|
| |
| |
| |
Middeleeuwen - romantiek - gothic wave
Over literatuur en cultuur rond het
jaar 2000
Stefan Kiedroń
Voor Michał K., met dank voor de inspiratie!
ihr habt gehört, dass der antichrist kommt
und jetzt sind viele antichristen gekommen
daran erkennen wir, dass es die letzte stunde ist
(Schmidt en Ostermann-Enders 2001, 13)
Met deze woorden begon ik vorig jaar het inderdaad laatste college voor derdejaarsstudenten
neerlandistiek in Wrocław. Daarna klonk nog de mystieke muziek van de meest bekende Gothic group in Nederland: Clan of Xymox.
Het was dus het laatste college in een cyclus over ‘Pruiken, poeder en parfums - de fleur van
de achttiende eeuw’. Moeten studenten ergens in Polen zo'n Sara Burgerhart
lezen of de gedichten van Hiëronymus van Alphen, terwijl Nederlandse studenten dat niet meer
doen?’ Nou, ze moeten niet - ze hebben het zelf gewild, dacht ik (want er waren onverwacht veel
aanmeldingen voor dat college), en ik was tevreden want ik ben wel iemand die graag over de
geregelde, rationele, klassiek harmonische verschijnselen uit het verleden vertelt. Dat laatste
college - bedoeld als een logische afsluiting van de hele reeks - werd een succes. De bijna
romantische gedichten van Rhijnvis Feith of de zeer romantische gedichten van Anthonie
Christiaan Wijnandt Staring kregen een omkadering met fragmenten uit de Duitse romantiek en
citaten van Willem Bilderdijk over Nederlands vernuft en Duitse dweperij. Duitse dweperij - omdat die hele romantische golf in Nederland vanuit Duitsland kwam
overwaaien. Het begon met E.T.A. Hoffmann en zijn Elixiere des Teufels uit
1815. En natuurlijk kwam er in dat bewuste college ook een fragment uit dat vreselijke, bijna
satanistische werk te pas. Het ging om de boete van monnik Medardus na een ongelukkige liefde
voor een meisje genaamd Aurelia:
| |
| |
Der Spaß der Hölle ist emporgestiegen. Ich höre mich lachen, aber dies Lachen
zerschneidet die Brust, und brennender wird der Schmerz, und heftiger bluten alle Wunden. - Die
Gestalt eines Weibes leuchtet hervor, das Gesindel weicht - sie tritt auf mich zu! - Ach, es
ist Aurelie! ‘Ich lebe und bin nun ganz dein!’ spricht die Gestalt. - Da wird der Frevel in mir
wach. Rasend vor wilder Begier, umschlinge ich sie mit meinen Armen. Alle Ohnmacht ist von mir
gewichen, aber da legt es sich glühend an meine Brust - rauhe Borsten zerkratzen meine Augen,
und der Satan lacht gellend auf: ‘Nun bist du ganz mein!’ (E.T.A. Hoffmann 1978, 214).
Prachtig, nietwaar? De studenten vonden dat ook wel... Ik mag eigenlijk niet zeggen
‘vreselijk, satanistisch werk’... Dit is een subjectivering van literatuur die niet goed is en
dus niet mag. Hoffmann was eenvoudigweg de vertegenwoordiger van zijn
generatie, van al die romantici die zich zo graag in zwarte gewaden hulden en naar middeleeuwse
verhalen over vampiers en gotische kastelen luisterden. En toen ik dat romantische gevoel
ontdekte, toen heb ik ook eindelijk begrepen waarom ik vandaag op de Grote Markt in Wrocław
altijd zoveel zwart geklede, raar uitziende jonge mensen kan ontmoeten. Dit zijn de moderne Goths die de romantische geest van vandaag verwoorden.
Gothic is voor steeds meer jongeren een manier van leven. Ze
hullen zich in zwarte gewaden, drinken wijn uit Keltische kelken en luisteren allemaal naar
dezelfde droefgeestige klanken. Ze treffen elkaar op speciale dansfeesten en concerten, zoals
het Gotham festival, zaterdag in Amsterdam. [...] Kwalificaties als vampiers
en vleermuizen gelden in de gothic echter inmiddels als geuzennamen. [...]
Het is een sprookjesachtige melange van middeleeuwse overleveringen, klassieke horror en science fiction. [...] Daarmee zetten gothic-aanhangers zich
af tegen de in hun ogen kille, moderne maatschappij [...] en vluchten in de ‘romantiek’ van de
Middeleeuwen.
| |
| |
Homepage van ‘Dutch Gothic’
| |
| |
Zo schreef een journalist van het Algemeen Dagblad over het nieuwe
cultuurverschijnsel ‘Gothic wave’. Niet alleen in Polen maar ook in Nederland
zijn de aanhangers van deze romantisch-middeleeuwse stijl duidelijk steeds meer aanwezig. De
titel van zijn stukje was ‘Vampiers en vleermuizen’ (zie www.dutchgothic.org; gevonden op 27
december 2002).
Sprookjes, Middeleeuwen, romantiek - kennen wij dat alles niet sinds eeuwen? Dood,
duisternis, nacht? Niets nieuws onder de zon! Reeds in de middeleeuwse balladen zijn deze
‘donkere’ motieven te vinden. Zo begint bijvoorbeeld het lied Van Thijsken vanden
Schilde uit het Antwerps liedboek:
Het is goet vrede in alle duytsce landen;
Sonder Thijsken vanden schilde
Hi leyt te Delder ghevanghen,
Hi leyt ghevangen so swaerlijck op zijn lijf
(Van der Heijden 1968, 178)
En in de ballade Van vrou van Lutsenborch uit hetzelfde Antwerps liedboek vinden we motieven die ook in de moderne cultuur niemand zouden
verbazen:
Hi tooch uut zijnder scheyden
Hi stac mijn here van Lutsenborch
In zijns herten bloet(Van der Heijden 1968, 175).
Zelfs in de liefdesgedichten van hertog Jan van Brabant is er sprake van leed en dood:
Cuusche smale! Haer bruun ogen
Dat ic minne moete dogen:
Ic valle, in cans gestaen.
Geft si mi troest, so waere mi wel besciet.
Wacharme, ic pense sine willes doen niet.
| |
| |
Ensi mi troeste, ic ben doet, sonder waen. (Van der Heijden 1968, 38 e.v.).
Zoals ik reeds zei, zijn ook bij Rhijnvis Feith en zijn bewonderaar Staring dezelfde motieven
te vinden van dood, kerkhoven en duisternis. Feith heeft het bekende gedicht Het
graf geschreven en bij Staring zien we onder andere de gestalte van De
zwarte vrouw. Heeft hij bij het schrijven van dit ‘Vervolg der vertelling Leonora’ reeds
geweten dat hij een silouhet ging beschrijven van een gothic lady rond het
jaar 2000 - als het om de kleuren gaat?
Er is bij Staring nog meer te vinden: De dood, De vampyr of De dodendans.
Dit zijn de titels van zijn gedichten. Maar het blijft met alleen bij de titels, ook de inhoud
heeft dezelfde sfeer:
't Sloeg twalef. Als de volle dag
Scheen de onbewolkte maan;
En huivrend zat de Torenwacht
En staarde een Wonder aan:
De Kerkhof roert zich; graf bij graf,
Wier diep zich openspert:
't Is UITGAANSNACHT voor elken Doô,
Die tot GERAAMTE werd (Staring 1940, 417).
‘Het is uitgaansnacht!’ Deze leus zou vandaag elke goth gelukkig maken.
Zoals voor ons, rationeel denkende mensen, de leus ‘Carpe diem!’ - Pluk de dag! - altijd van
het allergrootste belang was en is, zo is voor gothic people de leus ‘Carpe
noctem!’ nog belangrijker.
Ja, ook in de hedendaagse Gothic scene vindt men dichterlijke vormen met
zulke motieven. De meest bekende en meest bejubelde Nederlandse dichter ‘Einsames Kadaver’ (ja,
ja... - zulke namen komen hier van pas) schrijft bijvoorbeeld over Pére
Lachaise of - net als Feith - gewoonweg over Graf). Ik geef hier enkele
citaten van zijn home page ‘Poetry Slugfest’ (met speciale aandacht voor het
laatste, waar de stemming van een moderne ‘junge Werther’ heerst):
| |
| |
Pére Lachaîse
Zerken die de namen dragen
Die destijds moeders hen gaven
Als bron om ego's aan hun klank te laven
En die nu de familiegrafkelders schragen
Ter meerdere glorie van zichzelf en God
De Naam onder de namen [...]
Graf
Laat er geen arduin op storten
of marmer of zelfs maar een bloem
als plaats om te verdwijnen
en te vergeten wat is geweest;
Afscheidsbrief
Genoeg nu, gedaan met leven
Geen nieuwe dageraad, niet nog een uur
De enkele woorden eigen reeds lang gegeven
In bange verdediging bezwijkt de laatste muur
Van het uitgewoonde huis, van mijn naam
De ruiten radeloos stukgeslagen
Want immer met mezelf alleen
In nachten vol verlangend vragen [...]
(www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/
htm - gevonden op 7 augustus 2003).
Hoewel: de grootste rol speelt de gotische muziek. De meest bekende
Nederlandse groep is de reeds aan het begin genoemde Clan of Xymox die als
megaster op het ‘Castle Party 2002’ in het Poolse Bolków optrad. Het voorlaatste album van Clan of Xymox had als titel Notes from the underground. Het
nieuwste album is in September 2003 verschenen. Zoals de groep op haar official
homepage (www.clanofxymox.com) met trots vermeldt, heeft dit nieuwe album (met de
intrigerende titel Farewell) van het Duitse ‘Gothic magazine’ Orkus reeds de waardering ‘10 op 10’ gekregen. | |
| |
Dus toch nog parfums - net zoals in mijn college... (Reclame uit
het tijdschrift Orkus)
De belangrijkste bron van de gothic music ligt in Duitsland (vooral
Lacrimosa, maar ook andere groepen met prachtige namen als Armageddon Dildos, Bella Morte, Death in June, D.-Pressiv of Terminal
choice). En - ja! Precies zo - vanuit Duitsland - kwam ook de negentiende-eeuwse
romantiek naar Nederland (men denke aan de reeds genoemde E.T.A. Hoffmann en zijn Elixiere des Teufels). Hoewel er dus ook in andere landen gothic
groups existeren, zoals bijvoorbeeld in Polen ( Closterkeller met de
zangeres Anja Orthodox), in Spanje ( Gothic Sex) en tot aan België (de groep
Suicide Commando met Johan van Roy), is Duitsland tóch het
land van Gothic.
En Clan of Xymox is dus terecht trots. De groep heeft zelfs uit eigen
beweging de hele Dutch Gothic scene verenigd. Op 25 September 1999 was de Eerste Dutch Gothic Piknik een feit in de Burcht in Leiden. En - na vier jaar
traditie - hadden ze in juni 2003 in het Vondelpark... tachtig (!) fans verzameld (bron van
deze informatie: www.dutchgothic.org, gevonden op 7 augustus 2003). Vergeleken met Duitsland is
dit een te verwaarlozen aantal gothic aanhangers. Tijdens het laatste Wave Gothic Treffen in Leipzig ver- | |
| |
zamelden zich duizenden goths. En zelfs in het reeds genoemde Poolse Bolków waren er tijdens het Tiende Castle Party 2003 eveneens enkele duizenden (bron van de informatie:
gesprek met Michał Kiedroń op 7 augustus 2003).
Bolków (Polen), Castle Party, juli 2003
Persbericht in Gazeta Wyborcza over Castle Party
2003
| |
| |
Maar laten we terugkeren tot literatuur. In de romantische literatuur van de negentiende eeuw
waren namelijk, zoals gezegd, veel van de gotische motieven terug te vinden.
Staring speelde hier in de Nederlandse letteren een vooraanstaande rol.
Een concreet voorbeeld is Starings verhaal over de Vampier. Het gaat over
een dwerg namens Pandolf die als vampier wordt gedood. Deze Pandolf was
Van 't slag, uit ridderboeken
Bekend, waarbij men niets dan ondengd heeft te zoeken
De ‘ridderboeken’ laten uiteraard zien dat Staring aan de middeleeuwse sfeer dacht. Maar voor
mij is het commentaar van Staring dat hij bij zijn gedicht toevoegt, het meest interessant -
omdat we daar ook een Polish connection vinden:
Vampier is de naam van een soort van Vleermuis, maar betekent ook een Lijk,
waarvan, elders, het bijgeloof beuzelt, dat hetzelve des nachts zijn graf verlaat, om levenden
te kwellen, en hun bloed weg te zuigen. Een dode, die voor Vampyr dreigt te spelen, behoudt
meer kleur dan lijken plegen te hebben, en is aan geen verrotting onderworpen. Deze superstitie
heerst algemeen bij de, lagere volksklassen, in Polen, Hungarijen, Illyrië, Napels en Turkije
(Staring 1940, 443).
Vampiers... Zij wekken tegenwoordig steeds meer belangstelling. Enige tijd geleden verscheen
in Polen een gedegen wetenschappelijke studie van de hand van de vooraanstaande Poolse
literatuurhistorica Maria Janion onder de titel Wampir. Biografia symboliczna
(Vampier. Een symbolische biografie), Gdańsk 2002. En er worden ook wetenschappelijke symposia
over de goticismen georganiseerd (zie Gazda et al. 2003, passim). Zo is het
in Polen... En als we naar de ontwikkelingen in Duitsland kijken dan herkennen we opnieuw de
grote invloed van de Duitsers op de romantische cultuur.
Deze Duitse invloed werd niet altijd positief beoordeeld - zeker niet in Nederland. Willem
Bilderdijk schreef in zijn verhandeling Over dichterlijke geestdrift en
dweepery uit 1809 het volgende:
| |
| |
Van oudsher [...] waren de Duitschers tot dweepery geneigd. [...] Van daar die in
't oog loopende duisterheid, en de [...] met mysticismus vervulde en daardoor barbaarsche
stijl, die hunne schriften zoo lang plag te kenteekenen. [...] Wanneer men in Duitschland alle
klassen van menschen waarneemt, inzonderheid die der Geleerden, of die zich met schrijven
ophouden, men wordt in de persoonen niet minder dan in hunne schriften, door dit kenmerk
getroffen. Geen Duitscher byna, of hy voert de kenlijke grondslage der dweepzucht in 't oog, in
de stem, in elke uitdrukking (Kalla 2000, 171).
Wat heeft nu een neerlandicus aan dit verschijnsel van de Gothic wave? Moet
hij misschien bij de woorden van Bilderdijk oppassen? - vooral die over ‘de Geleerden, of die
zich met schrijven ophouden’? Toch niet. Want: dankzij de Gothic wave groeit
de interesse voor middeleeuwse literatuur en cultuur.
De iedereen bekende Digitale bibliotheek van de Nederlandse letteren (dbnl)
heeft enige tijd geleden onder de leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkinde een
enquête (onder eindredactie van Rene van Stipriaan) gehouden over de canon van de Nederlandse
literatuur. Een van de vragen in deze enquête was Welke periode(n) verdienen in
het literatuuronderwijs de meeste aandacht te krijgen?
Het viel niet anders te verwachten: de Moderne Tijd (dat wil zeggen de hele twintigste eeuw)
kreeg 90,3% van alle stemmen. Daarna kwam de Gouden Eeuw met 39,5% en dan de negentiende eeuw
met 29,8%. De Middeleeuwen (tot ca. 1550) belandden op de voorlaatste plaats met 18,7% van de
stemme van het zo competente gezelschap. Ik hoef er niet aan toe te voegen dat de door mij aan
de Wroclawse studenten zo spontaan voorgestelde achttiende eeuw op de laatste plaats kwam - met
amper 3,3% (bron: www.dbnl.n1/letterkunde/enquete_dbnlmnl_21062002.htm, gevonden op 7 augustus
2003).
De Middeleeuwen op de voorlaatste plaats... Dit tijdperk verdient beter... En hopelijk krijgt
de middeleeuwse literatuur - en breder: de middeleeuwse cultuur - dankzij de moderne Gothic people een grote stimulans en een respectabeler positie. Eén vraag is
echter belangrijk: is deze ‘Gotische golf’ van vandaag een hype die straks overwaait (zoals een Goth fan het formuleerde)? Dat
weet ik niet...
| |
| |
Anekdotisch klinkt nu in de context van deze vraag het verhaal over het aan het begin
genoemde college over romantische poëzie dat ik - in mijn hoogmoed en dweperij van het
Wroclawse succes - ook aan een Tsjechische universiteit heb gepresenteerd. De Tsjechische
studenten waren verrast door het vampierachtige decorum (want net als in
Wrocław was ik de vampier) en er was niet edit veel respons
van hun kant. Alleen bij Starings Jaromir-cyclus werden ze actiever; ik denk,
niet zozeer omdat dat middeleeuws was maar omdat Jaromir nit Praag stamde. En zelfs de naam van
de in de Poolse gotische kringen zeer bekende Tsjechische groep XIII Stoleti (Dertiende Eeuw) zei hen niets. De stemming was meer in de trant:
‘Middeleeuwen? Is dat iets? Hollandse romantiek? Bestaat dat?’. Ik heb pas bij het citeren van
Starings commentaar over de vampiers gezien waarom die stemming zo was. Zoals gezegd, noemde
Staring naast Hongarije en Illyrië ook Polen. Eén land noemde hij echter niet en dat hebben de
studenten meteen gezien: het was Bohemen. Ik was duidelijk misplaatst tussen al die Boheemse
studenten die niet zo gotisch waren.
Dus misschien heeft een Poolse neerlandicus het eenvoudiger wanneer hij voor zijn Poolse
studenten over middeleeuwse balladen of romantische gedichten vertelt. Onder hen kan men immers
de aanhangers van de Gothic wave vinden. En de Nederlandse gothic gedichten zoals die van de reeds genoemde ‘Einsames Kadaver’ zijn voor hen zeker
aantrekkelijk.
Ik eindig daarom met het slot van de ‘wertheriaanse’ Afscheidsbrief van
Einsames Kadaver:
Afscheidsbrief
Aan U die deze manke woorden vindt
Zacht zij Uw oordeel, mild Uw spot;
Ook de grootste lafaard was eens kind...
(www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/htm, gevonden op 7 augustus 2003)
| |
Bibliografie
| Gazda, Gazda et al. (red.): Gotycyzm i groza w kulturze. Lódź, 2003. |
| Hoffmann, E.T.A.: Die Elixiere des Teufels. Berlijn, 1978. |
| Janion, Maria: Wampir. Biografia symboliczna. Gdańsk, 2002. |
| Kalla, B.: Programy romantyzmu w Niderlandach, diss. Wrocław, 2000. |
| Schmidt, T. en Ostermann-Enders, D.: ‘Der siebte Tag’, Minuswelt feat. In Strict
Confidence. Cd Orkus collection 2, EFA 61667 - 2. Orkus, 2001. |
| Staring, A.C.W.: Gedichten. Jan de Vries (red.) met medewerking van C.
Kruyskamp. Amsterdam, 1940. |
| Heijden, M.C.A. van der (red.): Wie wil horen een goed nieuw lied? Liederen
en gedichten uit de middeleeuwen. Utrecht en Antwerpen, 1968. |
| www.clanofxymox.com |
| www.dbnl.n1/letterkunde/enquete_dbnlmnl_21062002.htm |
| www.dutchgothic.org |
| www.network54.com/Realm/poetry_slugfest/htm |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd