De Gulden Passer. Jaargang 85

[p. 43]

Chris Coppens
Le (vrai) bonheur de ce monde
Plantijns sonnet in alle staten

Of het bekende sonnet nu echt van de hand van Plantijn is of niet, het is voor elkeen die iets van de Gulden Passer kent, hoe dan ook ten nauwste verbonden met de befaamde Antwerpse drukker. Ook hier zal de discussie over het auteurschap niet worden aangegaan, maar misschien kan deze bijdrage een aanzet zijn om die echt te openen.¹ Het auteurschap wordt als evident gezien door Max Rooses, de ontdekker ervan, en wordt verdedigd door Maurits Sabbe en Georges Mongrédien, in het bijzonder nadat in 1920 te Parijs een (ander) sonnet is gepubliceerd dat ‘den beroemden aartsdrukker’ wordt toegeschreven.² Hoewel zo bekend en als een eenbladdruk te verkrijgen in het Museum Plantin-Moretus, is het toch niet meteen zo vlotjes bij de hand voor de geïnteresseerde leek die het nog niet aan de wand heeft hangen. Het is verwonderlijk dat het niet in het eerste deel van The Golden Compasses staat en het ontbreekt jammer genoeg in de feestbundel voor Plantijn in 1989, gewoon afgedrukt, of, beter, door een literatuurhistoricus (op)nieuw tegen het licht gehouden. Sabbe en Mongrédien maakten er zich met het neo-stoïcisme overigens vlugjes vanaf.

De bescheiden opzet van deze bijdrage is naast de tekst van het sonnet bekende en minder bekende verwanten op een rijtje te zetten. Sommige zijn makkelijk te vinden in de oudere Plantijnpublicaties, maar die zijn dan weer niet altijd meer zo meteen beschikbaar, andere publicaties geven enkele versies en andere weer niet, of sommige zijn helemaal niet zo evident bereikbaar; eentje is zelfs helemaal niet zo bekend, en dat heeft het dan nog wel over le vrai bonheur.³

1 Voor een (onvolledige) bibliografie over het sonnet, zie op de eerste plaats Leon Voet, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 4, Amsterdam 1982, 1905-1906 (nr. 2062); zie daarom ook Idem, The Golden Compasses. A history and evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, 1, Amsterdam-Londen-New York 1969, 134 n. 3.

2 Zie Max Rooses, Les Rimes de Christophe Plantin, Lissabon 1890, 10; Maurits Sabbe, Het sonnet ‘Le bonheur de ce monde’ toegeschreven aan Chr. Plantin, Het boek, 9, 1920, 286-296, waar het sonnet naar Rooses 1579 wordt gedateerd (in verschillende versies, ook in het Frans verschenen) (merk op dat Sabbe ‘toegeschreven’ gebruikt!); Georges Mongrédien, Le sonnet de Plantin. Curieuses imitations, in: Sept études publiés à l'occasion du quatrième contenaire du célèbre imprimeur anversois, Christophe Plantin, Antwerpen-Brussel 1920, 43-64, die wat vlotjes lijkt heen te gaan over een mogelijk tegenargument: ‘Un seul fait peut nous faire douter que Plantin soit bien l'auteur du Bonheur de ce Monde; l'imprimeur écrivait dans la langue du milieu du XVIe siècle. Or, le sonnet du Bonheur de ce monde par sa régularité et sa sobriété semble se ressentir de l'influence de Malherbe [ca. 1555-1628, die pas na 1600 als dichter bekendheid krijgt], et Plantin est mort en 1589. Mais cette constatation est nullement une preuve; un poète peut bien modifier sa “manière” de temps à autre et du fait que ce sonnet n'est pas écrit dans le style ordinaire des écrivains du XVIe siècle, on ne saurait déduire avec certitude qu'il n'est pas de Plantin.’ (p. 54) Zie ook Georges-Armand Masson & Georges Mongrédien, Le sonnet de Plantin, La revue critique des idées et des livres, 29, 1920, 610; Maurits Sabbe, Het sonnet ‘Le Bonheur de ce Monde’ toegeschreven aan Christoffel Plantin, in: Idem, Uit het Plantijnsche huis. Verspreide opstellen, Antwerpen 1923, 34 (eerder verschenen in Het boek, 2, 9, 1920, 289-296, in het bijzonder 291). Het sonnet is ook afgedrukt in enkele kleine publicaties, zoals Maurits Sabbe, Christopher Plantin, vert. Alice van Riel-Göransson ill. Joseph Pennell, Antwerpen 1923, 76; Id., Plantin, de Moretussen en hun werk, Brussel 1926, 87; Rudolf Hála, Christoph Plantin. Aus der Blütezeit des Buchdruckes in Antwerpen, Wenen 1936, 25; A.J.J. Delen, Christophe Plantin, imprimeur de l'humanisme, Brussel 1944, 57-58.

3 De recentste publicatie is in het supplementdeel van de Correspondance, zie M. Van Durme (ed.), Supplément à la correspondance de Christophe Plantin, Antwerpen 1955, 327-331, voor het sonnet zelf 327-328 (als nr. 271); daarvoor gaat het eigenlijk al meteen terug tot 1920, tot Sabbe en Mongrédien.

[p. 44]

Martialis

Omdat daarnaar verwezen wordt in verband met verwante sonnetten van Clément Marot (14961544) en Theodore Agrippa d'Aubigné (1552-1630), en het ongetwijfeld tot de klassieke modellen behoorde die imitatio en aemulatio opwekten, moet hier een epigram van de Spaanse Latijnse dichter Marcus Valerius Martialis (38/41-ca. 104) worden geciteerd. Hij genoot door de eeuwen heen een grote populariteit en werd veel nagevolgd, onder andere door de Pléiade, maar bijvoorbeeld ook door Ben Jonson (1572?-1637), Voltaire (1694-1778) en Goethe (1749-1832).

Vitam quae faciant beatiorem,
jucundissime Martialis, haec sunt:
res non parta labore, sed relicta;
non ingratus ager, focus perennis;
lis numquam, toga rara, mens quieta;
vires ingenuae, salubre corpus;
prudens simplicitas, pares amici;
convictus facilis, sine arte mensa;
nox non ebria, soluta curis;
non tristis torus, et tamen pudicus;
somnus, qui faciat breves tenebras;
quod sis, esse velis nihilque malis;
summum nec metuas diem nec optes.⁴

Het is interessant om, zoals Mongrédien, er een oudere Franse vertaling naast te leggen om de zestiende-eeuwse navolgingen beter in te schatten.

Voilà, mon cher Martial, ce qui fait la vie heureuse:
une fortune acquise sans peine et par héritage;
un champ qui rapporte; un foyer qui toujours brûle;
point de procès; peu d'affaires; la tranquillité de l'esprit;
un corps suffisamment vigoureux; une bonne santé;
une simplicité bien entendue; des amis qui soient nos égaux;
des relations agréables; une table sans faste;
des nuits sans ivresse et libres d'inquiétude;
un lit où il ait place pour la gaieté et pour la pudeur à la fois;

4 Marcus Valerius Martialis, Epigrammaton libri, ed. Wilhelm Heraeus & Jacob Borovsky, Leipzig 1982, 239 (X,47); zie ook Mongrédien, Le sonnet, 58.

[p. 45]

 

un sommeil qui abrège la durée des ténèbres;

 

être content de ce que l'on est et ne rien désirer de plus;

 

attendre son dernier jour sans crainte comme sans impatience.⁵

Een sonnet van Agrippa d'Aubigné is kennelijk vaak met dat van Plantijn vergeleken, maar het eerste blijkt duidelijk op Martialis terug te gaan. D'Aubigné was evenwel niet de eerste in de zestiende eeuw, Clément Marot ging hem voor.

Marot, voici, si tu le veux sçavoir,
qui fait à l'homme heureuse vie avoir:
succession, non biens acquiz à peine,
feu en tout temps, maison plaisante et saine,
jamais procès, les membres bien dispos,
et au dedans un esprit à repos;
contraire à nul, n'avoir aucuns contraires;
peu se mesler des publiques affaires;
sagesse simple, amys à soy pareilz,
table ordinaire et sans grans appareilz;
facilement avec toutes gens vivre;
nuict sans nul soing, n'estre pas pourtant yvre;
femme joyeuse, et chaste neantmoins;
dormir qui fait que la nuict dure moins;
plus haut qu'on n'est ne vouloir point attaindre,
ne desirer la mort ni ne la craindre.
Voylà, Marot, si tu le veux sçavoir,
qui faict à l'homme heureuse vie avoir.⁶

Ook Agrippa d'Aubigné richt zich tot zichzelf in zijn sonnet dat op Martialis terug gaat, maar misschien met een pittiger poëzie dan Marot het in verzen bracht. Hij spreekt bijvoorbeeld van een ‘belle femme gaillarde et n'estre pas coccu’, terwijl Marot het houdt bij ‘femme joyeuse, et chaste néanmoins’. D'Aubigné brengt er niet alleen meer leven in door de woordkeuze, maar hij houdt het ook levendig door de twee partijen te laten spelen, in alle betekenissen.

Veux-tu savoir que peut faire la vie heureuse,
folastre d'Aubigné? Ce sont les points ici:
des biens non pas acquis, mais trouvés sans souci;

5 Zie Mongrédien, Le sonnet, 58. Martialis is vertaald door Léon Halévy (1802-1883), een veelzijdig literator, vader van die andere auteur Ludovic Halévy (1834-1908), en werd gepubliceerd door de befaamde uitgever en boekhandelaar (en classicus) Charles-Louis-Fleury Pancoucke (1780-1844), zoon van Charles-Joseph (1734-1798), die betrokken was bij de productie van de Encyclopédie. Charles-Louis is o.a. bekend door het monumentale Description de l'Egypte (1821-1826).

6 Zie Mongrédien, Le sonnet, 59; zie o.a. Florian Preisig, Clément Marot et les métamorphoses de l'auteur à l'aube de la Renaissance, Genève 2004.

[p. 46]

 

bonne chère, beau feu, la terre fructueuse;

 

point de procès, de noise, avoir l'âme joyeuse,

 

le corps dispos, qui n'est trop maigre ou trop farci;

 

n'estre point cauteleux, ni point niais aussi,

 

avois pareils amis, table délicieuse,

 

sans crainte, sans soupçon, en sa bourse un écu,

 

belle femme gaillarde et n'estre pas cocu,

 

un dormir sans ronfler, un repost sans se feindre,

 

qui fasse la nuict courte et contente les yeux,

 

estre ce que tu veux, n'affecter rien de mieux,

 

ne désirer la mort, et la fuir sans la craindre.⁷

Ondertussen was in Engeland al eerder een vers geschreven dat direct op Martialis is geïnspireerd, door de jong overleden gelegenheidsdichter van hoge adel en nauw verbonden met het vorstenhuis, Henry Howard, graaf van Surrey (1517?-1547).

Martial, the things that do obtain
the happy life, be these I find,
the richness left not got with pain,
the fruitful ground, the quiet mind.
The equal friend; no grudge, no strife;
no charge of rule, nor governance;
without disease, the healthful life;
the mean diet, no delicate fare;
the household of continance;
the wisdom joined with simpleness;
the night discharged of all care;
where wine the wit may not oppress,
the faithfull wife, without debate;
such sleep as may beguile the night:
contented with thine own estate,
ne wish for death, ne fear his might.⁸

7 Mongrédien begrijpt blijkbaar niet hoe dit neostoïcijnse gedicht kan worden geplaatst tegen de combattieve calvinistische overtuiging van de auteur die vaak in veldslagen ten strijde trok en zijn geëmotioneerde Tragiques schreef. Dat betekent dat hij helemaal niets van de zestiende-eeuwse denkwereld begreep; zie Mongrédien, Le sonnet, 59; Masson & Mongrédien, Le sonnet, 612.

8 Zie Sabbe, Het sonnet, 36; over Howard/Surrey, zie o.a. Stanley J. Kunitz & Howard Haycraft (eds), British Authors Before 1800. A biographical dictionary, New York 1952, 502-504, waar de geïllustreerde biografische noot besloten wordt met een paar sublieme zinnen voor een nog te maken en warm aanbevolen bloemlezing met giftige zinnen uit biografische woordenboeken of in memoriams: ‘The numerous portraits of Surrey show a typical English aristocrat, with a long, Roman nose, a small, fish-like mouth, and an expression combining real arrogance and seeming imbecility. Whether Surrey really planned to usurp the throne we cannot now tell, but he certainly had the pride of Lucifer, a “headly will”, and a hot temper.’ ‘The wisdom joined with simpleness’ he wrote?; zie over Surrey W.A. Sessions, Henry Howard, The Poet Earl of Surrey: A life, Oxford-New York, NY, 1999.

[p. 47]

Le bonheur

Het zogenaamde sonnet van Plantijn past precies in deze context. Het is doordrongen van het neo-stoïcijnse gedachtegoed dat door het humanisme vooral in de tweede helft van de zestiende eeuw werd verspreid. Een van de sterkste vertegenwoordigers en bovendien uit de kring rond Plantijn was precies Justus Lipsius (1547-1606), die met zijn De constantia (1584) het ‘cultboek’ bij uitstek voor deze beweging schreef. Het motto bij Plantijns drukkersmerk was net ‘Labore et constantia’. De mediocritas, waavan dit sonnet als het ware de verwoording is, was precies het model voor constantia, en kreeg pas later de huidige betekenis van middelmaat tot médiocrité.

Avoir une maison commode, propre & belle,
un jardin tapissé d'espaliers odorans,
des fruits, d'excellent vin, peu de train, peu d'enfans,
posseder seul sans bruit une femme fidéle.

N'avoir dettes, amour, ni procés, ni querelle,
ni de partage à faire avecque ses parens,
se contenter de peu, n'espérer rien des Grands,
régler tous les desseins sur un juste modéle.

Vivre avecque franchise & sans ambition,
s'adonner sans scrupule à la dévotion,
domter ses passions, les rendre obéissantes.

Conserver l'esprit libre, & le jugement fort,
dire son Chapelet en cultivant ses entes,
c'est attendre chez soi bien doucement la mort.⁹

Er was voldoende inspiratie bij de klassieke auteurs om bij de respublica literaria te leiden tot imitatio en aemulatio niet alleen literair-retorisch, maar ook in morele zin.¹⁰ Cicero schreef in zijn De officiis ‘sicut in plerisque rebus, mediocritas optima est’ (I 35, 131), een auctoritas bij uitstek.¹¹ Horatius bezong de lof ervan in een van zijn Carmina, zijn oden (II 10, 5-8):

9 Zie o.a. Mark Morford, Stoics and Neostoics: Rubens and the circle of Lipsius, Princeton, NJ, 1991.

10 Zie o.a. Dina De Rentiis, I[mitatio] morum, in: Gert Ueding (ed.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, 4, Tübingen 1998, 285-303; zie ook Gilbert Hess, Literatur im Lebenszusammenhang. Text- und Bedeutungskonstituierung im Stammbuch Herzog Augusts des Jüngeren von Braunschweig-Lüneburg (1579-1666), Frankfurt 2002, 53-57.

11 Marcus Tullius Cicero, De officiis, ed. Karl Atzert, Leipzig 1971, 45 (‘zoals bij de meeste dingen, is de middelmaat het beste’).

[p. 48]

 

Auream quisquis mediocritatem

 

diligit, tutus caret obsoleti

 

sordibus tecti, caret invidenda

 

sobrius aula.¹²

In zijn Sermones, de satiren (I, 106-107), verdedigde hij dezelfde principes:

[...]
est modus in rebus, sunt certi denique fines,
quos ultra citraque nequit consistere rectum.¹³

Terentius drukte met zijn nequid nimis, niets teveel, in zijn Andria net dezelfde gedachte uit.¹⁴

Lipsius ziet standvastigheid als ‘een juiste en onwrikbare geestkracht, die zich door uiterlijke of toevallige omstandigheden niet tot overmoed en neerslachtigheid laat brengen. “Kracht” heb ik gezegd en daarmee bedoel ik een aan de geest inherente vastberadenheid, die voortvloeit niet uit waandenkbeelden, maar uit een juist oordeeldsvermogen en een redelijk inzicht. Ik maak dus heel nadrukkelijk een onderscheid tussen standvastigheid en halstarrigheid [...], want ook halstarrigheid is een kracht, eigen aan een stijfkop, maar een die haar oorsprong in hoogmoed of in een winderige eigenwaan vindt; en zij is ook maar een kracht in één richting. [...] De ware moeder van standvastigheid is daarentegen berusting en deemoed, die ik wil definiëren als een vrijwillig en zonder klagen verduren van alles wat een mens overkomt of overvalt.’¹⁵ Lipsius zag Christoffel Plantijn overigens als ‘een bijsonder exempel van starckheijdt en[de] wijsheijdt’, ‘gelijck een klipje in de zee staedt vast tegen allen tempeesten en[de] golven, alsoo was hij teegen allen wuijtwendige saecken en[de] aenkomen.’¹⁶

12 Quintus Horatius Flaccus, Opera, ed. Friedrich Klinger, Leipzig 1901, 51 (‘Wie de gulden middelweg verkiest, houdt zich behoedzaam verre van de zorgen die een armoedig huis meebrengt en bekommert zich in zijn bezonnenheid niet om een paleis dat zovelen benijden’, Horatius, Oden en epoden, vert. & inl. Louis Elaut, 2^de dr., Brugge 1954, 44).

13 Horatius, Opera, 165 (‘Er is een maat in alles; er bestaan vaste grenzen en daarbinnen of daarbuiten is er geen plaats voor het goede’, Horatius, Satiren en brieven, ed. Louis Elaut, Brussel 1951, 17; of anders gezegd: ‘In alles is een middenweg, zijn er welbepaalde grenzen; in het teveel of te weinig kan zich het goede niet bevinden’)

14 Publius Terentius Afer, Comoediae, ed. Alfred Fleckeisen, Leipzig 1916, 5 (Andria, I 1, 61).

15 Justus Lipsius, Over standvastigheid bij algemene rampspoed, vert. & ingel. door P.H. Schrijvers, Baarn 1983, 44-45; zie ook Id., Twee boecken vande stantvasticheyt, vertaald door J. Mourentorf, uitg. door H. van Crombruggen, Antwerpen 1948, 14-16. Vergelijk ook Jill Kraye, Moral Philosophy, in: Charles B. Schmitt e.a. (eds.), The Cambridge History of Renaissance Philosophy, Cambridge-New York-Melbourne 1988, 370-372.

16 In een brief aan Plantijns dochter Martine van 8 september 1602, zie Jeanine De Landtsheer, ‘Bij de dood van een kind’: Justus Lipsius aan Martine Plantijn, De gulden passer, 76-77, 1998-1999, 109-125, in het bijzonder 113.

Navolgingen en andere (misleidende?) verwante

Nogmaals, het is niet de bedoeling van deze bijdrage een oordeel te vellen over auteurschap of over echte en vermeende navolgingen. Er moet in elk geval worden rekening gehouden met het kennelijk vaststaande feit dat hét sonnet pas voor het eerst werd gepubliceerd in

[p. 49]

1694. Men moet dus toch wel in gedachten houden dat er (weinig) echte en [meer] vermeende navolgingen zijn.¹⁷

Een eerste bekende zogenaamde navolging dateert van 1645 en komt van Nicolas Vauquelin, seigneur Des Yveteaux (1559/67-1649), zoon van Jean Vauquelin de La Fresnaye (1536-1608), de dichter van onder andere Foresteries (1555), in de geest van de Pléiade.

Avoir peu de parens, moins de train que de rente,
et chercher en tout temps l'honneste volupté,
contenter ses désirs, maintenir sa santé,
et l'âme de procès et de vices exempte;

A rien d'ambitieux ne mettre son attente,
voir ceux de sa maison en quelque authorité,
mais sans besoin d'appui garder sa liberté,
de peur de s'engager à rien qui mescontente;

Les jardins, les tableaux, la musique, les vers,
une table fort libre et de peu de couvers,
avoir bien plus d'amour pour soy que pour sa dame,

Estre estimé du Prince et le voir rarement,
beaucoup d'honneur sans peine et peu d'enfans sans femme,
font attendre à Paris la mort fort doucement.¹⁸

17 Sabbe, Het sonnet, 291-292: ‘Bij ons weten komt het Plantijnsche sonnet voor de eerste maal anoniem voor in het [Le] Portefeuille de Monsieur L.D.F. 1694 [door Jean Antoine de Charmes (1641-1728)] (Carpentras, [Dominique Labarre]), dus na Des Yveteaux' gedicht in Recueil de Sercy [1653]; Idem, Le sonnet de Plantin, Antwerpen 1928, 11-12: “Autant que nous sachions, le sonnet de Plantin a été publié pour la première fois, sans nom d'auteur, dans le Portefeuille de Monsieur L.D.F. (Carpentras, Labarre, 1694 (1), donc après l'impression de la pièce de vers de Vauquelin Des Yveteaux dans le recueil de Sercy.” Met in n. 1: L de la Faille, auteur des “Annales de Toulouses”. Cet ouvrage a été réimprimé dans le deuxième volume des “Passetemps poétiques”. L'éditeur a ajouté sur le titre: Ouvrage posthume de M. [Antoine-Augustin] Bruzen de La Martinière [ca. 1683-1749] (Barbier, tome III, 955.’ Het onderzoek naar het sonnet zou eens grondig moeten worden uitgevoerd. Zowel naar de geschiedenis van de druk als, misschien vooral, literair-historisch.

18 Mongrédien, Le sonnet, 45; Masson & Mongrédien, Le sonnet, 29, 1920, 607-614; Nicolas Vauquelin Des Yveteaux, Les oeuvres poétiques, ed. Prosper Blanchemain, Parijs 1854, 98-99 (Sonnet XIII), waarbij de editor noteert ‘Ce sonnet, composé peut-être dans un moment d'humeur, a dû causer bien des ennuis à Des-Yveteaux, en ce qu'il justifiait toutes les histoires vraies ou fauses débitées sur son compte. Son frère, Vauquelin de la Fresnaye, dans un factum publié à l'occasion du procès Lézinière, lui dit que ce sonnet a été répandu en Normandie par ses ennemies, et il ne manque pas de le rapporter méchamment, comme pièce justificative, à la suite du mémoire.’; een jaar later verscheen een biografische schets, zie Edme-Jacques-Benoît Rathery, Vauquelin Des-Yveteaux, Parijs 1854; zie ook R. Limouzin-Lamothe, Des Yveteaux (Nicolas Vauquelin, sieur), in: Roman d'Amat & R. Limouzin-Lamothe (eds), Dictionnaire de biographie française, 11, Parijs 1967, 143-144. Sabbe noteert nog: ‘Het is bovendien niet volstrekt noodzakelijk, dat Des Yveteaux Plantin navolgde. Beiden hebben zich misschien door een ons onbekend gedicht laten inspireeren. De inhoud van beider werk heeft wel degelijk een classiek-Horatiaansch geurtje. Het Beatus ille..., het Carpe diem weerspiegelen denzelfden geest. Wij vonden een Fransche vertaling van een sonnet van Seneca, dat den zelfden levensregel in een niet zeer afwijkenden vorm geeft: Les douceurs de la vie privée, traduction de Senèque (OEuvres melées de Mr. de Saint Evremond, Deel VII, blz. 200. Uitgave van P[ieter I] Mortier, Amsterdam, [...] 1706). Ik haal er slechts enkele verzen uit aan:
Moi, je veux sans quitter mon aimable séjour
loin du monde & du bruit rechercher la sagesse.
Là sans crainte des Grands, sans faste et sans tristesse
mes yeux après la nuit verront naître le jour,
je verrai les saisons se suivre tour à tour,
et dans un doux repos j'attendrai la Vieillesse.’
Sabbe, Het sonnet, 292; Id., Le sonnet, 13-14; zie ook Mongrédien, Le sonnet, 53-54. Het gaat hier om Charles de Marguetel de Saint-Denis, sieur de Saint-Évremond (1614-1703). Einde 1661 ging Saint-Évremond in (‘vrijwillige’) ballingschap en verbleef o.a. vijf jaar in de Verenigde Provinciën, waar hij onder anderen Baruch de Spinoza (1632-1677), Nicolaas Heinsius sr. (1620-1681) en Isaac Vossius (1618-1689) ontmoette, zie Dirk van der Cruysse, Saint-Évremond, Charles de Marguetel de Saint-Denis, sieur de, in: A.G.H. Bachrach e.a. (eds.), Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur, 8, Weesp-Antwerpen 1983, 235. Het was ons binnen dit opzet niet mogelijk een editie van dit sonnet te zien.

[p. 50]

Dit sonnet wekte de aemulatio op van een van zijn jongere vrienden, Jacques Vallée Des Barreaux (1599-1673), de Prince des Libertins, die er kennelijk inderdaad een libertijnse levenswijze op nahield.

N'estre ni magistrat, ni marié, ni prestre,
avoir un peu de bien, l'appliquer tout à soy,
et sans affecter d'être un docteur en la loy,
s'étudier bien plus à jouir qu'à connoistre;

Pour son repost n'avoir ni maitresse, ni maistre,
ne voir que par rencontre ou la Cour ou le Roy,
Ne sçavoir point mentir, mais bien garder sa foy,
ne vouloir estreplus que ce qu'on se voit estre;

Avoir l'esprit purgé des erreurs populaires,
porter tout le respect que l'on doit aux mystères,
n'avoir aucun remords, vivre moralement;

Posséder le présent en pleine confiance,
n'avoir pour l'avenier crainte ni espérance,
font attendre partout la mort tranquillement.¹⁹

Hoewel Des Yveteaux en Des Barreaux zich naar het einde van hun leven nog ‘bekeerden’ (poëtisch toch tenminste), moest Des Yveteaux postuum nog een vernietigend anti-Des Yveteaux-sonnet in zijn graf verteren. Het werd gepubliceerd in de Recueil de Sercy (genoemd naar de Parijse boekhandelaar en uitgever Charles de Sercy (†1700); 2^de ed., 1653) en was van de hand van de predikant François Ogier (1597/98-1670). Als twintiger sloot hij zich aan bij de strijd die de jezuïet François Garasse (1585-1631) tegen de libertijnen ontketende, in het bijzonder tegen Théophile de Viau (1590-1626), en was zelf geestelijke.²⁰ Ogier kende duidelijk erg goed het privé-leven van Des Yveteaux en het sonnet staat dan ook vol verwijzingen.

19 Mongrédien, Le sonnet, 48; Masson & Mongrédien, Le sonnet, 613; Roman d'Amat, Des Barreaux (Jacques Vallée, sieur), in: D'Amat & Limouzin-Lamothe (eds), Dictionnaire de biographie française, 10, Parijs 1965, 1199-1200; zie ook Frédéric Lachèvre, Le libertinage au XVIIe siècle. Disciples et successeurs de Theophile de Viau. La vie et les poèsies libertines inédites de Des Barreaux (1599-1673) - Saint-Pavin (1595-1670), Parijs 1911, 1-344, met ‘Voltaire et le Sonnet du Pénitent’ (307-326) & ‘Marmontel et le Sonnet du Pénitent’ (327-329).

20 Ogier was o.a. aalmoezenier van de diplomaat Claude de Mesmes, comte d'Avaux (1595-1650), die hem meenam op zijn reizen, o.a. naar Münster waar in 1648 de Vrede werd betekend en waar Ogier een dagboek bijhield. Hij was ook een vertrouweling van Marie Le Jars de Gournay (1566-1645), de geestelijke stiefdochter van Montaigne, zie G. Valbert (ps. van Victor-Charles Cherbuliez), François Ogier et son journal du Congrès de Munster, Revue des deux mondes, 63, dl. 117, 1893, 680-691. Over Charles de Sercy, zie Philippe Renouard, Répertoire des imprimeurs parisiens, libraires et fondeurs de caractères en exercice à Paris au XVIIe siècle, Nogent le Roi 1995, 405.

[p. 51]

 

Vivre en Sardanapale et croire en Epicure,

 

noyer ses sentiments dans les plaisirs du corps,

 

parmy l'oisiveté faire tous ses efforts

 

afin de satisfaire à la bonne nature;

 

 

 

N'avoir pour tout objet qu'une sale peinture,

 

souiller l'âme au dedans et les yeux au dehors,

 

sur les quatre vingts ans presque au nombre des morts,

 

ne méditer jamais ny mort ny sépulture;

 

 

 

Un sérail qui comprend l'une et l'autre Vénus,

 

des femmes sans honneur et des marys cornus,

 

des enfans, mais bastards, des valets, mais infâmes;

 

 

 

Estre considéré comme un vieux monument,

 

qui cache sous la cendre un tison plain de flamme,

 

c'est attendre à Paris l'enfer tout doucement.²¹

‘Sur les quatre vingt ans presque au nombre des morts’ verwijst naar de hoge leeftijd van de libertijn. De ‘femme(s) sans honneur’ is de harpiste Jeanne Félix, de vrouw van Adam Du Puy, de ‘mary(s) cornu(s)’, die overigens zijn vrouw kennelijk niet ongaarne uitleende. De ‘enfan(s) [...] bastard(s)’ is Marguerite Du Puy, het kind van Des Yveteaux bij de harpiste, geboren in 1631. De ‘valet(s) [...] infâme(s)’ is Du Verger, die in een felle ruzie de broer van Du Puy, de heer van Lézinière, zelf een berucht vechtersbaas, doodde. De inkeer van Des Yveteaux kon Ogier er duidelijk niet van weerhouden het spreekwoordelijke mes in de wonde om te draaien.²²

Des Yveteaux was kennelijk beter geïnspireerd in zijn libertijnse verzen, dan in zijn sonnet als bekeerling. Het bleef ongepubliceerd, tot het midden negentiende eeuw werd ontdekt.

Enfin je ne suis plus des habitans du monde,
mon âme est échappée et ne tient plus de lieu,
elle a quitté mes sens; le seul amour de Dieu
me fait tout voir en ange et sans cause seconde.

Que je suis au dessus de la terre et de l'onde!
Que j'en suy séparé par un heureux adieu!
Que mes travaux sont doux, quand je suis au milieu!
Plus je suis agité, plus ma paix est profonde.

21 Mongrédien, Le sonnet, 49; over De Viau, zie o.a. Guido Saba, Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau, Parijs-Rome 2007; over Garasse, zie o.a. Joseph Leclerc, Un adversaire des libertins au début du XVIIe siècle: le P. François Garasse (1585-1631), Études, 68, nr. 209, 1931, 553-572.

22 Mongrédien, Le sonnet, 50.

[p. 52]

 

Que pensez vous, mortels, que j'aime que les cieux?

 

Qui m'inspire en mourant cespensers glorieux,

 

plus blancs que le soleil et plus nets que l'aurore?

 

 

 

C'est la brulante amour du Maître que je sers,

 

qui m'a paru si vive aux maux que j'ai soufferts

 

qu'au lieu d'en estre las, je veux souffrir encore.²³

Zoals Des Barreaux eerder geïnspireerd raakte door een sonnet van Des Yveteaux, zo ‘bekeerde’ ook hij zich op het einde van zijn leven en zwaar ziek schreef hij zijn boetesonnet in 1666.

Grand Dieu! tes jugements sont remplis d'équité,
toujours, tu prends plaisir à nous estre propice,
mais, j'ay fait tant de mal que jamais ta bonté,
ne peut me pardonner sans choquer ta justice.

Ouy, mon Dieu, la grandeur de mon impiété,
ne laisse à ton pouvoir que le choix du supplice:
ton intérest s'oppose à ma félicité,
et ta clémence mesme attend que je périsse.

Contente ton désir puisqu'il t'est glorieux:
offense toy des pleurs qui coulent de mes yeux;
tonne, frappe, il est temps, rends moy guerre pour guerre.

J'adore en périssant la raison qui t'aigrit,
mais dessus quel endroit tombera ton tonnerre,
qui ne soit tout couvert du sang de Jesus Christ?²⁴

Iemand uit dezelfde tijd die duidelijk wel het zogenaamde sonnet van Plantijn gelezen had en het schijnbaar als een eigen vers, met eigen titel, citerend naar geheugen, in een in handschrift gebleven bundel neerschreef, was de verder onbekende Willem van Exaerde (Eks-

23 Mongrédien, Le sonnet, 51; het sonnet werd ontdekt door Julien-Gilles Travers (1802-1888), die het in 1856 publiceerde in Addition à la vie et aux oeuvre de Nicolas Vauquelin des Yveteaux, Caen 1856 (overdruk uit Mémoires de l'Académie impériale des sciences, arts et belles-lettres de Caen, 1856).

24 Mongrédien, Le sonnet, 52: ‘C'était la faiblesse commune à tous ces esprits forts du XVIIe siècle, qui après avoir passé leur vie entière à blasphémer Dieu, à nier la religion et l'immortalité de l'âme, se sentent saisis d'une terreur mystérieuse quand la mort approche. Leur scepticisme et leur athéisme s'envole à la minute suprême. [...] Ce sonnet, d'une envolée incomparablement supérieure à celle du sonnet de Des Yveteaux a été contesté à Des Barreaux par Voltaire qui l'attribue à l'abbé de Lavau; mais M. Frédéric Lachèvre a réfuté victorieusement cette assertion.’ (zie n. 19). Mongrédien signaleert in zijn n. 6 dat een handschrift van de Bibliothèque Sainte-Geneviève te Parijs ‘contient deux autres sonnets faits sur les mêmes rimes, attribués à Des Barreaux, dans lesquels il fait parler la Divinité qui lui accorde le pardon si sincèrement demandé’; Charles Kohler, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Sainte-Geneviève, Parijs 1896, 279-280, nr. 2183, (2, f. 26-58, 81-88).

[p. 53]

aarde?), lid van een adellijke familie uit het Waasland (Oost-Vlaanderen). Het enige dat van hem bekend lijkt, is zijn geboortedatum, 11 september 1646, en de datering van de samenstelling van de bundel of de afwerking ervan, 8 april 1675, omdat hij beide erin noteerde. Het is een ‘grappig’ voorbeeld van plagiaat/imitatie/navolging. In een tijd dat het geheugen nog zo een grote rol speelde en men op school nog geoefend werd in het visualiseren van dat geheugen, is het moeilijk uit te sluiten dat Van Exaerde dat sonnet had gezien en in zich had ‘opgeslagen’, om het dan ‘als spontaan opwellende verzen’ neer te schrijven als iets dat deel van hemzelf was geworden (het klinkt wat zwaar, toegegeven, maar zo worden toch tot vandaag de dag ‘zinsneden’ uit de media of andere bronnen ‘opgeslagen’, die achteraf als eigen retorische vondsten worden geperoreerd).

Avoir une maison propre, commode et belle,
des jardins tapissés d'espailliers odorans,
d'excellent vin, peu de train, peu d'enfans,
posséder seul, sans bruit, une femme fidèle,
n'avoir debtstes [ni] procès ni querelle,
ni partage à faire avec ses parens,
n'espérer ni se promettre rien de grand,
vivre sans jalousie et sans ambition,
se régler sans scrupule à la dévotion,
avoir l'esprit libre et le jugement fort,
c'est attendre chez soy bien doucement la mort.²⁵

Een sonnet uit de achttiende eeuw en het enige in het Nederlands dat in de geringe literatuur over ‘Le Bonheur de ce Monde’ als vergelijking wordt vermeld, is van de (bijna) vergeten Amsterdamse gelegenheidsdichter Hermanus van den Burg (1682-1752). Hij heeft ongetwijfeld nooit ‘Le Bonheur’ gezien, maar gaat terug op een millennaire traditie waarin zowel de zogenaamde (pseudo-)Plantijn als Des Yveteaux of Surrey zich plaatsen.

Tienduizend guldens 's jaars om zorgeloos te leeven,
een lusthofje aan de Vecht, daar ik den dood verwacht,
een' schoone wijze vrouw tot handgebaar by nacht,
heb ik altoos gedacht dat mij fortuin zouw' geeven.

25 Paul Bergmans, Analectes Belgiques. Notices et documents pour servir à l'histoire littéraire et bibliographique de la Belgique, Gent 1896, 95-110, voor het gedicht zelf 103. De bundel is als handschrift bewaard in de universiteitsbibliotheek van Gent, dixit Bergmans, maar is niet opgenomen in Jules de Saint-Genois, Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de la ville et de l'université de Gand, Gent 1849-1852; of Albert Derolez, Inventaris van de handschriften in de Universiteitsbibliotheek te Gent, Gent 1977, alvast niet via de index terug te vinden, zo, mogelijk opgenomen in een niet geëxcerpeerde verzamelbundel; zie ook Sabbe, Le sonnet, 20; en Id., Uit het Plantijnsche huis, 39.

[p. 54]

 

Maar 'k weet niet wat ik ooit heb tegens haar misdreeven,

 

dat zy me 't minst niet geeft van 't geen daar ik naar tracht,

 

't is of my tegenspoed voor eeuwig heeft in pacht,

 

en of Oostindie staat op myn rug geschreeven.

 

 

 

Ik mach eens hier of daar gaan snoepen by geval,

 

en ryden 't meertje van myn ouden buurmans stal,

 

maar dat 's ook al vermengd met zorg, die 'k tracht t'ontloopen.

 

 

 

En wyl ik niets bezit, van 't geene ik garen had,

 

en vergenoeging noem den aldergrootsten schat,

 

zoek ik myn troost, gelyk voorheen, by 't ydel hoopen.²⁶

Na Rooses' ontdekking van de eenbladdruk in het Plantijn-Moretus-huis dat het Museum Plantin-Moretus werd en zijn gelegenheidspublicatie te Lissabon in 1890, kwam de grote publiciteit er pas goed in 1920, de vierhonderdste verjaardag van Plantijns geboorte toen André Billy (1882-1971) te Parijs in L'OEuvre een sonnet publiceerde als zijnde het sonnet van Plantijn, terwijl het dat van Des Yveteaux is.

Avoir peu de parens, moins de train que de rente,
et chercher en tout temps l'honneste volupté,
contenter ses désirs, maintenir sa santé,
et l'âme de procès et de vices exempte.

A rien d'ambitieux ne mettre son attente;
voir ceux de sa maison en quelque authorité,
mais sans besoin d'appuy, garder sa liberté,
de peur de s'engager à rien qui mescontente.

Les jardins, les tableaux, la musique, les vers,
une table fort libre et de peu de couverts,
avoir bien plus d'amour pour soy que pour sa dame.

Estre estimé du Prince et le voir rarement,
beaucoup d'honneur sans peine et peu d'enfans sans femme
font attendre à Paris la mort fort doucement.²⁷

26 Lode Baekelmans, Oubollige poëten, Antwerpen-Leiden 1920, 11-34, voor het sonnet in het bijzonder 11; zie algemeen ook Gerrit Komrij (ed.), De drekpoëten: uit het werk van Salomon van Rusting, Jan Goeree, Hermanus van den Burg en consorten, Amsterdam 2002. Oubollig, misschien, maar duidelijk toch wel een snoeper. Van den Burg is o.a. de auteur van een komisch drama, De gehorende schout (1712).

27 Van Durme (ed.), Supplément, 328; Van Durme wijst erop dat de verwarring van Billy al eens eerder gebeurde, door Paul-Ernest Hervieu (1857-1915) in zijn Notes de Route in Le Journal de Paris, 1 oct. 1894 (p. 329).

[p. 55]

Deze Parijse arrogantie deed Maurits Sabbe (1873-1938), de (West-)Vlaamse dichter en literator, conservator van het Plantijnmuseum en later hoogleraar te Brussel, verontwaardigd tweetalig in de pen kruipen.²⁸ Daarna is er in de Plantijn-literatuur nauwelijks nog iets verschenen.

De Parijse publicatie inspireert de Franse dichter Charles Quinel (1868-1942) tot een eigen versie.

Avec un coeur aimant partager sa maison,
travailler tout le jour pour narguer les névroses,
se reposer les oir en respirant les roses,
ou lire au coin du feu dès la froide saison;

se garder des flatteurs déformant la raison,
laisser la basse envie aux vaniteux moroses,
sur les actes d'autrui garder ses lèvres closes,
en deça de l'orgueil tracer son horizon;

Etre sincère, honnête, et juste pour soi-même,
aimer les malheureux, rendre heureux qui vous aime,
etre bon sans jamais craindre d'user son coeur.

Des aïeux disparus honorer la mémoire,
mépriser les honneurs, les titres et la gloire,
c'est conduire sa vie au chemin du bonheur.

28 Nagenoeg samen met hem Georges Mongrédien.

(Poolse) vertalingen

Toch werd, in het buitenland, de aandacht warm gehouden. In 1969 en in 1971 verschenen twee verschillende Poolse vertalingen. De eerste was van de hand van dr. Irena Tabakowska (1908-1990), op dat ogenblik verbonden aan de universiteit van Silezië te Katowice. Negen jaar later werd deze vertaling als een bibliofiele editie gedrukt voor De Vrienden van het Boek te Katowice.

Pod cieniem drzew, co chroni przed letnimi skwary,
dobrze mieć dom zasobny, własny a chędogi,
owoce, przednie wino - dar natury drogi,
grono dziatek i żonę, co dochowa wiary.

[p. 56]

 

Bez frasunków i sporów żywić spokój blogi,

 

we wszystkich sprawach mądrej przestrzegając miary,

 

ani się możnym kłaniać ofiary

 

afektom, które w sercu bój wszczynają srogi.

 

 

 

Nie zabiegać o urząd ani pragnąć złota,

 

poskramiać żądze, w szczerej żyjąc pobożności,

 

nieprzepłaconym skarbem człowieka jest cnota.

 

 

 

Myśl swobodną zachować pośród przeciwności

 

i jak ziarnka różanca snując dni żywota

 

ze spokojnym sumieniem doczekaż wiecności.²⁹

Een andere vertaling is van de hand van Henryk Maszewski, die te Łódz de boekhandel ‘Swiatło’ (‘Het Licht’) dreef. Die werd gepubliceerd op een uitnodiging voor de bijeenkomst van het Genootschap van de Vrienden van het Boek te Łódz op 3 juli 1971.

Mieć dom, gdzie rządzą piękna i wygód zasady,
ogród, co pełen woni w szpalery się ściele,
owoce, przednie wino, dzieci, trosk nie wiele,
z cichą źoną przejść życie, nie zaznawszy zdrady.

Nie mieć długów, amorów, proceów ni zwady,
ni uczestnictwa, krewnych w swoim własnym dziele,
i nie tęsknić za Wielkim, gdy los male miele,
zamiary swe zaś iściś godnymi przykłady.

Spelniać zywot we prostocie, zbyty wszej prózności,
Ufnie i bez watpienia zdaż się - pobożności -
Pasje swoje ujarzmiać nakazami woli.

Zachować umysl wolny, sądy twardej mocy,
w szept różańca uprawiać własny zagon roli;
tak z wiarą oczekiwać slodkiej śmierci nocy.³⁰

29 Eerst verschenen in Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej, nr. 14, 1969, 73-74, in het artikel van Zofia Maślińska-Nowakowa, Muzeum oficyny drukarskiej Plantin-Moretów w Antwerpii, 66-74 (daarop volgt een artikel van Józef Mayer over Plantijndrukken in Silezische bibliotheken); de referentie van de overdruk is: Krzysztof Plantin, Szczęście tego świata, Katowice, Oddzial Śląski Towarzystwa Przyjaciól Ksiazki, 1979; zie Józef Mayer, Dwa przekłady Polskie sonetu Krzysztofa Plantina Le Bonheur de ce Monde, Roczniki Biblioteczne, 27, 1983, 347-366, voor deze vertaling in het bijzonder 357. Dank aan em. prof. dr. Armand Vandeplas voor het bezorgen van deze overdruk.

30 Mayer, Dwa przekłady, 356-357. Als drukgegevens wordt vermeld: Druk - Graficzna Pracownia Dojwtadczalna ZPAP w Łodzi. z. 315. S-5.4013. De oplage bestond uit 133 genummerde exemplaren naar aanleiding van het vijfentwintigjarige bestaan (1945-1970) van de bibliofiele vereniging.

[p. 57]

Beide vertalingen verschenen helemaal los van elkaar, zelfs zonder dat beide vertalers iets van elkaar wisten. De vertaling van Maszewski blijkt getrouwer aan de tekst, terwijl die van Tabakowska poëtischer is.³¹

Het artikel van Józef Mayer uit Katowice van 1983, waarin hij beide vertalingen samen in een bibliotheektijdschrift publiceert, werd drie jaar later in een beperkte oplage als een overdruk met een afzonderlijke omslag uitgegeven voor het Genootschap van de Vrienden van het Boek te Łódz.³²

31 Mayer, Dwa przekłady, 366.

32 Op 150 exemplaren; zie Józef Mayer, Dwa przekłady Polskie sonetu Krzysztofa Plantina, Łódz 1986.

Ça crève les yeux, of l'anti-Plantin

Het is begrijpelijk dat in de tweede helft van de twintigste eeuw niet elke lezer mee stapt met de moraal van de aurea mediocritas die in het sonnet als het geluk van de wereld wordt verwoord. Voor velen is het ondertussen middelmaat, médiocrité, geworden en is de tekst veeleer iets wat terughoudendheid of zelfs afkeer opwekt. Twee reacties zijn alvast merkwaardig, een beeldend kunstwerk en een ‘ander’ sonnet.

In de jaren zestig creëert de veelzijdige Roemeens-Zwitserse kunstenaar Daniel Spoerri (^o1930), mede-stichter van het Nieuwe Realisme, samen met Robert Filliou (1926-1987) een reeks ‘vallenbeelden’ (van val, als muizenval), met onder andere ook ‘woordenvallen’ (Wortfalle/Pièges à mots). Een van deze vallenbeelden kreeg als titel Ça crève les yeux, een drie-dimensionaal hoofd, opgehangen tegen een ingelijste achtergrond, met beide ogen doorboord door een geopende schaar. Tot die reeks behoort een gelijkaardige compositie met de titel Le Bonheur de ce monde (1966), kennelijk met een paraleltitel, ça crève les yeux que ça crève les yeux. Binnen de vorm van een hoofd is een soort poppenhuis voorgesteld, vooral gestoffeerd met rattenvallen én met het bekende sonnet. Dit is een krachtig maatschappijkritisch werk dat zich afkeert van de ‘idealen’ die in het sonnet zijn verwoord.³³

Er is evenwel ook een ander sonnet ontstaan, een anti-sonnet. Het werd wellicht gecreeerd in het plaatsje Grignan in het zuiden van Frankrijk, bekend door Madame de Sévigné (1626-1696), waar het kasteel van haar dochter, Madame de Grignan (1646-1705), bij wie ze haar twee laatste levensjaren doorbracht, daar nog altijd heerst over het landschap.³⁴ Naast het kasteel is een van de bezienswaardigheden het Musée du livre et de la typographie, gevestigd in een vijftiende-eeuws gebouw, de woonst van de baljuw en gerechtshof met de gevangenis. De drukker-directeur is Philippe Devoghel, die ook signeerde als drukker van het anti-Plantijn-sonnet. Het sonnet is dus onmiskenbaar nauw verbonden met deze plaats in Grignan, en mogelijk is Devoghel de auteur. Het vers is zeker vóór 1999 ontstaan, toen het nog als eenbladdruk, met dezelfde opmaak als het Antwerpse sonnet, in het museum werd verkocht.

33 Daniel Isaac Feinstein (^o27 maart 1930) werd geboren in Galati (Roemenië). Na de terechtstelling van zijn vader doorde nazi's, vlucht hij met zijn familie naar Zwitserland. Later (1949) ontmoet hij er Jean Tinguely (1928-1991). Hij werkt als danser, theaterregisseur, acteur, mimekunstenaar en decorontwerper.

34 Zie bijv. Josée & Philippe Chomel, Madame de Sévigné à Grignan, une épistolière en Provence, Lyon 1996.

[p. 58]

L'Anti-Plantin
ou
Le vrai bonheur

 

N'avoir pas de maison, aller planter sa tente,

 

aux lieux où le divin caprice vous conduit,

 

et, laissant le voisin cultiver fleur ou fruit,

 

les cueillir prestement si leur parfum vous tente;

 

 

 

ne jamais s'encombrer d'une femme assomante,

 

chasser le plus souvent sur le terrain d'autrui,

 

et, si l'on veut donner du ragoût au déduit,

 

caresser tour à tour sa fille et sa servante;

 

 

 

laisser à ses désirs la bride sur le cou,

 

se garder d'hésiter, partir, risquer le coup,

 

s'embarquer, au mépris du vent et de la houle.

 

 

 

Sans redouter, enfin, de faire l'esprit fort,

 

s'en aller, s'il le faut, au devant de la mort,

 

c'est vivre comme un homme et non comme une moule.

A Grignan
Chez P. Devoghel, Typographe
en Drome Provençale³⁵

Het sonnet draait de stoïcijnse constantia en prudentia om en fulmineert zodoende tegen de mediocritas van Le Bonheur, die vier eeuwen later als verwerpelijke médiocrité wordt gezien. Het enige wat echt standhoudt, is ‘n'espérer rien des Grands’, een wijsheid die voor alle eeuwen geldt. Tegen het comfort van een eigen huis met tuin wordt onbestemd rondtrekken geplaatst en het profiteren van de oogst van de ander, zoals Hermanus van den Burg eigenlijk ook al deed. Tegen de vreedzaamheid van het gezin worden ‘jagen’ binnen andermans revier, en promiscuïteit, ongebreidelde lusten en risico aanbevolen. Tegenover de afwachtendheid voor de dood wordt een sterke geest gezet die, zonodig, voor de eigen dood durft te kiezen. ‘Dat is leven zoals een mens en niet zoals een mossel’, zoals hier duidelijk de mediocritas wordt gezien.³⁶

35 <http://perso.orange.fr/jane/musee.html> (27.07.2007).

36 Jammer genoeg kwam er na herhaalde pogingen geen medewerking uit Grignan. Het zou een uitdaging voor een stadsdichter kunnen zijn om een of meerdere vertalingen van hét sonnet te maken, en er, al dan niet geïnspireerd door de omringende sonnetten, varianten op te dichten, in sonnetvorm of niet, hoewel de formele beperking een uitdaging kan zijn.

[p. 59]

Zeer algemeen kan worden gesteld dat het zogenaamde Plantijnse sonnet gebed is in een neo-stoïcijns gedachtegoed, dat inderdaad op een klassieke traditie teruggaat. Op basis van dat klassieke erfgoed zijn duidelijk enkele imitaties/emulaties ontstaan, waarin ook dit sonnet past, zonder dat er een echt verband is tussen de verzen die op elkaar gelijken. In het bijzonder zijn de verzen van Martialis kennelijk zeer inspirerend geweest. Het zou vast goed zijn voorliggende verzen eens grondiger literair-historisch te bekijken om tot een preciezere datering te komen. Plantijn was niet meteen een beroepsdichter, wat mag betekenen dat hij stilistisch vast niet vooruitstrevend kon zijn. Dat het ideeëngoed dat door het sonnet wordt uitgedrukt, helemaal past binnen Plantijns leefwereld, lijdt geen twijfel. Dat er niet echt veel navolgingen zijn, lijkt ook duidelijk. Interessant is dat er op het einde van de twintigste eeuw in Zuid-Frankrijk een anti-Plantin ontstaat. Dit sonnet is de eerste openlijke navolging van het Plantijnse sonnet, zij het à rebours.