Colloquium Neerlandicum 9 (1985)

Verslag van het negende colloquium van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten

[p. 251]

De taal van beeld en geluid
drs. M.C. Westermann en mw. N. Wiemers

Voor het analyseren van een audiovisuele tekst maken wij gebruik van het model van professor A. Vandenbunder, hoogleraar filmsemiotiek te Antwerpen en voor het betekenisproces van enkele begrippen uit de Franse semiologie (met name uit het werk van R. Barthes). Deze benaderingen maken het ons mogelijk de tweede betekenislaag van het audiovisuele teken op het spoor te komen, waarmee ik mijn inleidend artikel in Neerlandica extra muros , dat bedoeld was als inleiding op deze werkbijeenkomst, afsloot.

Een film, zou je kunnen zeggen, wordt met een camera geschreven; dit is de eerste schriftuur van de AV-tekst (S 1). Een opname is opgebouwd uit een tiental variabelen die allemaal noodzakelijk aanwezig zijn en die onderling afhankelijk zijn. Dat zijn onder andere de afstand van de camera, de beweging van de camera, de hoek waaronder het object gezien wordt en de cadrage. Het maakt, zoals bekend, een groot verschil of een persoon van een grote afstand, vanuit een hoog standpunt wordt afgebeeld of van zeer dichtbij vanuit een neutraal standpunt. De keuze van deze variabelen levert indicaties voor de connotaties van de tweede betekenislaag.

De verschillende opnames worden met elkaar verbonden door middel van de montage; dit is de tweede schriftuur (S 2). Deze schriftuur biedt de filmmaker talrijke mogelijkheden de kijker te manipuleren door sprongen te maken in tijd en ruimte en door associaties op te roepen door het verbinden van elementen uit de werkelijkheid die in de werkelijkheid geen enkele relatie met elkaar hebben.

De audiovisuele tekst is een registratie, dat wil zeggen dat deze een afbeelding is van iets wat zich voor de camera bevonden (of afgespeeld) moet hebben. Dat iets kan speciaal voor die bewuste opname geconstrueerd, in scène gezet zijn; na de opname houdt het op een zelfstandig bestaan te leiden: decors worden weer afgebroken, het acteren is voorbij. In dit geval spreken we van een profilmische werkelijkheid. Dat wat er te zien is op de opname kan echter ook a-filmisch van aard zijn: het was van

[p. 252]

nature reeds aanwezig en zal ook na de opname blijven bestaan in dezelfde hoedanigheid: de natuur, een gebouw, een handeling van een politicus etc. Een documentaire is hoofdzakelijk a-filmisch, maar voor het onderscheiden van de tweede betekenislaag kan het nuttig zijn ook de profilmische elementen te onderscheiden. Het model ziet er dus als volgt uit:

Deze drie elementen leveren samen het audiovisuele teken dat bestaat uit het afgebeelde (wat is er afgebeeld, wat wordt er verteld?) en de afbeelding, (hoe wordt het afgebeeld, op welke wijze wordt er verteld?). Dit teken biedt de ontvanger de mogelijkheid een beschrijving te geven van wat er te zien is. Voor deze eerste betekenis gebruiken we de term denotatie.

Maar er ontstaat volgens Barthes in het hoofd van de ontvanger eveneens een tweede betekenis. De formele aspecten van het teken roepen persoonlijke associaties op, die we connotaties noemen; deze connotaties worden natuurlijk gevoed door de ideologie, de cultuur waarbinnen de ontvanger leeft. Deze ideologie drukt zich uit in verhalen waaraan Barthes de naam mythen geeft.

Nederland in beeld

1. Kinderen in de keuken

Een humoristisch kinderprogramma over twee kleuters die een cake aan het maken zijn, waarbij van alles mislukt; van het vele snoepen wordt het jongetje tenslotte misselijk. Het fragment is opgenomen met een verborgen camera en voorzien van ironisch commentaar.

Over dit fragment waren de meningen zeer verdeeld. Het kan namelijk gezien worden als een illustratie van de in mijn inleiding besproken mythe (waarin zich een ideologie uitdrukt): het illustreert de overvloed en verspilling van de kapitalistische wereld. Het is ondenkbaar in de Derde Wereld of in een Oostblokland een televisieprogramma te maken en te waarderen waarin door kinderen met eten geknoeid wordt.

[p. 253]

Voor ‘Kennis van land en volk’ derhalve een interessant fragment. Bovendien kan het geïntegreerd warden in een les over eetgewoonten, ingrediënten en recepten.

2. Elfstedentocht

Beelden van dit schaatsevenement dat in 1985 voor het eerst sedert jaren weer gehouden kon worden. Hollandse plaatjes bij uitstek: schaatsen over kanalen en wijdse vlakten en door Friese steden.

Het commentaar uit het register van de sportverslaggeving is goed te volgen op een enkele specialistische term na over de toestand van het ijs.

3. De fiets

Een instructief programma (uit een Teleac-cursus over dit Nederlandse vervoermiddel bij uitstek) over verschillende soorten fietsen, de onderdelen waaruit een fiets bestaat en een fragment uit een voorlichtingsprogramma over fietsvakanties.

Voor sommigen is het een bruikbaar fragment door het zakelijk karakter en taalgebruik; de tekst zou ook op schrift aanwezig moeten zijn. Anderen vonden het uitermate saai en veel te gedetailleerd.

Voor ‘Kennis van land en volk’ is de ‘mooi-weer-garantie’ een interessant gegeven: regent het in de vakantieperiode waarin de fiets gehuurd wordt erg veel, dan krijgt men een gedeelte van het geld terug.

4. Het journaal

Beelden uit het nieuws van 4 en 5 mei 1985; aandacht dus voor de dodenherdenking en de viering van de bevrijding (veertigjarige herdenking). Met, zoals gebruikelijk in dit soort topgerichte programma's, veel politici, leden van het koninklijk huis en andere hoogwaardigheidsbekleders.

Door de deelnemers werd gewezen op de verschillen in de presentatie van het nieuws in verschillende landen. De docenten uit Amerika wezen bijvoorbeeld op de soberheid en strakheid van de Nederlandse presentatie.

De moeilijkheid van het taalgebruik in het nieuws is zo hoog dat een uitgeschreven tekst van het programma noodzakelijk is.

5. Professor Schillebeeckx

Een fragment uit een documentaire naar aanleiding van het uitreiken van de Erasmusprijs aan de vooraanstaande criticus van de katholieke kerk; interessante beelden over censuur door de kerk.

Voor de meeste deelnemers was dit fragment te specialistisch. Enkelen zouden het fragment graag inpassen in een cultureel lespakket over de positie van de Nederlandse katholieke kerk in de huidige kerkkritiek.

[p. 254]

6. Peter Struycken

Een fragment uit het computer-animatieprogramma ‘Het eind is zoek’ gewijd aan de computerkunst van Peter Struycken. Voor- en tegenstanders van deze vorm van kunst komen aan het woord, met name over zijn ontwerp voor de postzegel met de beeltenis van koningin Beatrix.

7. Van Kooten en De Bie: ‘Taalprobleem’

Een sketch van deze twee vooraanstaande televisiemakers waarin zij een persiflage geven op de communicatie tussen een Nederlandse winkelier en een gastarbeider.

Over dit fragment waren de meningen nauwelijks verdeeld, hoewel humor nogal cultureel bepaald is. Het is niet alleen een leuk fragment, het behandelt een actueel probleem in West-Europa. Het is dus bruikbaar voor het onderdeel ‘Kennis van land en volk’, maar ook als taalvaardigheidsoefening omdat er op creatieve wijze gespeeld wordt met twee taalregisters (zie bijgaande tekst).

[p. 255]

‘Taalprobleem’
(Uitgezonden op 8 februari 1984.) In de groentewinkel.

Groenteman:

Ik geloof dat het probleem van de buitenlanders in de eerste plaats een taalprobleem is. En een middenstander die even doordenkt, zo'n man zorgt er gewoon voor dat hij zijn talen spreekt! Ik beheers nou Turks, Marokkaans, ik ben in de avonduren bezig met Papiamento, je móet wel. Nou gaat dat mij vrij makkelijk af, ik heb dus echt een talenknobbel, maar de winkeliers hier in de buurt die maar gewoon, stug Nederlands blijven spreken, die verliezen op zo'n manier wel hun klandizie ... (Een Turkse klant komt binnen.)

Turk:

Goedemiddag mijnheer.

Groenteman:

A! Constantinopolos! (Zo noem ik hem namelijk, want daar komt 'ie vandaan. Is al zes jaar vaste klant hier.) Hè? Voor bikke bikke, jij hiero! Ies Koet hè, groente hiero.

Turk:

U heeft altijd mooie groenten mijnheer. In groenten van supermarkt zie ik vaak kleine beestjes lopen. Maar in uw winkel kan ook de versheid en de hygiëne de toets der kritiek doorstaan.

Groenteman:

Koet, koet! Schòn zo. En hoe is het leven? Vrouw nog Au met hinkebeentje?

Turk:

Het beentje van mijn vrouw is, naar het zich medisch laat aanzien, weer op de goede weg, mijnheer.

Groenteman:

Nou - wat gaat vanavond in buikie? Kilootje Apies maar doen? Velletje af van de Apies, in groot schilmachien?

Turk:

Nee, schilt u hen maar niet mijnheer, hoe vriendelijk u dit zonder twijfel ook bedoelt. Maar we moeten allemaal op de kleintjes letten en zelf schillen scheelt toch twee centen. Bovendien vind ik het opvoedkundig van belang, dat mijn kinderen helpen aanpakken, in het huishouden. En nu zult u zeggen: Wal is nou twee centen, maar als ik per jaar zell vijftig kilo aardappels schil...

Groenteman:

Ja, is koet, Konstantinopel. Hele kilo Apies, maar niet blote Apies.

(Ja, voor hetzelfde geld staat 'ie zo nog een uur te ratelen hoor. Ze hebben de tijd hè, die gasten...)

Maar allen kauw Apies, is wel veel beetje weinig hè?

Turk:

Zegt u dat wel, mijnheer. Nee, wij wilden vanavond met het hele gezin eens gezellig genieten van de specifieke hollandse keuken, die wij tijdens ons verblijf alhier te lande zeer hebben leren waarderen, mijnheer. Zoals daar zijn, ik doe maar een greep: en noem u de Boerenkool, de Zuurkool, de Rode kool, de Hutspot, Erwtensoep en ook uw hele scala van pappen. Mag ik in dit verband noemen de Havermoutpap, de Griesmeelpap, Karnemelksepap, Lammetjespap...

Groenteman:

Ik NIET pap, hè?

Turk:

Nee mijnheer. Maar dit was bij wijze van spreken. Voor de pappen moet ik mij vervoegen bij de zuivelspecialist. Geeft u mij alstublieft twee kilo boerenkool en een grote Rookworst uit uw provincie Gelderland, met die mooie Veluwe.

Groenteman:

Jij weten toch hoe moeten Boerenkool, hè? Groot, groot pan, veel nat uit kraan, pan op vlam, lang kokie kokie...

Turk:

De Bereidingswijze van Boerenkool is mij bekend, mijnheer.

Groenteman:

Nog Toetje Toetje? Vrucht? Vrucht goed voor rikketik en veel ...eh. (Wat is nou ook weer het Turkse woord voor Vitamine. Hè, kan er even niet opkomen ...) Zitten kleine beestjes, hè, in fruitbal.

Turk:

Kleine beestjes?

Groenteman:

Nee, koete kleine beestjes. Atomen voor gezond. Voor veel sterkspier. Pondje doen?

(Klant komt met boodschappentas uit winkel)

Turk:

Alles bij elkaar vind ik Nederland een van de beschaafdste landen van West-Europa, maar één ding valt mij hier op en dat is dat de Nederlanders voortdurend slordiger worden in het gebruik van hun moedertaal. Goedemiddag