontbreekt.

De sterk ethisch aangelegde Plato heeft onder invloed van de geweldige moreele inwerking van Socrates, zich met heel zijn hart toegezegd aan diens gedachtenkring, bovenal zich diep laten doordringen van de vanzelfsprekendheid dezer levenshouding bij Socrates.

Juist dit laatste, samen met zijn verlangen naar het ideaal dat hij in Socrates verpersoonlijkt ziet, hebben hem de overtuiging gesuggereerd, dat Socrates' leefwijze de voor állen evenzeer vanzelfsprekende was en hem er toe gebracht om te teekenen als feitelijkheden welke slechts behoefden ingezien te worden om opeens in ieder werkelijkheid te worden, die factoren welke in hem zelf en in zijn lezers slechts als verre idealen een stuwkracht, hoogstens een limiet konden zijn.

Dit teekenen als facta van wat in waarheid facienda waren, brengt hem er toe, een gewrongen beeld van de werkelijkheid te geven, welke in de eerste dialogen, zoolang nog de herinnering aan Socrates levend is, onbezorgd wordt volgehouden, doch op den duur, onder invloed van de voortdurende weerlegging van uit de nuchtere werkelijkheid zelf én doordat de herinnering aan Socrates verbleekt tot een herdenken van wat deze sprak en deed, meer en meer wegbrokkelt en Plato een tijdlang dwingt tot een gewrongen woordgebruik, waarbij hij ten deele nog voortleeft in het Socratische taalgebouw, ten deele zich houdt aan den steeds sterker aandringenden eigen taalkring.

Vandaar dat hij in Protagoras nog de identiteit ἡδύ-ἀγαϑόν volhoudt (hoewel reeds hier de forceering van faciendum tot factum merkbaar is, waar hij, bedoelend over feiten te spreken toch ten slotte van ληπτέα en πρακτέον (356 B) spreekt). In Gorgias wordt de identiteit uitdrukkelijk ontkend, doch redt Plato de oude overtuiging in nieuwe benaming (470 E): de καλὸς κἀγαϑὸς is εὐδαίμων, de ἄδικος ἄϑλιος.

Evenzoo verliest ἐπιστήμη zijn Socratischen zin en wordt (reeds in den Charmides begint het zich daarheen te ontwikkelen) tot ‘weten wat het Goede is’. ᾿Αρετή raakt als ‘uiting van levensgehalte’ vergeten en wordt tot een van het ‘moeten’ doortrokken deugd, welke een meervoud toelaat en Plato in den Staat uitvoerig doet zoeken naar de vier hoofddeugden.

[p. 20]

Tenslotte zij er op gewezen hoe op den duur de zin van ἑκών zoozeer bekneld raakt, dat Plato, naast de erkenning der onvrijwilligheid van alle misdoen, toch (Gorgias e.e.) nog plaats meent te ontdekken voor een strafrecht (ter verbetering van den gestrafte) en daar doodstraf en zelfs eeuwige straf in een hiernamaals bij van pas acht.

Dr Koch trekt een parallel tusschen Plato en Julianus, en wijst er op, hoe door dezen laatsten, in tegenstelling met het Christendom, het wrekend element in de straf wordt afgewezen. Inleider wijst er op, dat bij Julianus de doodstraf gemist wordt; juist door de doodstraf te verdedigen, heeft Plato zijn betoog verzwakt.