De Gulden Passer. Jaargang 84

[p. 127]

Hugo Peeters
Ontstaansgeschiedenis van Lipsius' Poliorcetica, geschreven in aangename herinnering aan zijn verblijf te Luik

Na de problemen die Lipsius had gekend in zijn Leidse periode (maart 1578 - maart 1591) met de publicatie van zijn De constantia (1583/4) en zijn Politica (1589), richtte hij zijn aandacht op een minder gevoelig onderwerp, namelijk de geschiedenis. Dit project, dat hij Fax Historica¹ noemde, werd voor het eerst vermeld in januari 1591 in brieven aan Johannes Moretus en Abraham Ortelius: hij wilde een geordende commentaar opstellen die dienstig zou zijn bij de lectuur van alle geschiedschrijvers, zelfs van alle auteurs van de oudheid.² Dit idee was gegroeid vanuit de colleges die hij te Leiden gaf: bij de lectuur van historiografen ondervond hij dat de studenten behoefte hadden aan een praktische handleiding over allerlei onderwerpen om hun teksten behoorlijk te kunnen verstaan. De volgende jaren kwam zijn geplande publicatie nog regelmatig ter sprake. Tijdens zijn verblijf te Luik (juni 1591 - augustus 1592) nam zij grootsere vormen aan: naast een algemene inleidende studie overwoog hij nu om meteen alle Latijnse geschiedschrijvers uit te geven.³ Hiervoor had hij in augustus-september 1591 zelfs enkele handschriften van Caesar geleend bij Laevinus Torrentius en Abraham Ortelius.⁴ Het project viel even stil door Lipsius' verhuis naar Leuven en door enkele andere activiteiten: de editie van De Cruce en de herziening van de Politica. Pas in het voorjaar van 1594 nam hij de draad van de Fax Historica weer op.⁵ Intussen waren zijn correspondenten wel blijven informeren naar de vorderingen ervan. In 1595 kwam het project ruim aan bod in Lipsius' briefwisseling, zo verstrekte hij in februari van dat jaar wat meer informatie aan Theodorus Canterus: het eerste deel, De militia Romana, in vijf boeken, was ter perse; weldra zou een tweede deel volgen, De Machinis, in twee boeken; daarna nog enkele delen over de priesters, de magistraten en miscellanea.⁶

In de ‘Inleiding tot de lezer’ van zijn De militia Romana⁷ gaf Lipsius een concreter overzicht van zijn Fax historica. Dit project was nu gereduceerd tot drie delen over de Romeinse oorlogsvoering. Het eerste deel, dat de lezer in handen hield, was een commentaar op enkele hoofdstukken van het zesde boek van Polybius' Historiae in vijf boeken; het zou een algemene kennismaking met het onderwerp zijn; als er sprake was van een legeropstelling, wapens, wetten, zou Lipsius uitleg en verklaring geven. Het tweede deel, Poliorcetica sive De machinis, tormentis, telis, in evenveel boeken, zou weldra volgen. Het derde deel, De triumpho, het aantrekkelijkste deel, zou handelen over het einde van een succesvol gevoerde oorlog. Lipsius heeft uiteindelijk enkel de eerste twee delen gepubliceerd.⁸ De wil om ook andere

1 Over de Fax Historica, cf. J. De Landtsheer, ‘Justus Lipsius's De militia Romana: Polybius Revived or How an Ancient Historian was Turned into a Manual of Early Modern Warfare’, in Recreating Ancient History, 104-106; Lieveling van de Latijnse taal, 128-130.

2 ile [iv], 91 01 13 m; 91 01 13 o; v, 92 02 08 j, 35-41.

3 ile [iv], 91 09 29 t.

4 ile [iv], 91 08 20; 91 08 05 o.

5 ile vii, 94 02 05 m, 5-6; 94 03 09 W, 10-12.

6 ile viii, 95 02 12 c, 9-12.

7 Antwerpen, Weduwe C. Plantijn en J. Moretus, 1595.

8 We bezitten wel een concept van enkele hoofdstukken. Cf. Leiden, Universiteitsbibliotheek, ms. Lips. 10, f. 53-56.

[p. 128]

onderwerpen aan te snijden was aanwezig, en hij beschikte over het bronnenmateriaal, maar de realisatie van deze plannen was afhankelijk van zijn (wankele) gezondheid.

Wat leert ons Lipsius' inleiding op zijn Poliorcetica over de precieze inhoud daarvan in vergelijking met de De militia Romana? In zijn opdrachtbrief aan Ernst van Beieren, prinsbisschop van Luik,⁹ omschrijft hij die als ‘vernuftige uitvindingen van mensen in het verleden voor aanval en afweer’. In het voorwoord tot de lezer als ‘wat niet aanwezig was in het algemene deel over De militia, namelijk belegeringstuigen, werpapparaten en kleinere werptuigen.’ Ook belooft hij desgewenst schrijvers uit de oudheid en de middeleeuwen te citeren.¹⁰ In het werk zelf resumeert hij het onderwerp als ‘belegeringstuigen’ (oppugnatio et machinae).¹¹ De definitieve titel van het tweede deel - Poliorcetica - komt voor het eerst voor in twee brieven aan Luikse vrienden, Jacques de Carondelet en Petrus Oranus, van 20 maart 1595.¹²

Dit artikel bespreekt enkele aspecten van de Poliorcetica. Eerst de dialoogvorm: het onderwerp van dit traktaat is vrij theoretisch. Lipsius heeft het toch op een erg levendige manier behandeld door het voor te stellen als een gesprek tussen hemzelf en enkele Luikse vrienden. Hun reacties die in dergelijke amicale context vanzelfsprekend zijn, breken af en toe de ernstige sfeer en schenken het werk afwisseling. Vervolgens komt het drukproces van de Poliorcetica aan bod. Het traktaat was op het einde van 1595 al erg ver gevorderd. De publicatie ervan werd vertraagd, omdat Lipsius ijverig bleef verder zoeken naar etsen die hij voor de illustratie van zijn werk noodzakelijk vond. Dit uitstel schonk hem tijd om extra aandacht te besteden aan de opdracht van zijn werk. Dit aspect was in die tijd erg belangrijk. Het was voor Lipsius niet eenvoudig hierover een beslissing te nemen die voor alle partijen bevredigend was. Deze kwestie wordt als laatste onderdeel behandeld.

De Poliorcetica vormt uiteraard de belangrijkste informatiebron voor dit artikel. Maar die kennis wordt in hoge mate aangevuld door de lectuur van Lipsius' correspondentie. Die levert niet alleen bijkomende feiten op in verband met de genese van het traktaat, maar stelt ons ook in slaat een meer genuanceerd beeld te schetsen van de elementen die een rol hebben gespeeld bij de dedicatie ervan.

9 De opdrachtbrief zal gepubliceerd worden als ile [ix], 96 02 15. Vertalingen in dit artikel zijn van mijn hand.

10 Poliorcetica, **2v en **4. Bij de verwijzingen naar de Poliorcetica werd gebruik gemaakt van de 1596-editie, tenzij anders vermeld.

11 Poliorcetica, 8.

12 Cf. ile viii, 95 03 20 c, 8; 95 03 20 he², 12.

De dialoogvorm

Na zijn terugkeer uit Leiden in 1591 verbleef Lipsius een jaar in Luik: van juni 1591 tot augustus 1592.¹³ Daar had hij vele contacten met jezuïeten, die hem steunden en hielpen met formaliteiten, nodig om weer volledig geaccepteerd te worden door de autoriteiten in de Zuidelijke Nederlanden.¹⁴ Daarnaast zag hij er vrienden, juristen, diplomaten, naaste medewerkers van de prins-bisschop zoals Jacques de Carondelet, en jeugdvrienden uit zijn schooltijd te Ath. Hij ontmoette ook geregeld Ernst van Beieren, de Luikse prins-bisschop, die hem uitnodigde in zijn stad te blijven werken. De erkentelijkheid voor die hartelijke ontvangst en

13 J. De Landtsheer, ‘Le retour de Juste Lipse de Leyden à Louvain selon sa correspondance’, in Juste Lipse (1547-1606) en son temps, 347-368; Ead., ‘From North to South: Some New documents on Lipsius's Journey from Leiden to Liège’, in: D. Sacré - G. Tournoy (eds), Myricae Latinae. Essays on Neo-Latin Literature in Honour of Jozef IJsewijn (Supplementa Humanistica Lovaniensia, 16), Leuven 2000, 303-331.

14 Zie onder andere ile [iv], 91 07 05 h, waarin Lipsius een beroep doet op Johannes Oranus.

[p. 129]

voor de rust die hij er vond om te werken, komt duidelijk aan bod in zijn Poliorcetica en bepalen de sfeer ervan.

Lipsius gaf aan zijn werk de vorm van een gesprek. In zijn correspondentie komt dit voor het eerst ter sprake in een brief aan Jacques de Carondelet van einde 1595: hij koos voor de vorm van een dialoog met zijn Luikse vrienden Charles de Billehé (Billaeus), Petrus Oranus (d'Heur), allebei raadgever van de Luikse prins-bisschop, Dominicus Lampsonius, zijn privé-secretaris, en Johannes Furius (of Dullard), kanunnik,¹⁵ en situeert het gesprek in Seraing in het buitenverblijf van de Luikse vorsten.¹⁶ De omstandigheden hiervan beschrijft hij in zijn inleiding:¹⁷

Toen ik om gezondheidsredenen in de buurt van Luik verbleef, genoot ik de gastvrijheid van Johannes Furius, een aanzienlijk man daar onder de heilige ingewijden en mij en de letteren zeer genegen. Hij behandelde mij erg vriendelijk, we voerden herhaaldelijk aangename gesprekken, zo ook op een dag in juni. We zaten in de tuin, toen hij het gesprek begon: ‘Je hebt hier vele vrienden, Lipsius. Dat hoor ik dagelijks en dat verheugt mij.’ Ik antwoordde: ‘Dat moet ik toegeven. Ze allemaal opnoemen zou te ijdel zijn, slechts enkelen vermelden onrechtvaardig.’

Dit is voor Furius het moment om twee uitzonderlijke vrienden te vermelden, Jacques de Carondelet en Petrus Oranus. Waarop Lipsius de vraag stelt waarom hij Arnold Wachtendonck¹⁸ en de beide Lampsonii, Dominicus en Nicolaus, onvermeld laat, kortom de meeste Luikse vooraanstaanden, en hij besluit: ‘Ik moet wel houden van deze stad waarin ik zoveel genegenheid ondervind.’ Dit is vanzelfsprekend het moment voor Furius om Lipsius de logische conclusie te doen trekken: ‘Wees dan consequent en word één van ons.’ Nu moet Lipsius ingrijpen: ‘Onder vrienden zou dat ongetwijfeld aangenaam zijn, als ik zou kunnen. Behalve jullie gezelschap trekken ook de bronnen [van Spa] me aan, die ik echt als heilzaam ervaar. Maar je weet goed genoeg wat ik aan mijn vaderland verplicht ben: deze stad is voor mij een gastvrij oord, maar geen thuis.’ Furius probeert Lipsius nog tot andere gedachten te brengen door te verwijzen naar de Luikse prins-bisschop, die op dat moment in het Duitse Rijk verblijft en die hem graag in Luik zou houden. Ook schetst hij het weinig aantrekkelijk beeld van Lipsius' vaderland: het ligt er verwaarloosd en onherkenbaar bij, er is geen plaats voor Lipsius' interesses, het is helemaal het toneel van een verschrikkelijke oorlog. Dit zijn echo's van Lipsius' eerste indrukken toen hij in Leuven aankwam; geschokt bracht hij die onder woorden in brieven aan zijn Luikse vrienden. Lipsius geeft dat toe, maar wil zich met alle krachten inzetten voor het herstel. Hierop repliceert Furius door te verwijzen naar de dagelijks negatieve berichten, zoals de inname van Zutphen en Deventer. Wanneer Lipsius informeert hoe hij de snelle inname van deze laatste vesting moet verklaren, zijn we aanbeland bij het onderwerp van de Poliorcetica, want er werden daarbij belegeringstaktieken gebruikt die reeds opduiken in historische werken. Voor Furius is het uitzicht en de werkwijze van die machines en technieken echter niet duidelijk en hij vraagt Lipsius om uitleg. Hoewel die een wandeling had verkozen, gaat hij toch in op het voorstel en maakt hij aanstalten om naar zijn bibliotheek te gaan. Precies op dat moment komen de Luikse vrienden aan: Jacques de Carondelet, Petrus Oranus en Dominicus Lampsonius. Zij gooien Lipsius'

15 Johannes Furius of Dullardus was aartsdeken van de Kempen en officialis van Luik. Cf. ile vi, [93] 05 15 d, inleiding.

16 Cf. ile viii, 95 12 26 c, 2-4. Over het buitenverblijf in Seraing, zie ile vii, 94 12 21 c, 12.

17 Poliorcetica, 1.

18 Zie over hem bn 27, 1-4; nbw 10, 408 en de bijdrage van T. Van Hal aan deze bundel: ‘Het geurtje rond de Wachtendonckse Psalmen: een omstreden bijdrage van Justus Lipsius aan de Germaanse filologie.’

[p. 130]

plannen dooreen, want zij nodigen hem en Furius uit voor een wandeling naar het buitenverblijf van de Luikse prins-bisschop in Seraing om daar wat te praten en een maaltijd te gebruiken, Lipsius aarzelt natuurlijk geen moment om het aanbod aan te nemen. Ook Furius vergezelt hen en neemt nog gauw enkele boeken mee in de hoop dat het gesprek over belegeringstuigen toch nog zal plaatsvinden. Zo eindigt dialoog een van de Poliorcetica.

Ook Adam Leemput maakt deel uit van het gezelschap: deze Utrechtenaar behoorde tot het groepje studenten dat met Lipsius meereisde toen hij uit Leiden vertrok. Terwijl de anderen onderweg afscheid namen, vergezelde Leemput hem tot in Luik en zou pas begin oktober vertrekken naar Würzburg, waar hij een half jaar later promoveerde tot licentiaat in de rechten.¹⁹ Dat Lipsius zijn gezelschap erg op prijs stelde, onderstreept hij in zijn Poliorcetica. Wanneer Oranus Leemput aanduidt met je trouwe gezel, vult Lipsius aan: ‘Zijn toewijding en gedienstigheid tijdens heel die reis kan ik nooit genoeg prijzen. Toen heb ik de waarheid van het oude adagium ervaren: “Voor een mens is niets beter dan de juiste vriend”’²⁰ Voor Lipsius is dit een voldoende reden om hem een rol te laten spelen in zijn werk. Eerst bescheiden in vergelijking met de anderen. Pas wanneer het gesprek gaat over de wallen, stelt Leemput een vraag naar de stevigheid hiervan als die hoog opgetrokken worden.²¹ Dat zijn bijdrage aan het gesprek aanvankelijk gering is, hoeft ons niet te verwonderen gezien zijn vrij jonge leeftijd in vergelijking met de andere gesprekspartners en dus ook zijn gebrek aan ervaring. Een allusie op het verschil in leeftijd treffen we aan wanneer hij tijdens de maaltijd even vooruitblikt naar de toekomst om aan te tonen hoe zinvol zo'n gesprek met eten en drinken is:²² ‘Hoe lang zal een vriendschappelijke ontmoeting als nu mogelijk zijn? Niet lang: de ene trekt naar hier, de andere naar daar. Ik naar mijn familie, een ander naar de onderwereld. Dat zal misschien ook mijn lot zijn.’²³ Een aantal dialogen verder geeft Lipsius aan Leemput de opdracht een uiteenzetting te houden over houten werpspiezen (iacula lignea).²⁴ Die probeert nog te ontkomen door te wijzen op zijn verecundia (schroom) et imperitia (onervarenheid), maar Lipsius dwingt hem te beginnen. Nadien zal hij ook nog onder gespeelde druk van Lipsius een uiteenzetting houden over de amenta (slingerriemen)²⁵; en sagittae (pijlen)²⁶. Het spelen met beelden ontleend aan de militaire context komt in de Poliorcetica veel voor. Als Lipsius zich bijvoorbeeld aansluit hij De Carondelet om Leemput ertoe aan te zetten zijn uiteenzetting over de pijlen te beginnen, drukt hij dat uit met: nunc revoco iterum sub signa (Nu roep ik je opnieuw onder de wapens). Zo eindigt de laatste tussenkomst van Leemput in de Poliorcetica.

Wie onverwachts weinig aan bod komt indit werk, is Marcus Antonius Delrio. Hij maakt geen deel uit van het gezelschap dat met Lipsius als gids spreekt over belegeringstuigen. Enkel in het begin wordt even verwezen naar hem: wanneer het gezelschap aankomt op het buitenverblijf in Seraing, is Carolus Billaeus daar en hij wil Lipsius uitnodigen voor een maal. Om zijn verzoek kracht bij te zetten, vermeldt hij onmiddellijk dat ook Delrio aanwezig zal zijn en herinnert aan de wederzijdse vriendschap van Lipsius en Delrio. Het is verwonderlijk dat het aandeel dat Lipsius in de Poliorcetica aan de jezuïet toekent, zo beperkt is, terwijl hun contacten toch erg frequent waren in 1591. Uit dat jaar zijn er voor de perio-

19 Cf. ile [iv], 91 12 18 le; v, 92 01 18, inl.; 92 03 17 s, 20-22.

20 Poliorcetica, 3. Het adagium is een citaat van Plautus, Epidicus, 423. Zie ook Erasmus, Adagia, 4, 1, 75.

21 Poliorcetica, 86.

22 Poliorcetica, 186-187.

23 Leemputs echtgenote stierf vrij jong in 1598.

24 Poliorcetica, 201.

25 Poliorcetica, 215-216.

26 Poliorcetica, 218.

[p. 131]

de van april tot juli een twintigtal brieven bewaard;²⁷ daarnaast zullen ze elkaar zeker nog bezocht hebben, aangezien ze in elkaars omgeving verbleven. In 1592 blijft hun correspondentie even druk.²⁸ De volgende jaren daalt het aantal (bewaarde) brieven wel, gezien Delrio's vertrek naar Doornik in de zomer, maar hun contact blijft. Wellicht heeft alles toch te maken met de rol die Delrio in 1591 te spelen had, namelijk Lipsius helpen om zijn plaats in de Zuidelijke Nederlanden en dan vooral in Leuven te herwinnen. En misschien was een jezuïet ook niet de meest aangewezen persoon om over aanvalswapens te spreken.

Tijdens de wandeling naar het buitenverblijf laat Oranus toevallig Leodium als Latijnse naam voor Luik vallen. Lipius corrigeert hem: de juiste naam is Leodicum. Oranus noemt dit zuivere nieuwlichterij, maar Lampsonius dringt bij Lipsius aan om zijn mening te argumenteren en deze begint aan zijn uitleg over de etymologie en de juiste schrijfwijze ervan.²⁹ Volgens Lipsius is de lezing Leodium eerst in zijn tijd opgedoken, maar is zij fout. Hij beroept zich hierbij op het Chronicum van Sigebertus van Gembloers uit de elfde eeuw: uit het adjectief Leodicensis dat daarin voorkomt, leidt hij de eigennaam Leodicum af. Hij negeert daarbij wel het feit dat Sigebertus zelf een duidelijk onderscheid maakt tussen het adjectief Leodicensis en de eigennaam Leodium.³⁰ In dit dispuut met Oranus komt opnieuw Arnold Wachtendonck ter sprake. In verband met de afwisseling van de stam theo- met leo- verwijst Lipsius naar hem. Zo komen we terecht bij de oudste, ons bekende zelfstandige tekst in het Nederlands. Wat schrijft Lipsius precies over Wachtendonck?

In uw stad [Luik] wordt een boek bewaard dat niet lang na Karel de Grote werd geschreven. Het bevat het psalterium van David met boven elk woord de vertaling in onze taal. Het berust bij Arnold Wachtendonck, de deken van het kapittel van Sint-Martinus, een man even deugdzaam als geleerd.³¹

Lipsius citeert dan, met Latijnse vertaling, een aantal vormen in de volkstaal die in het vermelde werk nog voorkomen, maar later verdwenen zijn: Thiado, gentium; Thiadon, nationes; Thiade, gente; Thiat, gens; Thiede, gentes, en besluit: de vormen verschillen in naamval en getal meer dan nu.³²

Lipsius vermeldt ook de reden waarom Wachtendonck zich niet kon aansluiten bij het gezelschap: blijkbaar had de man last van pijnlijke voeten. Of dit nu een werkelijke of fictieve reden is voor zijn afwezigheid, is niet belangrijk gezien het fictieve karakter van deze dialoog. Pertinenter is de vraag waarom Lipsius de rol van Wachtendonck in de Poliorcetica zo reduceert. Lipsius heeft de Luikse kanunnik ongetwijfeld ontmoet tijdens zijn verblijf te Luik in 1591 en had erg veel belangstelling voor de door hem bewaarde codex, omdat hij als taalwetenschapper het belang ervan inzag, zeker ook voor zijn Leidse vriend Jan van Hout. Maar Wachtendonck behoorde niet echt tot de Luikse vriendenkring die Lipsius ten tonele voert in zijn Poliorcetica. Na zijn terugkeer in Leuven is er overigens slechts één brief van Lipsius aan Wachtendonck bewaard.³³ Bovendien laat hij hem nooit zijn groeten overbren-

27 Cf. gvi, 106-119, 522.

28 ile v bevat 24 brieven uit hun correspondentie.

29 Het is wellicht niet toevallig dat Oranus de discussie over de Latijnse naam voor Luik opent. Deze had enkele jaren eerder zelf de vraag gesteld of het nu Leodium of Leodicum was. Over deze discussie en Lipsius' antwoord, cf. ile vi, 93 01 20 (14), inleiding. Na de publicatie van de Poliorcetica geeft ook Scaliger enkele bedenkingen; cf. ile [ix], [96] 09 14 s.

30 Cf. ile vi, 93 01 20 (14), inl.

31 Cf. Poliorcetica, 3.

32 Het belang van deze codex, de zogenoemde ‘Wachtendonckse Psalmen’, voor de Germaanse filologie is duidelijk. Spijtig genoeg is dit handschrift nadien verloren gegaan. Over Lipsius' rol hierin; zie T. Van Hal, ‘Het geurtje rond de Wachtendonckse Psalmen’.

33 ile v, 92 08 28 w.

[p. 132]

gen in brieven aan bevriende Luikenaren, terwijl hij dit voor de anderen doorgaans wel doet.

Al wandelend bereikt het gezelschap het buitenverblijf. Furius grijpt zijn kans om het gesprek weer terug te brengen op belegeringstuigen en beschrijft de dam errond als een versterkte wal. In de derde dialoog van het eerste boek start Lipsius zijn uiteenzetting. Achtereenvolgens bespreekt hij tuigen om muren te belegeren (machinae), werpapparaten (tormenta) (vanaf het derde boek) en kleinere werptuigen (tela) vanaf de tweede dialoog van het vierde boek. Deze indeling ontleent Lipsius aan Livius, Ab Urbe condita 27, 15, 5.³⁴ Het vijfde boek handelt over alle mogelijke afweermiddelen tegen die belegeringstuigen zowel bij een onverwachte aanval als bij een lange belegering. De laatste dialoog van de Poliorcetica stelt de vraag of de besproken tuigen en tactieken nog van enig belang kunnen zijn bij belegeringen in de eigen tijd en zo ja, welke.³⁵ Billaeus krijgt omwille van zijn kennis en ervaring van Lipsius de opdracht deze kwestie te behandelen. Hij begint onmiddellijk met zijn besluit: ‘Mensen die enkel steunen op hun praktijk en ervaring, halen hun neus op voor al die [antieke] tuigen. Zij die erover gelezen hebben en alles aan een ernstig onderzoek onderwierpen, waarderen ze daarentegen meer.’ Om dit aan te tonen overloopt hij dan de verscheidene categorieën belegeringswapens en -methodes. Meestal is de conclusie dat aan hun (beperkte) blijvende efficiëntie niet kan getwijfeld worden.

De toelichtingen die Lipsius daarbij in de mond van Billaeus legt, informeren ons over zijn eigen opvatting bij het schrijven van de Poliorcetica: inzake belegering doen de Romeinen niet veel onder voor moderne wapentuigen en methodes. Als dit niet onmiddellijk blijkt uit de krijgsverwikkelingen van de zestiende eeuw, dan dient de verklaring daarvan elders gezocht. Zo blijft de aanleg van omsingelingsgordels met wallen en grachten (vallo et fossis) bij een belegering volgens Lipsius uiterst nuttig, maar hij vindt het schandelijk en triestig (piget et pudet)³⁶ dat dit element in zijn tijd zo wordt verwaarloosd. De tactiek zelf heeft dus niets van zijn waarde verloren. De fout ligt daarentegen bij de soldaten die haar weigeren toe te passen. Waarom? Dit wordt duidelijk wanneer wordt vastgesteld dat ook een aarden wal (agger) nauwelijks nog wordt aangelegd in een oorlog. De verklaring is immers ‘de luiheid van de soldaten, die een hekel hebben aan heel dit belegeringswerk en het niet willen uitvoeren.’ Op één punt geeft Lipsius zich gewonnen: de Romeinse werpapparaten (tormenta) wegen niet op tegen de moderne kanonnen. Zijn uitleg daarvoor is wel heel verrassend. Het gaat hier om een ‘uitzonderlijke en ongewone uitvinding van goden, niet van mensen’.³⁷ En, voegt Lipsius eraan toe, werptuigen behouden toch een zekere doelmatigheid om stenen en andere projectielen binnen de vesting te slingeren. Dat geldt zeker ook voor de werpspiezen en pijlen, vooral dan die met vuur: zij veroorzaken paniek in de gevechtslinies en brengen ernstige schade toe aan vestingen en woningen. Voor een moderne lezer komt dit vertrouwen in de Romeinse erfenis op het gebied van oorlogsvoering op het eerste gezicht overdreven over. Maar dit beeld dient te worden genuanceerd: Lipsius heeft meer aandacht voor de mentaliteit waarmee de soldaten vechten, dan voor de instrumenten die zij hanteren, en in dat geval kan men nog heel wat opsteken van de Romeinen.

Lipsius' opdrachtbrief aan de Luikse prins-bisschop wijst in de richting van die interpretatie. Een van de redenen om het werk op te dragen aan Ernst van Beieren is precies het praktische nut van de kennis van die wapens voor ‘zo'n belangrijke vorst met een zo uitge-

34 Vermeld in Poliorcetica, 15.

35 Poliorcetica, 260-263.

36 Poliorcetica, 261.

37 Poliorcetica, 262: unico illo et eminente Geniorum (non enim hominum) invento.

[p. 133]

Afb. 1: Titelpagina Poliorcetica 1596

strekt territorium’ voor verdediging en aanval.³⁸ Lipsius verwijst daarbij naar de onrustige militaire situatie in de Nederlanden en de ligging van het Luikse prinsbisdom aan de grenzen van die onrustige regio.³⁹ Bij de verdere lectuur herkennen we veel: ook hier onderstreept Lipsius de relatieve waarde van zijn werk voor de eigentijdse oorlogsvoering met verwijzing - in een gedeeltelijk identieke verwoording - naar de uitzonderlijke kracht van het kanon.⁴⁰ In zijn dedicatie plaatst hij zijn werk in een nog ander perspectief, nl. dat van zijn benoeming tot koninklijk historiograaf.⁴¹ Volgens zijn besluit was het begrijpen van het verleden (intellegere res antiquas) immers zijn voornaamste opzet bij het schrijven van de Poliorcetica. Dat is zijn opdracht door zijn beroep en door zijn recente aanstelling.⁴²

Lipsius omschrijft deze bedoeling ook al op die manier in de eerste dialoog - de praefatiuncula - van zijn De militia Romana.⁴³ Hij wil het Romeinse krijgswezen beschrijven in de hoop dat bevelhebbers van zijn tijd daaruit putten om het rendement van hun leger te verhogen. Daarbij gaat het vooral om de lichting (dilectus) en de tucht (disciplina) van de soldaten en hun gevechtsopstelling (ordo). Lipsius wordt helemaal concreet, wanneer hij de retorische vraag stelt: ‘Welke legermacht of slaglinie zou opgewassen zijn tegen onze troepen - de context maakt duidelijk dat Lipsius een christelijke troepenmacht bedoeld, gericht tegen de Turken - als die de Romeinse organisatie en oorlogsvoering zou verenigen met eigentijdse wapens?’⁴⁴ Een bespreking van de Romeinse belegeringstuigen heeft dus eerder historische waarde.

De toon van de uiteenzettingen over de belegeringstuigen in de Poliorcetica blijft vrij zakelijk tot het begin van het derde boek. Lipsius, die tot dan toe vooral zelf aan het woord was, acht het moment gekomen om zijn taak aan de andere deelnemers door te geven: hij zal nog wel de persoon aanduiden aan wie hij de bespreking van bepaalde tuigen opdraagt.

38 Poliorcetica, **2v., Deze verklaring voor de opdracht van de Poliorcetica aan Ernst van Beieren vermeldt Lipsius ook in een brief aan Jacques de Carondelet: ‘Illa Poliorcetica ad Principem vestrum paene iam absolvi neque umquam praesagivi tam opportunum munus hoc futurum. En, urbes capiuntur, recipiuntur (ita spero et ominor) aliquid ad has res veterum quoque adiuvent monumenta.’ Cf. ile viii, 95 03 20 c, 8-11.

39 ‘Conditio temporum et situs regionum tuarum est, quae, functae aut adsitae ad nostram Belgicam, ex grandi et diuturno eius incendio alibi ignescunt aut scintillant.’ Cf. Poliorcetica, **2v.

40 ‘Et quanquam fateor pleraque ex istis abolita iam aut des ita unico invento fulmineae nostrae bombardae [...], tamen et quaedam usum etiam nunc habent aut habere certe possunt, si quis rimabitur, [...].’

41 Lipsius werd op 14 december 1595 benoemd tot historiographus regius, nadat hij zijn De militia Romana opgedragen had aan de Spaanse kroonprins Filips iii. Het officiële document ontving hij op 13 januari 1596; cf. ile [ix] 96 01 14 d; 96 01 14 s. Zie voor de benoeming en de bijbehorende bezoldiging ook: H. Peeters, in: Justus Lipsius en Leuven, 128-130, nr. 34.

42 Poliorcetica, 9.

43 Cf. De militia Romana, 11.

44 Zie hierover De Landtsheer, ‘De militia Romana’, 106 en 112-115.

[p. 134]

Het zijn vooral die overgangen die aanleiding geven om de ernstige sfeer te breken. De aangeduide personen proberen immers telkens opnieuw op een speelse manier (maar natuurlijk tevergeefs) aan hun opdracht te ontkomen en in die discussies met Lipsius komt het gebruik van legertermen en niet kwaad bedoelde schimpscheuten veel voor. Zo krijgt bijvoorbeeld Oranus in de eerste dialoog van boek drie de taak de ram (aries) te bespreken, want, zegt Lipsius: ‘Jij hebt de hele dag op mij ingebeukt. Jij kent dus het gebruik en de techniek ervan.’⁴⁵ En wanneer De Carondelet op het einde van het gesprek (dialoog tien van het vijfde boek) als een plengoffer op Lipsius drinkt en daarbij de drinkschaal in één teug ledigt, vraagt Lipsius hem verwonderd: ‘Vanwaar heb jij die gewoonte? Ik merk dat misbruik immers algemeen op gastmalen: dat is geen uitnodiging, maar een dwang om te drinken.’ De Carondelet antwoordt: ‘Het is verwonderlijk dat jij die vraag stelt. Wij houden ons trouw aan een antiek gebruik. Volgens jouw gekend devies “blijft de Romeinse staat toch bestaan door de oude tradities en de grote mannen na te volgen.”’⁴⁶ En hij begint aan zijn uitleg over de drinkgewoonten van de Grieken en de Romeinen.

45 Totum diem in me arietasti: nosti usum et artem.

46 ‘Ex scito autem tuo Lipsi, Moribus antiquis res stat Romana virisque’, het laatste een citaat uit de Latijnse dichter Ennius.

De opdracht

Eind 1593 vermeldt Lipsius in een brief aan zijn Luikse vriend Petrus Oranus voor het eerst dat hij, als zijn gezondheid het toelaat, één van zijn volgende werken zal opdragen aan Ernst van Beieren.⁴⁷ Iemand heeft de prins-bisschop hiervan vrij snel op de hoogte gebracht, zoals blijkt uit een brief van 10 januari 1594.⁴⁸ In december 1594 vraagt Lipsius Jacques de Carondelets mening over die dedicatie: het werk bevat dialogen met enkele Luikse vrienden en is gesitueerd rond een wandeling naar het buitenverblijf van de prins-bisschop in Seraing; Lipsius heeft er ook enkele deelnemers bijgevoegd die niet aanwezig waren, ‘want’, zegt Lipsius, ‘jij kent de vrijheid van het dialooggenre.’⁴⁹ Het antwoord van Lipsius' correspondent kennen we niet, maar in een brief van enkele maanden later lijkt de opdracht aan de Luikse prins-bisschop vast te staan en, voegt Lipsius eraan toe: ‘Ik had nooit kunnen vermoeden dat die opdracht zo passend zou zijn. Want steden worden ingenomen, steden worden heroverd en, zo hoop en voorspel ik, daarbij kunnen ook elementen uit de oudheid nuttig zijn.’⁵⁰

Uit Lipsius' brief aan Abraham Ortelius van juni 1595 blijkt dan plots dat Lipsius onder druk staat van heel wat vrienden om zijn De militia Romana aan aartshertog Albrecht op te dragen.⁵¹ Lipsius voegt er wel onmiddellijk aan toe dat hij er niet mee akkoord gaat en dat hij ook geen verkeerd signaal wil geven. Ook al wordt dit discussiepunt nergens anders vermeld in Lipsius' correspondentie, toch toont dit aan dat sommigen bij hem aandringen om zo snel mogelijk een werk aan Albrecht op te dragen. Hier zat wellicht de Spaanse fractie van het bestuur van de Nederlanden achter. Bovendien was het een goede zet om meer geld voor Lipsius te krijgen en ook zijn benoeming tot koninklijk historiograaf te bevorderen. Dit is ook een half jaar later het geval. Maar dan voor de Poliorcetica. In een (fragmentaire) brief aan Jacques de Carondelet schrijft Lipsius dat de opdracht aan Ernst van Beieren

47 Cf. ile vi, 9312 25 h, 32-33.

48 Cf. ile vii, 94 01 10, 17-18.

49 Cf. ile vii, 94 12 21 c, 9-13.

50 Cf. ile viii, 95 03 20 c, 8-9.

51 Cf. ile viii, 95 06 11 o, 31-32.

[p. 135]

definitief is en hij dit besluit niet zal wijzigen, maar dat hij toch aan het wankelen gebracht wordt door gezagsdragers die de opdracht van het werk nastreven voor zichzelf of voor aartshertog Albrecht met het vooruitzicht op onmiddellijk voordeel voor Lipsius. Hij verdedigt zich dat hij niet met deze bedoeling werken publiceert, maar dat hij een dergelijke kans toch moet grijpen, als deze zich voordoet. En daarom vraagt hij zijn correspondent nog eens na te gaan of de Luikse prins-bisschop werkelijk erg gevoelig zou zijn voor de opdracht. De Carondelet moet daarbij voorzichtig te werk gaan en mag er alleen met Lipsius over praten, eventueel ook, als hij dit nodig acht, met Billaeus, die de prins-bisschop grondiger kent en welwillend staat tegenover Lipsius. Deze vervolgt zijn brief met: ‘Wat me nog meer doet twijfelen, is het feit dat’, maar hier breekt de tekst af.⁵² Op die manier wordt ons erg interessante informatie onthouden waarnaar we enkel kunnen gissen.

Begin januari 1596 consulteert Lipsius zelf een andere Luikse vriend, Petrus Oranus. Daarbij verwijst hij naar een andere recente, maar niet bewaarde brief waarin hij handelde over de opdracht van zijn werken: zonder de inhoud ervan te herhalen stipt hij aan dat in brieven niet alles kan geschreven worden. Opnieuw dus een aanduiding dat de kwestie voor hem toch zeer gevoelig ligt en dat hij ook erg behoedzaam moet en wil te werk gaan. Hij gaat verder met een reflectie over zijn levenssituatie: hij begint oud te worden en heeft toch vrij belangrijke werken gepubliceerd met, voegt hij eraan toe, tot dan toe weinig persoonlijk voordeel. Het zou misschien geschikter zijn een werk over de priesterambten aan Ernst van Beieren op te dragen, maar Oranus moet deze bedenking voor zich houden. Het hof te Brussel begint zich immers welwillender op te stellen tegenover Lipsius en het genre van de Poliorcetica zou Albrecht ongetwijfeld bevallen met onmiddellijk voordeel voor Lipsius. Maar, besluit Lipsius, hij zal de opdracht van zijn werk niet lichtvaardig veranderen, ook al is er nog niets beslist.⁵³

Enkele maanden is het in Lipsius' correspondentie stil over de opdracht van de Poliorcetica. Eind april schrijft hij over de kwestie een brief aan Otho Hartius, lid van de Grote Raad te Mechelen. Nu zijn Poliorcetica bijna voltooid is, eist de vraag aan wie het werk opgedragen wordt, dringend een antwoord.⁵⁴ Op dat moment is Lipsius geneigd zich aan te sluiten bij zijn correspondent en het werk op te dragen aan Albrecht. Hij heeft de opdracht wel beloofd aan Ernst van Beieren en de vorm van het werk, een dialoog tussen Lipsius en zijn Luikse vrienden, wijst natuurlijk in de richting van de Luikse prins-bisschop, maar de recente inname van Calais op 17 april met de hulp van belegeringstuigen pleit dan weer voor de aartshertog. Lipsius heeft toch nog geen beslissing genomen en vraagt Hartius en Oudaert over de zaak nog eens goed na te denken.⁵⁵ Het is dan ook niet verwonderlijk dat we dezelfde overwegingen terugvinden in een brief aan deze laatste correspondent uit dezelfde peri-

52 Cf ile viii, 95 12 26 c, 4-15.

53 Cf ile [ix], 96 01 05.

54 Lipsius' bezorgdheid om een geschikte patronus voor zijn werken te vinden maakten dat zijn voorwoord vrij laat aan de drukker bezorgd werd. Cf over de opdracht van Lipsius' werken: J. De Landtsheer, ‘Per patronos, non per merita gradus est emergendi: Lipsius's Careful Choice of Patroni as a Way of Career Planning’.

55 Cf ile [ix], 96 04 25. In verband met deze brief valt nog een interessant tekstkritisch element te vermelden. Lipsius heeft het slot van de brief aangepast, toen hij de opdracht definitief toewees aan Ernst van Beieren. Het oorspronkelijke einde heeft hij in de kopie van zijn secretaris eigenhandig vervangen. ‘Sed hoc non urget et credo inclinabis ad priorem sententiam quo me quoque vides propendere. Si quid velim, si quid debeam, si quid expedit, ponderamus: praeponderat Albertus. Tamen tu et Oudartus noster cogitate.’ veranderde in: ‘Itaque vix muto et nostro aliud fortasse gravius erit.’ De gedrukte versie klinkt nog beslister: ‘Itaque non muto et nostro aliud alias erit.’ Cf. Centuriae ad Belgas 3, 30. Lipsius verwacht volgens deze brief voor zichzelf geen concrete gunsten na een brief van Filips ii aan aartshertog Albrecht: alles zal wel beperkt blijven tot waardering aan het hof te Brussel. Toch komt de idee van een tastbaar resultaat nog voor in Lipsius' briefwisseling van de volgende maanden. In mei drukt Uwens zijn hoop hierop uit: ‘ut fructum voluntatis et benevolentiae regiae, sicut iam scripto, ita reipsa propediem sentias opto’; cf. ile [ix] 96 05 06 U, 6. In de correspondentie met Hartius is er sprake van een nieuwe financiële gift van minstens duizend florijnen; cf. ile [ix], 96 07 13 ha, 8; 96 08 01 h, 4. Pantinus denkt zelfs aan een functie (consiliarius, lid van de Raad van State) aan het hof van Albrecht; cf. ile [ix], 96 09 23, 6-10; zie ook ile [ix], 96 02 19 h. Varicius heeft al eerder deze gedachte uitgesproken tegenover Lipsius, maar deze toont geen belangstelling voor dergelijk ambt (cf. ile viii, 94 09 24 v, 9). Hetzelfde onderwerp komt opnieuw aan bod in Lipsius' correspondentie met Pantinus in 1605. In een reactie op diens brief schrijft Lipsius op 6 februari van dat jaar dat hij enkel een erefunctie wil aanvaarden: ‘Hoc fine non venio et vel numquam videat me Bruxella. Extra iocum. Honore aliquo externo et imaginario, nec mea sed litterarum causa, si affectu me princeps volet, admitto. Sin onus adiungitur, imo si munus, respuo et vel fuga declino.’ Cf. ile [xviii], 05 02 06. Een dag later benoemt aartshertog Albrecht hem louter honorair tot lid van de Raad van State. In 1596 heeft Lipsius dus geen benoeming gekregen als reactie op de brief van Filips ii aan Albrecht, wel volgde er, met enig uitstel, de financiële schenking waarvan sprake was in de vermelde briefwisseling met Hartius. Op 2 april 1597 kende de Spaanse koning Lipsius eerst duizend dukaten toe; op 29 mei verhoogde hij de som en de aartshertog liet dit geld onmiddellijk uitbetalen; cf. ile [x], 97 04 23; 97 06 00 c; 97 06 03 h; bbr 3, 887. Uit ile [x], 97 06 03 h blijkt duidelijk dat deze schenking de uitbetaling van zijn jaarlijks pensioen als historiographus regius, waarvan de eerste uitkering nog altijd problemen kende (zie hierover ile [ix], 96 09 30), niet verving.

[p. 136]

ode.⁵⁶ Een identieke argumentatie vinden we ook terug in een brief van Lipsius aan iemand uit het Luikse kamp, Petrus Oranus, maar zi jn besluit is anders:

Stel je in mijn plaats; jij ook zou alles afwegen, opnieuw en opnieuw, en evenmin voldoende zekerheid hebben voor de conclusie. Jouw prins zou de opdracht krijgen, als dit zonder krenking voor de andere partij kon gebeuren. Ik zal zien en de kwestie telkens weer in overweging nemen. En wat als ik erdoor overstu ur geraak? Als ik mijn schuld tegenover Ernst van Beieren niet aflos, dan zal ik hem behouden voor een beter en degelijker werk.⁵⁷

Twijfel over de opdracht blijft dus heersen. Op 2 mei schrijft hij Hartius hem spoedig te willen spreken over enkele kwesties, maar vooral over de opdracht van de Poliorcetica. Dit is nu wel echt dringend. Maar dit alleen verklaart niet het mondeling onderhoud waarop Lipsius aanstuurt: we hebben nog al opgemerkt dat hij zich in een brief niet vrijuit wil uitspreken over deze netelige kwestie. Ook wil hij vermijden dat beide partijen en hun omgeving voluit ter ore komt dat de opdracht een probleem vormde voor hem. In zijn brief aan Hartius verwijst hij naar een voorstel dat hij al geformuleerd had in zijn brief aan Oudaert, namelijk dat hij een editie van Caesar zou opdragen aan Albrecht; die zou zich wel achteruitgesteld kunnen voelen, omdat de Poliorcetica eerder verschijnt.⁵⁸ Waarom dit voorstel? Lipsius beklemtoont dat de druk al te ver gevorderd is om de opdracht nog te wijzigen; ook ziet hij op tegen het werk om noodzakelijke veranderingen aan te brengen.⁵⁹ Ook in dit fragment treffen we een intrigerende zin aan die afgebroken wordt op het moment dat we benieuwd uitkijken naar wat gaat volgen. De overgeleverde tekst eindigt met: ‘Vrienden met wie ik overlegd heb, ontkennen hier dat...’.⁶⁰ Enkele dagen later gaat Hendrik Uwens, lid van de Raad van Brabant, verder in op het geformuleerde voorstel. Opdat geen van beide personen die voor de opdracht in aanmerking komen, zich verongelijkt zouden voelen, dient ervoor gezorgd te worden dat een ander werk verschijnt op hetzelfde moment als de Poliorcetica. Hiervoor komt het geplande De Triumphis in aanmerking of de Caesareditie met aantekeningen die Lipsius voorbereidt.⁶¹ Midden mei wordt de knoop doorgehakt. In een brieffragment meldt Lipsius aan Petrus Oranus dat hij de Poliorcetica opdraagt aan Ernst van Beieren; ooit zal hij een ander werk opdragen aan aartshertog Albrecht.⁶² De Carondelet mag van deze beslissing op de hoogte gebracht worden. Wel dient vermeden dat het

56 Cf. ile [ix], [96 05 00] o.

57 Cf. ile [ix], 96 04 28.

58 Cf. ile [ix], 96 05 02 [h].

59 Cf. ile [ix], [96 05 02] o.

60 Cf. ile [ix], [96 05 02] o.

61 Cf. ile [ix], 96 05 06 u.

62 De autoriteiten in de Nederlanden blijven immers bij hun oorspronkelijk idee dat ze een werk willen voor de landvoogd. In ile [ix], 96 09 27 en 96 12 15 verklaart Lipsius zijn Monita et Exempla Politica, reeds klaar voor de druk, aan de aartshertog op te dragen, maar dit traktaat verschijnt pas in 1605. Eerder nog draagt hij zijn Admiranda sive de magnitudine Romana (1538) op aan Albrecht. Zie de bijdrage van M. Jansens aan deze bundel.

[p. 137]

nieuws van Lipsius' aarzeling bekend zou geraken.⁶³ Tien dagen later licht Lipsius zelf Jacques de Carondelet in.⁶⁴

De Poliorcetica verscheen dus met opdracht aan Ernst van Beieren. Lipsius wilde vermijden dat de omgeving van het Brusselse hof werd herinnerd aan de voor Albrecht misgelopen opdracht. Op 21 augustus 1596, wanneer hij bezig was met het verzenden van exemplaren, vroeg hij in een brief aan Hartius of het wel passend was de aartshertog een exemplaar te schenken: ‘Dat zou onmiddellijk de aandacht vestigen op wat hij [nl. Lipsius] niet had gedaan.’⁶⁵

63 Cf ile [ix], [96 05 15 h].

64 Cf. ile [ix], 96 05 25.

65 Cf ile [ix], 96 08 21 ha.

Het drukproces

Eind maart 1595 heeft Lipsius reeds een concrete kijk op de inhoud van zijn werk, want hij is van plan voor enkele dagen naar Antwerpen te gaan om er met Moretus de uitvoering van de illustraties te bespreken.⁶⁶ In september 1595⁶⁷ licht hij Josephus Justus Scaliger in over zijn geplande publicatie en vraagt hij zijn correspondent om uitleg bij passages in Vitruvius, respectievelijk over werptuigen en katapulten⁶⁸ en over een schutdak met stormram.⁶⁹ Ook alle illustraties zijn welkom ter verduidelijking van Lipsius' tekst.⁷⁰ Dit laatste verzoek herhaalt hij enkele dagen later aan Abraham Ortelius, die in zijn bibliotheek⁷¹ wellicht over nauwkeurigere afbeeldingen beschikt, hetzij in een Caesareditie, in de Vitruviuseditie van Daniele Barbaro of in een soortgelijk werk.⁷² Lipsius meent zich te herinneren dat op de Trajanuszuil te Rome een werptuig op een wagen (carrobalista) te zien is. Dit corrigeert hij in zijn Poliorcetica: volgens het opschrift bij de afbeelding ervan beweren anderen dat het op een monument uit de oudheid afgebeeld staat, maar hijzelf heeft dat nooit opgemerkt.⁷³ De oogst is mager: Ortelius bezit de bedoelde Vitruviuseditie niet, evenmin kent hij een Cae-

66 Cf ile viii, 95 03 20 he², 11-13.

67 Cf ile viii, 95 09 12 s, 13-23.

68 Vitruvius 10, 10-12. Ook in Poliorcetica, 146 zegt Lipsius in verband met de werptuigen (hij legt het in de mond van Furius): ‘Vitruvius autem omnium plenissime, in Capite proprio aut Capitibus. Sed quid est? Non intellegi haec plene a viris magnis video et qui toti fuerunt in hac cura [allusie op Scaliger?]: quid de me pudeat fateri? Formae exstant in Notitia imperii et ab aliis delineatae, sed illae obscurae, hae parum firmae.’

69 Vitruvius 10, 15, 2-7. In Poliorcetica, 133 geeft Lipsius bij monde van Oranus de vermelde tekst van Vitruivius en een van Athenaeus (de laatste in een editie van Turnebus). Daarnaast geeft hij nog in fine (pp. 136-137) apart, los van de dialoog, onder de hoofding ad textus een passage uit Hero Mechanicus, hoofdstuk 11, in de Latijnse vertaling van Francesco Patrizi (Liber de machinis bellicis necnon liber de Ceodaesia, Venetië: Franceschi 1572). Hij leidt die tekst in met de woorden: ‘Haud difficile erit e trium istorum collatione perrumpere.’ Let op de dubbele bodem van perrumpere: als militaire term ‘ergens doorheen breken’, vandaar (hier) ‘begrijpen’.

70 Scaliger reageert niet, zoals blijkt uit Lipsius' brief aan Buytewech: ile [ix], 96 03 16 buy. Toch blijft alle informatie of materiaal welkom; die kan hij eventueel elders bijvoegen.

71 Ortelius bezat een rijke collectie antiquaria. Zijn Museum Ortelianum bestond uit een ruime bibliotheek, een beroemde verzameling oude munten en medailles, verscheidene marmeren beelden en andere voorwerpen uit de oudheid, maar een inventaris ervan is niet bewaard. Cf. J. Depuydt, ‘Justus Lipsius and Abraham Ortelius’, in: Iustus Lipsius, Europae Lumen et Columen, 34-36.

72 Cf ile viii, 95 09 21 o, 11-17. Daniele Matteo Alvise Barbaro (Venetië, 5 februari 1514 - 13 april 1570) studeerde en doceerde aan de universiteit van Padua. Hij publiceerde I dieci libri dell'architettura di M. Vitruvio, tradutti e commentati da Monsignor Barbaro (Vinegia, 1556) en M. Vitruvii De Architectura libri decem cum commentariis Danielis Barbari (Venetië, 1567); cf. ibid.; dbi 6, 89-95.

73 Cf. Poliorcetica, 147. Op de Trajanuszuil te Rome staat inderdaad een carrobalista afgebeeld. Cf. C. Cichorius, Die Reliefs der Traianssäule, Berlijn-Leipzig, 1927, 1, 199; I. Richmond, Trajan's Army on Trajan's Column, Londen 1982, 16-17; plaat 3; E.W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oxford 1971, 241.

[p. 138]

sareditie met nauwkeurige illustraties; hij kan slechts twee magere schetsjes toesturen.⁷⁴ In dezelfde brief schrijft hij ook over libri notitiarum eiusmodi quaedam en voegt er onmiddellijk aan toe dat Lipsius dit ongetwijfeld kent. Misschien is dit een verwijzing naar het werk dat Lipsius wel gebruikt heeft voor illustrati es van katapulten.⁷⁵ Blijkbaar heeft Lipsius vooral problemen met de afbeeldingen van katapulten en werptuigen. In een brief aan Hendrik Uwens schrijft hij dat de tekst van zijn Poliorcetica voltooid is, maar dat hij voor die tekeningen in onze streken vruchteloos zoekt naar iemand met technisch inzicht. Ook zou hij het handiger vinden dat de Poliorcetica in Leuven zouden gedrukt worden; dan zou hij het drukproces op de voet kunnen volgen en, indien nodig, onmiddellijk bijsturen. Dat zou hem ook aanzetten om meer werken te schrijven en uit te geven. Maar de samenwerking met het Plantijnse Huis wil hij in geen geval opgeven. Hij zal bij Moretus informeren of het mogelijk is het werk in Leuven te drukken.⁷⁶ Hierover wordt verder niet meer gesproken in Lipsius' correspondentie. Het drukproces wordt in ieder geval verder gezet in Antwerpen.⁷⁷ Lipsius zal in februari 1596 naar Antwerpen reizen.⁷⁸

Enkele brieven informeren ons over de evolutie van het drukproces. Eind april zijn er ongeveer tien folio's klaar,⁷⁹ met andere woorden ongeveer 80 bladzijden, want de editio princeps van de Poliorcetica werd gedrukt in quarto. Op 6 mei zendt Balthasar Moretus een aantal bladzijden naar Lipsius met het einde van het tweede en het begin van het derde boek. Het derde boek begint op pagina 126: op dat moment waren er dus reeds 16 folio's beschikbaar. Moretus voegt eraan toe dat de druk nu even stil ligt, omdat Lipsius nog een aantal illustraties moet bezorgen; Peeter vander Borcht⁸⁰ gaat wel verder met graveren; twee etsen worden bij de brief gevoegd.⁸¹ Dat er precies op deze plaats vertraging optreedt, hoeft niet te verwonderen. Er is immers al op gewezen dat Lipsius vooral op zoek was naar illustraties voor katapulten en werptuigen en die vormen precies het voorwerp van de dialogen twee en drie van het derde boek van de Poliorcetica. Informatie over het verdere verloop van de druk vinden we niet in de bewaarde correspondentie.

Onder Lipsius' werken is de Poliorcetica het rijkst geïllustreerd: de uitgave van 1596 telt drieëndertig etsen. F. Vander Haeghen⁸² en J. Puraye⁸³ achten het mogelijk dat Lampsonius de tekeningen voor de Poliorcetica ontworpen heeft. Zij steunen hiervoor op het slot van dialoog zes uit het eerste boek.⁸⁴ Op het einde van Lipsius' uiteenzetting over stormladders repliceert Lampsonius: ‘Excuus, Lipsius, ons beeld blijft onvolledig, als je die tuigen alleen maar aan onze oren voorstelt.’ En wanneer Lipsius dat niet lijkt te begrijpen, verduidelijkt

74 Cf ile viii, 95 09 29, met een kopie van de schetsen, J. Depuydt, ‘Lipsius and Ortelius’, 44 acht het mogelijk dat Peeter van der Borcht de schets van de stormram heeft gebruikt als model voor de aries simplex in Lipsius' Poliorcetica, 137. Dit lijkt onwaarschijnlijk: de schets is te eenvoudig, terwijl de afbeeldingen van stormrammen in de werken die Lipsius gebruikt heeft voor andere illustraties van zijn werk, zo uitgewerkt zijn dat ze eerder in aanmerking komen om als model beschouwd te worden.

75 Cf. Appendix 3, nr. 8.

76 Cf. ile viii, 95 09 21 u, 10-18. Dat de druk van de Poliorcetica wordt vertraagd, omdat hij in feite moet aanwezig zijn bij het drukken, beklemtoont hij ook nog in brieven van eind 1595 of begin 1596 aan o.a. Dominicus Lampsonius en Jacques de Carondelet; cf. ile viii, 95 12 26 l, 15-17; [ix], 96 02 02 c.

77 Cf. ile viii, 95 12 26 l, 15-17.

78 Cf. ile [ix], 96 02 19 b; 96 03 16 b¹

79 Cf. ile [ix], [96 05 02] o.

80 Deze graveur was vele jaren in dienst van de Officina Plantiniana. Zie over hem, C. Depauw, Peeter vander Borcht (1535/40-1608); de kunstenaar als inventor of creator van botanische illustraties, in: De Botanica in de Zuidelijke Nederlanden (einde 15de eeuw - ca. 1650). Tentoonstelling Museum Plantin-Moretus, 13 maart - 13 juni (= Publikaties mpm/pk, 27), Antwerpen 1993, 47-49.

81 Cf. ile [ix], 96 05 06 m.

82 bbr 3, 1038. Zie ook nbw 17, 419-420.

83 J. Puraye, Dominique Lampson, Humaniste. 1532-1599, [Brugge], 1950, 55-57.

84 Poliorcetica, 32.

[p. 139]

hij: ‘Richt je ook tot onze ogen: met één blik kunnen zij iets sneller vatten en onderscheiden dan onze oren door een lange uitleg.’⁸⁵ Lipsius speelt daarop handig in: ‘Ongetwijfeld heb je gelijk. Maar wat gedaan? Mijn handen zijn niet daarvoor geschapen en ik heb me daar nooit op toegelegd. Wil je mijn plaats innemen? Jij kunt dat en je hebt zelfs schilders gevormd, onder anderen onze vriend Otho Vaenius,⁸⁶ een jongeman met artistiek talent.’ Waarop Lampsonius gehoor geeft aan het voorstel en begint te tekenen. Ook verder in het werk wordt nog meermaals de indruk gewekt dat Lampsonius het gesprek door tekeningen verheldert.⁸⁷ Ongetwijfeld is deze voorstelling ingegeven door de vrijheid die de schrijver van het dialooggenre heeft. Lipsius verwijst ernaar in een brief aan Lampsonius waarin hij zijn nieuw werk voorstelt: ‘Daar zeg jij in een gesprek met mij zaken die je zelfs niet in je droom opdist, Je weet dat liegen in dialogen volkomen toegestaan is, als het maar fatsoenlijk blijft.’⁸⁸

Uit Lipsius' correspondentie blijkt duidelijk dat Peeter vander Borcht,⁸⁹ vele jaren in dienst als graveur bij de Officina Plantiniana, de etsen voor de Poliorcetica bezorgde.⁹⁰ Een archiefstuk uit het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen geeft ons daar concrete informatie over.⁹¹ Het geeft de som die hij ontving voor de eerste twee illustraties en ook die voor de andere zonder evenwel het totale aantal ervan toe te voegen. De vermelding van zijn naam als graveur van de Poliorcetica maakt het erg waarschijnlijk dat hij in de Officina Plantiniana als enige aan de illustraties werkte. Hetzelfde document informeert ons ook dat de letters en opschriften bij de illustraties gegraveerd zijn door Ferdinandus Arsenius. De afbeeldingen van de gevechtstuigen haalde Lipsius voor een groot deel uit bestaande publicaties, zoals kan worden afgeleid uit de bijschriften in de Poliorcetica. In dit proces speelde ook Otho Vaenius een rol.⁹² Het bovenvermelde document met uitgaven van de Plantijnse drukkerij vermeldt de totale prijs die hij ontving pour protraire.⁹³ Hij maakte de tekeningen die Vander Borcht uitwerkte tot gravures, al wordt het aantal niet vermeld. Vander Borcht was de technische uitvoerder: hij zette de illustraties die Lipsius aanbracht, om in etsen, zodat ze konden gedrukt worden. Appendix 3 biedt een overzicht van de bronaanduidingen die Lipsius geeft in de legende bij de etsen. Hij ontleende vooral aan de Venetiaanse editie uit 1572 van Hero Mechanicus' Liber de machinis bellicis, necnon liber de geodaesia. Het is erg waarschijnlijk dat Lipsius zich bij zijn zoektocht heeft laten inspireren door de Vegetiusuitgave van Godeschalcus Stewechius.⁹⁴ Daarin komen gelijkaardige illustraties als in de Poliorcetica voor met verwijzing naar werken die ook Lipsius consulteerde.⁹⁵ Bij mijn speurtocht

85 Hier legt Lipsius deze woorden in de mond van Lampsonius. In zijn Saturnalia (1582) schrijft Lipsius iets gelijkaardigs in zijn inleidende brief aan Plantin: ‘Ik heb niet alleen geschreven over de spelen, ik heb ze ook laten zien.’ Hij vond visualisatie ook belangrijk bij de behandeling van wapentuigen. Daarom is Lipsius' Poliorcetica zo rijk geïllustreerd.

86 Voor zijn verblijf in Rome (1575-1580) was Otho Vaenius vanaf 1572 in de leer bij Lampsonius; cf. nnbw 6, 1297-1298; nbw 17, 419.

87 Poliorcetica, 44 en 47.

88 ile viii, 95 12 26 l, 13-14. Hetzelfde herhaalt hij nog uitgebreider in een brief aan Petrus Oranus bij het verschijnen van de Poliorcetica: ‘Daarin [nl. in dialogen] is liegen niet alleen geoorloofd, maar zelfs nodig, als we iets ernstigs of ongewoons willen zeggen. Dialogen bootsen de werkelijkheid na, maar zijn die niet’; cf. ile [ix], 96 08 21 he.

89 Cf. ile viii, 95 03 20 he², 12 en 95 09 21 o, 14.

90 Cf. ile viii, 95 12 26 l, 12-13.

91 mpm, Arch. 1079, Carnet de dépenses, 14-15. Zie hierover D. Imhof, ‘The Illustrations of Works by Justus Lipsius published by the Plantin Press’, in: Iustus Lipsius, Europae Lumen et Columen, 70-71.

92 Over Otho Vaenius en Lipsius, cf. M. Morford, ‘Theatrum Hodiernae Vitae: Lipsius, Vaenius, and the Rebellion of Civilis’, in Recreating Ancient History, 57-74.

93 Cf. Imhof, ‘The Illustrations of Works’, 70, n. 34.

94 Ik heb de editie 1592 ingekeken: Godeschalcus Stewechius, Commentarius ad Flavi Vegeti Renati de Re Militari libros, Leiden: Fr. Raphelengius, 1592. Lipsius bezat de editie Antwerpen: C. Plantijn, 1585; cf. de catalogus van Lipsius' bibliotheek (verder afgekort met Cat. Bib. Lipsii) bewaard te Leiden, Universiteitsbibliotheek, ms. 59, f. 6v, nr. 234. De publicatie ervan wordt voorbereid door Marcus de Schepper en Jeanine De Landtsheer.

95 Op p. 368 en 390: R. Valturio; p. 387: Notitia imperii; p. 390: de Vitruviusedite van Fra Giocondo van Verona; p. 396: Baszler Chronick van C. Wurstisen. Voor meer uitleg, zie appendix 3.

[p. 140]

Afb. 2: Aries testudineus (uit: Lipsius, Poliorcetica, 1596, p. 138)

Afb. 3: Aries testudineus (uit: Hero Mechanicus, De machinis bellicis, ed. F. Barocius, 1572)

naar de bronnen van het illustratiemateriaal heb ik ook twee werken van Francesco Patrizi ingekeken. In zijn De militia Romana in zijn brief aan de lezer erkende Lipsius immers schatplichtig te zijn aan hem, ‘die als enige zijn spoor gedrukt heeft op dit pad [nl. Polybius].’ Patrizi's La militia Romana, Ferrara: D. Mamarelli, 1583 bevat duidelijk illustraties zoals ze ook in Lipsius' werk met dezelfde titel, niet in zijn Poliorcetica, aangetroffen worden: schilden, gevechtsopstellingen en een plan van een kamp.⁹⁶ In diens Paralleli militari komen illustraties alleen voor in hoofdstuk twintig van het tweede deel (pp. 343-373).⁹⁷ De auteur bespreekt er de manier waarop bevelhebbers in de oudheid met hun leger een rivier overstaken. In totaal zijn er negen gravures. In zeven ervan komen Xenophon, Alexander de Grote en Hannibal aan bod. Om deze bespreking te vervolledigen behandelt Patrizi ook de

96 F. Patrizi, La militia Romana, Ferrara, D. Mamarelli, 1583. Ik heb het exemplaar geconsulteerd van de Universiteitsbibliotheek van Leiden (cataloognr. 546 F 27). Cf. ook De Landtsheer, ‘Justus Lipsius's De militia Romana’, 109.

97 F. Patrizi's Paralleli militari, dl. 1: Rome: L. Zannetti 1594; dl. 2: Rome: G. Facciotto 1595. Ik heb twee exemplaren in Antwerpen geraadpleegd: Antwerpse Stadsbibliotheek (cataloognr. 5099; het titelblad van het eerste deel ontbreekt) en Museum Plantin-Moretus (cataloognr. b 723). In beide gevallen zijn de twee delen samengebonden in één volume. In het eerste deel van dit werk (ondertitel: Ne' quali si fa paragone delle miliiie antiche, in tutte le parti loro, con le moderne) vergelijkt Patrizi het krijgswezen uit de oudheid met dit van zijn tijd. In het tweede deel (titel: Della militia riformata. Nella quale s'aprono, i modi e l'ordinanze varie degli antichi. Accomodate a nostri fuoch. Per potere secondo la vera arte di guerra, con pochi vincere in battaglia la gran moltitudine de Turchi e di varie figure militari adorna) komt het eigenlijke leidmotief van dit werk naar voor: met de Turken kan slechts definitief afgerekend worden als de organisatie en de taktiek van het Romeinse leger nagevolgd wordt. Dit thema komt veelvuldig aan bod in werken over oorlogsvoering in de zestiende en zeventiende eeuw en is natuurlijk best te begrijpen vanuit de continue oorlogsdruk van de Turken op het Westen. Cf hierover A Momigliano, ‘Polybius between the English and the Turks’, in Sesto Contributo alla Storia Degli Studi Classici e del mondo antico, Storia e letteratura. Raccolta di studi e testi 149, Rome 1980, 125-141. In zijn opdrachtbrief van La militia Romana aan hertog Alfonso ii d'Este had Patrizi dit onderwerp ook al behandeld; cf. De Landtsheer, ‘Justus Lipsius's De militia Romana’, 104. Zie hierover ook: C. Vasoli, Francesco Patrizi da Cherso, Rome 1989, 229-230, 235-237, 256. De interesse voor dit thema is ook merkbaar aan de samenstelling van een humanistenbibliotheek. Zie bijvoorbeeld L. Dupont, ‘La bibliothèque de Torrentius: les livres d'un prélat humaniste du xvi^e siècle sur l'empire ottoman’, in De Gulden Passer, 50 (1972), 100-123.

[p. 141]

bruggenbouw en illustreert dit met twee afbeeldingen: de brug van Francesco Sforza i over de Tiber⁹⁸ en die van Alexander Farnese over de Schelde in 1585.⁹⁹ Waar Lipsius in zijn Poliorcetica de bouw van Caesars brug over de Rijn uitvoerig bespreekt en er een ets aan toevoegt,¹⁰⁰ komt dit bouwwerk niet ter sprake bij Patrizi.

Lipsius moet zich tevreden stellen met de afbeeldingen die hij heeft. Op 21 augustus 1596 is de Poliorcetica gedrukt. De oplage bedraagt 1500 exemplaren,¹⁰¹ precies het aantal waarvoor een koperplaat kon gebruikt worden zonder retouches of hernieuwing.¹⁰² Op die dag stuurt hij een aantal exemplaren naar De Carondelet en andere Luikse vrienden - gezien de inhoud ontvangen zij vanzelfsprekend een exemplaar - waarbij hij Carolus Billaeus vraagt een luxueuzer gebonden exemplaar te overhandigen aan prins-bisschop Ernst van Beieren.¹⁰³ In de begeleidende brief aan een andere vriend, jurist en schepen Petrus Oranus, verwoordt Lipsius zijn verlangen naar eerlijke kritiek en zegt hij ook waarom. Hij zoekt geen lofbetuigingen die voortkomen uit genegenheid, hij verkiest een eerlijk oordeel. Hij die gewoon is te onderrichten, kan en wil ook leren van anderen, vooral inzake technische materies: die behoren niet tot zijn terrein.¹⁰⁴ Lipsius blijkt echter niet helemaal tevreden over zijn publicatie: zijn zwakke gezondheid belette hem het onderwerp uitvoeriger te behandelen en ook de gravures mochten nauwkeuriger en sierlijker zijn, maar er waren te weinig graveerders en ook de drukkers snoeien op deze kosten.¹⁰⁵ Dergelijke kritiek op de drukker van de Poliorcetica is heel uitzonderlijk; meestal heeft de briefwisseling het over de vraag wat hij aan afbeeldingen kan gebruiken. Omwille van het bijzondere karakter van die kritiek en op het moment dat het werk verschijnt, moet zij toch ernstig genomen worden en werpt zij een bijzonder licht op de Plantijnse drukkerij onder Johannes Moretus. Lipsius was toch één van de sterren in hun aanbod.

Op 8 september 1596 stuurt Lipsius exemplaren van zijn Poliorcetica naar Gerardus Buytewech¹⁰⁶ in Leiden om ze te bezorgen aan Josephus Justus Scaliger, Carolus Clusius en Cornelis Aerssens, griffier van de Staten-Generaal. Hij is erg benieuwd naar Scaligers reactie op zijn werk, want hij drukt zijn ex-contubernalis op het hart extra zorg te besteden aan het verzenden van Scaligers antwoord, nadat deze het juist verschenen werk heeft doorgenomen.¹⁰⁷ De Leidse hoogleraar reageert erg enthousiast en drukt zijn hoop uit dat dit werk algemene waardering mag kennen. In zijn brief noteert hij nog enkele inhoudelijke en tekstkritische opmerkingen. Volgens hem wordt zowel Leodium als Leodicum als Latijnse naam voor Luik gebruikt, alhoewel slechts de eerste juist is.¹⁰⁸ Lipsius vermeldt in zijn briefwisseling nog heel wat personen aan wie hij een exemplaar van zijn Poliorcetica zendt: Willem van Bergen, Koenraad van Gavere, Arnold van Wachtendonck, Jan Bernaerts (Mechelen),

98 Francesco Sforza i (San Miniato, 1401 - Milaan, 1466), condottiere, speelde een cruciale rol in de Italiaanse politiek van de vijftiende eeuw. Als hertog van Milaan stichtte hij een dynastie die een eeuw aan de macht was. Cf. dbi 50, 1-15.

99 Hieraan wijdt Lipsius ook enkele regels. Cf. Poliorcetica, 123.

100 Poliorcetica, 117-123, 125.

101 Cf. bbr 3, 1038.

102 D. Imhof (ed.), De Boekillustratie ten tijde van de Moretussen, Antwerpen 1996, 77.

103 Cf. ile [ix], 96 08 21 b; 96 08 21 c; 96 08 21 he.

104 Cf. ile [ix], 96 08 21 he.

105 Cf. ile [ix], 96 08 21 b.

106 Gerard Buytewech, afkomstig uit Leiden, verbleef van 1592 tot 1594 te Leuven in Lipsius' contubernium. Zie over hem: H. Peeters, ‘Le contubernium de Lipse à Louvain à travers sa correspondance’, in: Iustus Lipsius Europae Lumen et Columen, 163-164.

107 Cf. ile [ix], 96 09 08. Ook na de publicatie van de De Militia Romana was Lipsius erg benieuwd naar het oordeel van Scaliger. Deze vond dat Lipsius teveel informatie ontleend had aan Francesco Patrizi, maar hij heeft nooit openlijk zijn mening te kennen gegeven tegenover de Leuvense hoogleraar; cf. Scaligerana ou Bons Mots, Rencontres agréables et Remarques judicieuses et sçavantes de J. Scaliger, Keulen 1695, 245; ile viii, 95 06 21 s, 2-6; 95 07 30, 5-10; 95 12 05, 28-30.

108 Cf. ile [ix], [96] 09 24 sc.

[p. 142]

Johannes Vivianus (Aken), Paulus Moneiia (Genua) en Hieronymus Mercurialis (Firenze), Christophorus Roels en Gaspar van Vosbergen (Middelburg), Hendrik van Cuyck (Roermond), Antoon Schetz, Gerard van Hoorn en Filips van Croÿ, Johannes Saracenus (Kamerijk), Juan Martínez de Verastegui en Juan Fernández de Velasco (Milaan).¹⁰⁹

109 Cf. ile [ix], 96 09 10 b, 96 09 10 v, 96 09 15 m, 96 09 18, 96 09 20 c, 96 09 20 h, 96 09 20 s, 96 12 02, 96 12 04.

De editie 1599

Tijdens Lipsius' zoektocht naar illustraties dook onverwachts hulp op uit Italië. Giambattista Sacco, de Milanese stadssecretaris, had Lipsius' De militia Romana, in zijn stad aangekomen op kerstdag 1595, ingekeken en bood zijn medewerking aan voor de Poliorcetica: hij beschouwde het als een eer wanneer Lipsius een beroep deed op hem ingeval hij informatie wenste uit Milaan, een stad die hij bestempelde als een belangrijk centrum voor de bouw van allerhande tuigen.¹¹⁰ Dit voorstel van eind februari viel bij Lipsius in goede aarde en in zijn antwoord vroeg hij (opnieuw) vooral inlichtingen over werptuigen in de oudheid. Deze brief bereikte Sacco echter niet,¹¹¹ wat Lipsius heel wat tijd kostte in 1596. Sacco's aanbod had geen invloed op de editio princeps van de Poliorcetica, maar wel op de tweede druk. Uiteindelijk kreeg Lipsius de gewenste tekeningen van katapulten door bemiddeling van Juan Fernández de Velasco, gouverneur van Milaan. Hij had ze laten vervaardigen door Gabrio Busca,¹¹² de militaire architect van Karel Emanuel I de Grote, hertog van Savoie, naar illustraties in een boek over oorlogstuigen dat de vader van de hertog, Emanuel Filibert, ooit van de hertog van Urbino had ontvangen. De auteur ervan was Francesco di Giorgio di Martino. De British Library te Londen bezit van hem uit de periode 1475-1480 een Opusculum de architectura, dat o.a. handelt over antieke en moderne oorlogstuigen.¹¹³ Van dit of van een dergelijk werk is hier wellicht sprake. Alhoewel de informatie erin vrij recent was, twijfelde Lipsius toch niet aan het nut ervan, zeker als illustratiemateriaal.¹¹⁴ Busca's tekeningen vormden de basis voor de etsen die toegevoegd werden bij de tweede druk van de Poliorcetica in 1599.¹¹⁵ Ze vullen vier bladzijden vanaf pagina 138 en werden ingelast na de derde dialoog van het vierde boek, voorafgegaan door een uitleg van Lipsius over de herkomst ervan en een dankwoord aan Fernández de Velasco. Dit alles meldt Lipsius ook schriftelijk aan Sacco.¹¹⁶

Lipsius' briefwisseling verschaft ons verder informatie over het proces van die tweede druk. Eind augustus 1598 schrijft Balthasar Moretus aan Lipsius dat er nog maar enkele exemplaren van de eerste druk over zijn; de inhoud zou verbeterd en aangevuld moeten worden om, als de activiteiten van de Plantijnse drukkerij het toelaten, zo snel mogelijk een herdruk op de markt te brengen.¹¹⁷ Hiervoor bezorgt Balthasar Moretus Lipsius enkele dagen later een exemplaar, gebonden in goedkoper perkament en gedrukt op steviger papier van gro-

110 Cf. ile [ix], 96 02 29.

111 Cf. ile [ix], 96 12 02, 6-9.

112 Toen Pedro Enríquez de Acevedo militaire gouverneur van Milaan was, heeft Busca in zijn opdracht in Colico op de plaats waar de Adda uitmondt in het Comomeer, een vesting gebouwd, die de naam draagt van de opdrachtgever. De werken startten in 1603. Het fort Fuentes was erg belangrijk voor de controle over de omgeving die een vitale doorgang vormde voor de route vanuit Spanje en Milaan langs de Alpen naar de Nederlanden. Cf. C. Duty, Siege Warfare. The Fortress in the early Modern World 1494-1660, Londen-Henley 1979, 121. Zie over deze militaire architect en over de poliorcetische werker in het bezit van het huis van Savoye: M.V. Davico (ed.), Fortezza alia moderna. Ingegneri militari del ducato sabaudo, Turijn 2005, 171-198.

113 Ms. 197. b. 21 (bml).

114 Cf. ile [x], 97 01 27 sa, 97 05 15 s, 97 06 03 s

115 Cf. ile [xi], 98 11 27; gv 63, 19-25.

116 Cf. ile [xii], 99 01 21 s.

117 Cf. ile [xi], 98 08 29; gv 58, 11-14.

[p. 143]

Afb. 4: Twee werptuigen die Lipsius toevoegde aan zijn Poliorcetica, 1599

ter formaat, zodat de marges extra breed zijn en ruimte bieden voor verbeteringen en aanvullingen.¹¹⁸ Lipsius voegt deze correcties vrij snel toe aan het boek en zendt het terug naar Antwerpen. In de tweede editie van de Poliorcetica werden niet alle voorstellen van Lipsius voor wijzigingen doorgevoerd. Appendix 4 geeft een overzicht van de tekstverschillen tussen de editie 1596 en die van 1599.¹¹⁹ Balthasar Moretus vond pas na de terugkomst van zijn broer Johannes van de Frankfurter Buchmesse de tijd om de verbeteringen aan te brengen; ondertussen werden de nieuwe etsen al wel gesneden; ook hierover had Balthasar nog een vraag: moest de bijhorende tekst niet aangevuld worden, zodat de toelichting vollediger was?¹²⁰ Dat het hier ging om Busca's tekeningen, wordt duidelijk uit het vervolg van de correspondentie. De nieuwe druk was gestart vóór 14 november, Lipsius ontving op die datum het eerste folium met de eerste afbeelding, die van de belegering van een stad;¹²¹ die illustratie bevindt zich op pagina 25. Ongeveer twee weken later meldde Balthasar Moretus dat de drukkerij goed doorgewerkt had, en zond opnieuw een aantal folia. Verder vroeg hij opnieuw Lipsius' mening over de tekst die als toelichting zou gevoegd worden bij de nieuwe tekeningen van de tweede druk: volstaat het dat eraan herinnerd wordt dat Gabrio Busca de tekeningen uitvoerde en dat Juan Fernández de Velasco ze bezorgd heeft?¹²² Lipsius' antwoord kennen we niet, maar hij had blijkbaar nog geen definitieve beslissing genomen in verband met de bijhorende legende. Immers, op 11 december 1598 deelde Balthasar More-

118 Cf. ile [xi], 98 09 04: gv 59, 3-7. Dit exemplaar wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Leiden. Zie hierover J. De Landtsheer, in: Lipsius en Leuven, 108-109.

119 Zie voor een vergelijkingtussen beide edities ook bbr 3, 1039.

120 Cf. ile [xi], 98 09 00; gv 60, 2-6.

121 Cf. ile [xi], 98 11 14; gv 62, 10-12 - De afbeelding van een belegerde stad bevindt zich na dialoog 4 van boek 1.

122 Cf. ile [xi], 98 11 27: gv 63, 2-3 en 19-25.

[p. 144]

tus hem mee dat hij de etser de opdracht gegeven had voldoende ruimte te laten voor bijgevoegde tekst en beloofde hij de etsen samen met het origineel van Busca te zenden; daarbij moest de vraag gesteld worden of iets aan de illustraties diende gewijzigd te worden en of er nood was aan onderschriften; de tekst over Busca en Fernández de Velasco moest in letters gedrukt worden, omdat dit het enige was dat op die bladzijde aan de afbeeldingen voorafging.¹²³ Een week later stuurde Balthasar Moretus de nieuwe etsen met de tekening van Busca terug:¹²⁴ de Officina Plantiniana had die niet meer nodig en het was beter dat Lipsius ze bewaarde. Begin 1599 vorderde het drukproces volgens Moretus' wensen: om Lipsius daarover te laten oordelen en ook over de gewijzigde volgorde van de nieuwe afbeeldingen zond hij hem enkele drukproeven - de afbeeldingen waren niet voldoende nauwkeurig afgedrukt door het snelle werken.¹²⁵ Drie weken later schreef Lipsius aan Sacco dat de tweede druk klaar was.¹²⁶

In 1605 zou nog een derde editie van de Poliorcetica verschijnen bij Johannes Moretus te Antwerpen.¹²⁷ Aan deze editie werd een ets toegevoegd met de afbeelding van vijf loden kogels die door een katapult dienen afgeschoten te worden. Deze projectielen waren in Lipsius' tijd gevonden in de buurt van het huidige Ascoli (Picenum) in de bedding van de Tronto.¹²⁸ Tot slot nog dit: voor deze studie heb ik heel wat werken uit de zestiende eeuw ingekeken. Wat daarbij opvalt, is hoezeer de Plantijnse drukken door hun kwaliteit boven de andere drukkers uitsteken, zowel voor de kwaliteit van het papier, het drukwerk, de illustraties als de band. Als je dan over de uitgave van Patrizi's Paralleli militari in 1594-1595 leest dat het uitgegeven is ‘con particolare cura tipografïca e arricchiti di non poche illustrazioni’,¹²⁹ frons je wel eens je wenkbrauwen. Wij zijn kwaliteit gewend. De Officina Plantiniana heeft ons hoge eisen doen stellen. We zijn er haar dankbaar voor.

123 Cf. ile [xi], 98 12 11; gv 64, 17-23.

124 Cf. ile [xi], 98 12 19 m; gv 65, 11-13.

125 Cf. ile [xii], 99 01 02 m; gv 67, 12-13 en 8-12. Blijkbaar is de volgorde van nieuwe afbeeldingen gewijzigd; we bezitten geen brief van Lipsius waarin hij zich daarover uitspreekt.

126 Cf. ile [xii], 99 01 21 s.

127 Cf. bbr 3, 1039-1040.

128 Cf. Appendix 4.

129 F. Patrizi, Paralleli militari, 230.

[p. 145]

Appendix 1 Wijzigingen door Lipsius aangebracht in de editie 1599 van zijn Poliorcetica.¹³⁰

Liber, dialogus	Poliorcetica 1596	Poliorcetica 1599
I, 3	Sed et Constantinopoli, locus a Constantino exstructus. Et mansit... (p. 11)	Sed et Constantinopoli Mangana, locus a Constantino exstructus: ubi (ait) Glycas omnia bellica instrumenta reposita, et libri de Mechanicis. Nam mansit... (p. 20-21)
I, 5	Itaque manipulatim in Testudines se conglobabant (p. 20)	Itaque manipulatim aut centuriatim in Testudines se conglobabant (p. 27)
II, 3	et cancellatum tignis directis transversisque, varie ligabant. (p. 85)	et cancellatim tignis directis transversisque, varie ligabant. (p. 78)
II, 4	Videatur, an non et hic similis pressio, et tum fulcra et destinae quae sustentarent, tabulato inferiori nixae, (p. 107)	Videatur, an non et hic similis pressio, et tum fulcra et destinae quae sustentarent, tabulato inferiori nixae. Ista de Turribus. nisi etiam ex Niceta addo, Turres quasdam complendis fossis, et ad scansionem fuisse. Narrat de Iohanne quodam, eum Varuam opidum obsedisse, et Machinam quadrilateram struxisse, quae latitudine aequaret fossae spatium, et altitudine ipsa moenia. Eum deinde subiectis rotis ad fossae labrum admovisse, et deinde subvertisse atque in ipsam fossam impulisse. Hanc autem utrumque labrum sub finem tetigisse; atque ita eadem illa usos milites, et ad fossam complendam, et ad moenia scandenda, vice scalarum. (p. 94)
III, 1	Postrema verba de Cylindris intelligenda videntur: de quibus et in Vitruvio legetis. (p. 134)	Postrema verba de Cylindris intelligenda videntur: de quibus et in Vitruvio legetis. Addit autem subinde, quingentos homines in Cancro illo fuisse occupatos. (p. 115)
III, 3	Fuerit instrumentum, quo muros fodiebant et deruebant, ut terram sus rostro. Sed extra iocum, serio haec nescio, nec nimis inquisivi, non item inquisivi (p. 152)	Fuerit instrumentum, quo muros fodiebant et deruebant, ut terram sus rostro. Lamps. Imo Sues in Britannicis alibi Chronicis, pro Vineis videor legisse. Lips. Et ego, sed obscure memini. Itaque serio tibi dicam, serio haec nescio, nec nimis inquisivi, non item inquisivi (p. 129)

130 De context van elke passage wordt toegevoegd, de verschillen tussen beide edities zijn vetgedrukt.

[p. 146]

III, 3	ille sermo, qui a Lipsio notatus (p. 153)	ille sermo, qui ante notatus (p. 130)
III, 3	Leodicenses castrum de Argenteal fortiter impugnare coeperunt, iactis lapidibus magnis cum mangonalibus, et fuso metallo in vasculis terreis, ferroque candenti proiecto, tandem stercoribus etiam iniectis. Nec dissident quaedam ab iis, quae Lipsius monuit fundis solere in urbes mitti. Nec vero ista solum, sed et plumbeos globos emissos lego: (p. 155)	Leodicenses castrum de Argenteal fortiter impugnare coeperunt, iactis lapidibus magnis cum mangonalibus, et fuso metallo in vasculis terreis, ferroque candenti proiecto, tandem stercoribus etiam iniectis. Nec vero ista solum, sed et plumbeos globos emissos lego: (p. 131)
IV, 4	quo sensu? An ut summis virgis arborum flagellisque insertae fuerint, non duris robustisque stipitibus? An flagellum hic, lorum et amentum? An denique loris revinctas fuisse, sic ut missae recipi possent et redire? cogitare vos volo, si est tanti. Teli quidem eius mentio etiam inferiore aevi in Claudio Vopisci: (p. 214)	quo sensu? Servius ait, esse clavas, cubito semis factas, eminentibus hinc et hinc acuminibus quibusdam: quae ita in hostem iaciuntur, religatae lino vel loro, ut peractis vulneribus possint redire. Neque certius dixerim: nisi quod teli eius mentio etiam inferiore aevi in Claudio Vopisci: (p. 178)
V, 5	An si forte ignem Graecum intellegit, quem paullo ante, Constantini Magni temporibus inventum esse, Iohannes Zonaras in Vita eius scribit? (p. 239)	An si forte ignem Graecum intellegit, quem paullo ante, Constantini Pogonati temporibus inventum esse, Iohannes Zonaras in Vita eius scribit? (p. 197)
V, 10	Abutimur, et apud quosdam profecto, quod Alexis dixit, λουτρόν ἐστιν, οὐ πότος: balneum est, non potio. (p. 260)	Abutimur, et apud quosdam profecto, quod Alexis dixit, λουτρόν ἐστιν, οὐ πότος: lotio est, non potio. (p. 212)
V, 11	Tamen Catapultas, Scorpiones, Ballistas haud in totum abdicem: varie possunt esse utiles: et maxime tollenones Fundibula illa, quae grandiores molaresque lapides, cadavera, et talia in opida iactant. (p.262)	Tamen Catapultas, Scorpiones, Ballistas haud in totum abdicem: varie possunt esse utiles: et maxime tollenones sive Fundibala illa, quae grandiores molaresque lapides, cadavera, et talia in opida iactant. (p. 214)

[p. 147]

Appendix 2 Overzicht van de onderwerpen die in de Poliorcetica aan bod komen

Hierbij wordt vertrokken van de titels die Lipsius aan de dialogen gaf. Dan worden de elementen toegevoegd die bijdragen tot een duidelijk inzicht in de structuur van de Poliorcetica. De nummering in de eerste kolom heeft dezelfde bedoeling. Ook de grondiger besproken Griekse en Latijnse teksten worden vermeld; meestal werden die al door Lipsius in de titels weergegeven.

Toegevoegde nummering gevechtstuigen	Poliorcetica
	Dialogen over belegering	Dialogen over andere onderwerpen
	Boek i
		Dial. 1: Gesprekken over uiteenlopende onderwerpen: de oorzaak en de onverwachte aanleiding tot een interessante dialoog.
		Dial. 2: Etymologie en schrijfwijze van de Latijnse naam van Luik: Leodicum.
	Daarna het begin van het gesprek over gevechtstuigen
Algemene inleiding	Dial. 3: de verschillende betekenissen van termen voor oorlogstuigen: machina, machiones, mangana. Oorsprong van oorlogstuigen in het algemeen.
I. Aanvalstuigen (oppugnatio)	Dial. 4: Indeling van de Poliorcetica: machinae (tuigen om muren te belegeren), tormenta (werpapparaten), tela (kleinere werptuigen)
A. Machinae
1.	De plotse belegering (oppugnatio subita)
a	De corona (belegeringslinie)
b	Dial. 5: Het schilddak (testudo). Zijn sterkte en kracht.
c	Dial. 6: De stormladder (scala); enkele soorten ervan. De sambuca.^131
d	Dial. 7: Vlechtwerk ter bescherming of takkenbossen om grachten op te vullen (crates), het draagbare schutdak (vinea), een scherm als borstwering (pluteus, spalio, cattus; ook lesa). Grondige uitleg over dit soort tuigen. Vegetius, De re militari, iv, 15, 1-4.
e	Dial. 8: Drie soorten schutdaken op wielen: om te beschermen bij het effenen van het terrein (testudo aggestitia), bij het graven van grachten (testudo fossoria) en bij het hanteren van de stormram (testudo arietaria).
f	Dial. 9: De musculus (een soort schutdak) aan de hand van een passage uit Caesar. Caesar, De bello civili, 2, 10, 1-11, 4.

131 Een belegeringstuig met neerklapbare brug voor de aanval op muren. Het werd gemonteerd op twee onderling verbonden schepen. Wanneer de brug neergelaten werd, geleek het tuig op een harp (sambuca).

[p. 148]

2. De langdurige belegering (oppugnatio diuturna)	Boek ii
	Dial. 1: De blokkade (circumvallatio). Voorbeelden ervan die uit meer gordels bestaan en met veel inspanning worden volgehouden.
	Dial. 2: Verklaring van de tekst uit de vorige dialoog: Caesar, De bello Gallico, 7, 69 en 7, 72-73.
1^o Om de vesting af te sluiten.	Enkele termen i.v.m. de blokkade: I.v.m. vallum: brachia (armen van een belegeringswerk), lorica (borstwering), cervi (takken die een versperring vormen), stili caeci (verborgen palen), enz. I.v.m. interior munitio (tegen de omsingelde vijand): fossae (grachten), cippi (gepunte palen), lilia (wolfskuilen), stimuli (voetangels). I.v.m. exterior munitio (tegen vijanden buiten de omsingelingsgordel): idem als bij interior munitio.
2^o Om de vesting te belegeren.
a	Dial. 3: De wal (agger), opgeworpen voor de belegering. Caesar, De bello civili, 2,15,1-4.
b	Dial. 4: De belegeringstorens (turres). Vroeger onbekend. Wanneer uitgevonden? - Hoogte (altitudo), verdiepingen (tabulata), ijzeren bekleding (ferrea tegmenta) Caesar, De bello civili, 2, 8-9.
Uitweiding:	Dial. 5: De bouw van bruggen om troepen over te zetten, rustend op schepen, op zakken (utres) met lucht of op vaten (cuppae). Caesars brug over de Rijn. Caesar, De bello Gallico, 4, 17, 1-18, 1.
B. Tormenta	Boek iii
1	Dial. 1: Uiteenzetting over de stormram (aries). In het kort over twee vergelijkbare tuigen: de helepolis^132 en de terebra^133. Flavius Josephus, Bellum Judaicum, 3, 214-217 (Lat. vert.)
2	Dial. 2: Werptuigen (catapulta): de naam, verschillende groottes, de projectielen, kracht en vorm.
3	Dial. 3: Werptuigen voor stenen (ballista en manganicum). Andere namen die daarvoor gebruikt worden. De zwaarte van de stenen en het resultaat. Over de pezen en de haren van die tuigen.
4	Dial. 4: Nog een werptuig: de scorpio. Dit schiet werpspiezen af met giftige punt.
Uitweiding 1	Dial. 5: Hoe waren de vestingsmuren in de oudheid? Aparte uiteenzetting over die van de Galliërs. Caesar, De Bello Gallico, 7,23,1-5.
Uitweiding 2	Dial. 6: Wie maakten en transporteerden de oorlogstuigen?

132 De helepolis is een testudo met vooraan drie scherpe spitsen.

133 De terebra dient om door muren te boren.

[p. 149]

	Boek iv
		Dial. 1: Een gastmaal met everzwijn; in de oudheid werd een volledig dier opgediend.
C. Tela	Dial. 2: Begin v.d. de uiteenzetting over de kleinere werptuigen (tela).
1	Eerst over de slingerriem (funda): uitvinding, vorm en gebruik.
	Dial. 3: Uitleg van drie speciale soorten van de slingerriem; de Griekse (met bolvormige steen), cestrosphendone (een kort speeltje wordt afgeschoten), fustibalus (de slinger is aan een stok bevestigd).
2	Dial. 4: Indeling en soorten werpspiezen (iacula).
	a. helemaal uit hout (rudia): houten speren met in vuur geharde punt (sudes), met brandende punt (faces), met afgestompte punt (praepilata).
	b. met ijzer (ferrata): de speer (hasta, lancea) en verwante tuigen
	Dial. 5: Spies met een riem (amentum): definitie en bedoeling.
3	Dial. 6: Beschrijving van bogen (arcus) en boogschutters (sagittarii).
II. De afweer (repugnatio)	Boek v
A. Tegen plotse belegering.
1	Dial. 1: Tegen schilddaken en stormladders: rotsblokken (saxa), stangen (conti), lansen (i), gaffels (furcae)...
2	Dial. 2: Vele andere afweermiddelen tegen vijanden die de muren beklimmen: hete olie (oleum), pek (pix), zwavel (sulphur), aardhars (bitumen): dit alles ook geworpen met slingerriemen. Vloeibaar lood (plumbum), gloeiend ijzerpoeder (ferri pulvis), zand (arena), netten (retia).
3	Dial. 3: Uitspreiden van gekookt fenegriek^134 op de aanvalstorens, ook van een bepaald soort zuring (rumex) en distels (tribuli).
4	Dial. 4: Vaten (dolia), stukken boomstammen (cylindri), molenstenen (molares), zuilen (columnae), met stenen gevulde korven (metellae) en andere projectielen.
5	Dial. 5: Afweermiddelen tegen belegeringstuigen: rotsblokken (saxa) en vuur (ignes), Het vuur wordt aangebracht o.a. door brandpijlen die kunnen voorzien zijn van weerhaken (malleoli, unci, falaricae) Ammianus Marcellinus, 23, 4, 14-15.
B. Tegen langdurige belegering
1	Dial. 6: Afweermiddelen tegen aarden wallen: onderaardse gangen (cuniculi), vuur (ignes), een nieuwe wal (agger) en verhoging van de muur (elevatio)

134 Fenegriek is een plant van het plantengeslacht hoornklaver; de naam is afgeleid van het Lat. faenum graecum.

[p. 150]

2	Dial. 7: Afweermiddelen tegen belegeringstorens: vuur (ignes iacti), met balken de torens rammen (trabes incussae), het bouwen van andere torens (aliae turres structae).
3.	Dial. 8: Verschillende afweermiddelen tegen de stormram; Vegetius, De re militari, 4,23,1-5.
4.	Dial. 9: Afweermiddelen tegen andere aanvalstuigen: dierenhuiden (coria), een weefsel van geitenharen (cilicium), wielen (rotae)
		Dial. 10: Het plengen (libatio) aan tafel is een eerbewijs. Aan wie?
Slotbeschouwing:	Dial. 11: Zouden die besproken gevechtstuigen ook nu nog enig nut kunnen hebben en welke?

[p. 151]

Appendix 3 Bronaanduidingen¹³⁵

1.	Afbeelding 3^136 - Poliorc., 33: B. Scalae inspectores, ex Herone. De illustratie is ontleend aan Hero Mechanicus' Liber de machinis bellicis, necnon liber de geodaesia, Venetië, Franceschi, 1572, 23 (Cat. Bib. Lipsii, f. 7r, boek nr. 282).^137 In Poliorc. 1, 6 (p. 27), vraagt Oranus uitleg over Hero. Lipsius antwoordt: ‘Hij leefde onder de Byzantijnse keizers en was christen, zoals blijkt uit zijn geschriften. Hij moet onderscheiden worden van Hero van Alexandrië, die vroeger leefde en eveneens een Mechanica schreef.’^138 De tekst van onze Hero is vertaald in het Latijn en uitgegeven door Franciscus Barocius (of Francesco Barocio), een vooraanstaand Venetiaans burger, in 1572. De titel luidt De machinis bellicis, et de Geodesia. Lipsius' biografische noot is vrij volledig. Er kan nog aan toegevoegd worden dat hij Hero van Byzantium (of Hero de Jongere) wordt genoemd om hem te onderscheiden van zijn naamgenoot. Hij leefde in de tiende eeuw ten tijde van keizer Constantinus VII Porphyrogenetus.^139 In feite is de auteur anoniem: zijn naam en de oorspronkelijke titels van zijn werken zijn verloren. De auteursnaam Hero werd door sommigen toegevoegd in het manuscript omwille van de inhoudelijke overeenkomst met Hero van Alexandrië.^140
2.	Afbeelding 3 - Poliorc., 33: C. Scalae cum ponte, ex Herone. Herkomst: Hero Mechanicus, Liber de machinis, 82.
3.	Afbeelding 4 - Poliorc., 34: E. Sambucae Polybii,^141 quarum alia et levior forma in Herone. Verwijzing naar Hero Mechanicus, Liber de machinis, (wellicht) 45.
4.	Afbeelding 13 - Poliorc., 108: A. Turris mobilis, cum gradibus suis ad tabulata singula, et ostensione velamentorum et tabularum ad latera, ex Herone. Herkomst: Hero Mechanicus, Liber de machinis, 58.
5.	Afbeelding 18 - Poliorc., 138: C. Aries Testudineus, aut in turri, ex Herone sumptus. Herkomst: Hero Mechanicus, Liber de machinis, 40.
6.	Afbeelding 18 - Poliorc., 138: D. Terebra, item ex Herone. Herkomst: Hero Mechanicus, Liber de machinis, 30.
7.	Afbeelding 19 en 20 - Poliorc., 147: Duae figurae, quas reperiri aiunt, aut certe alteram, in priscis monumentis, non mihi visam. De illustratie op p. 147 (bovenaan) van een katapult gelijkt ontegensprekelijk op die van Valturio,^142 170v, ook al vermeldt Lipsius hem niet als bron, maar verwijst hij naar de mogelijkheid dat dit tuig afgebeeld staat op een antieke monument. Opzoekingswerk heeft ons daar geen aanduiding over gegeven, wel over de afbeelding onderaan op dezelfde bladzijde van een carrobalista.^143

135 Erg praktische en nuttige informate als achtergrond bij de technische uitleg in Lipsius' Poliorc. heb ik vooral gevonden in: O. Lendle, Antike Kriegsmaschinen in poliorketischen Texten, Wiesbaden 1975 en (idem), Texte und Untersuchungen zum technischen Bereich der antiken Poliorketik, Wiesbaden 1983. Ook nog in: J. Kromayer B G. Veith, Heerwesen und Kriegführung der Griechen und Römer, (Handbuch der Altertumswissenschaft 8.3.2) München 1963; E.W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oxford, 1971; (idem), Greek and Roman Artillery: Historical Development, Oxford 1969; J. Peddie, The Roman War Machine, Gloucester 1994.

136 We hebben de 33 etsen in de Poliorcetica gewoon genummerd volgens hun volgorde.

137 Hero's werk kan ingekeken worden op internet dankzij The Archimedes project. - http://archimedes.mpiwg-ber-lin.mpg.de.

138 Hero van Alexandrië, bijgenaamd Mechanicus, was ingenieur en mathematicus. Zijn leven kan niet nauwkeurig gesitueerd worden, ergens in de periode van 150 v.C. tot 250 n. C. Cf. re 8, 992-1069.

139 Byzantijns keizer van 912 tot 959; cf. re 4, 1, 1033-1040.

140 re, 8, 1074-1076; H. Martin, Recherches sur la vie et les ouvrages d'Héron d' Alexandrie et sur tous les ouvrages mathématiques Grecs qui ont été attribués à un auteur nommé Héron, Parijs, 1854, 243 en 446; Siegecraft: two tenth-century instructional manuals by ‘Heron of Byzantium’, ed. D.F. Sullivan Washington 2000, 2-4.

141 M. Claudius Marcellus gebruikte dit tuig in 214 v.C. bij zijn aanval op Achradina, een deel van Syracuse; cf. Polybius 8, 6-7.

142 Roberto Valturio (Valturius) (Rimini 1405-1475), militair expert, ontwierp gevechtsmachines en forten. Uit zijn De re militari (Verona, Johannes ex Verona, 1472) blijkt een grondige kennis van de antieke auteurs over dit onderwerp. Cf. nbg 45, 903-904.

143 Cf. noot 73.

[p. 152]

Afb. 5: Een werptuig uit Lipsius, Poliorcetica, 1596, p. 162

Afb. 6: Een werptuig uit de Vitruviuseditie van Fra Giocondo da Verona, 1511

8.

Afbeelding 21-22 - Poliorc., 148: Utraque haec in Notita imperii exstat. Het gaat hier in beide gevallen om de uitgave van hetzelfde werk door Sigismond Ghelen^144 (Bazel: H. Frobenius en N. Episcopius, 1552) en Guido Panciroli^145 (Venetië: Fr. De Franciscis Senensis, 1593), nl. van De militia Romani imperii, beide aanwezig in Lipsius' bibliotheek.^146 Deze uitgaven bevatten verschillende onderdelen. De verzamelband bevat als eerste werk Notita utraque dignitatum cum Orientis tum Occidentis ultra Arcadii Honoriique Caesarum tempora, Bazel: H. Frobenius en N. Episcopius, 1552.^147 Ook een ander werk is in deze band opgenomen, nl. de uitgave door S. Ghelen van Notitiis vetustus liber de rebus bellicis. Dit is een anoniem werkje uit de vierde of vijfde eeuw n. C. over nieuwe oorlogstuigen.^148 De editie van Panciroli (Venetië, 1593) draagt als titel Commentarium in Notitiam utramque imperii Romani en bevat ook een uitgave van De rebus bellicis.^149. De afbeelding van een balista quadrirotis op p. 203^150 is duidelijk door Lipsius gebruikt voor de onderste afbeelding op p. 148 in zijn Poliorcetica, zoals hij zelf aangeeft in het opschrift. Er zijn enkel kleine verschillen: de wielen zijn anders en het paardenspan rijdt bij Lipsius in de tegenovergestelde richting, nl. van links naar rechts. Ook de afbeelding van een balista fulminalis op p. 222 is grotendeels overgenomen op p. 148 (bovenaan) van de Poliorcetica met enkele wijzigingen: opnieuw is de richting van illustratie omgekeerd, een soldaat is toegevoegd en het tuig is verplaatsbaar dankzij twee wielen, terwijl het bij Panciroli lijkt gemonteerd te zijn op een schip.^151

144 Sigismond Ghelen (Gelen, Gelenius), (Praag, ca.1498 - Bazel, 1554) gaf heel wat antieke auteurs uit en publiceerde vertalingen ervan; cf. ndb 6,173; nbg 20, 374.

145 Guido Panciroli (Regio, Lombardije, 1523 - Padua, 1599), rechtsgeleerde, professor Romeins recht in Padua; cf. nbg 32, 62.

146 Cf. Cat. Bib. Lipsii, f. 4r, boeken nrs. 74 en 75. Lipsius vermeldt dit werk ook op pp. 145 en 213 in zijn Poliorcetica. In zijn De militia Romana 3, 6 verwijst hij naar dat werk voor de beschrijving van een tunica loricata.

147 Cf. Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque nationale (Parijs, 1897.) 58, 875.

148 H. Brandt, Zeitkritik in der Spätantike. Untersuchungen zu den Reformvorschlägen des Anonymus De rebus bellicis, München 1988; 150-162; Anonymi auctoris de rebus bellicis, ed. R.I. Ireland, Leipzig 1984, v-viii; re 1, 2325.

149 Deze editie heb ik niet kunnen inkijken, wel die van Lyon, Ex officina Q.H. a Porta, Joannes de Gabiano 1608 (Leuven, Universiteitsbibliotheek, btab 7B275).

150 De paginanummering in de verzamelband loopt gewoon door bij het begin van een ander werk, behalve bij het laatste onderdeel: De quatuordecim regionibus urbis Romae earumdemque aedificiis tam publicis quam privatis libellus (ook uitgegeven door Panciroli bij dezelfde drukker en in hetzelfde jaar).

151 De voorstelling van deze twee ballistae is erg fantasierijk, zodat men zich kan afvragen of deze tuigen wel bruikbaar waren. Cf. hierover J.H.W.G. Liebeschuetz, Realism and Phantasy: the Anonymous de rebus bellicis and its afterlife, in: E. D_browa (ed), The Roman and Byzantine Army in the East, Krakau 1994, 125-129.

[p. 153]

9.	Afbeelding 24 - Poliorc., 162: A. Figura, quam in Vitruvio Iocundus expressit. Voor deze afbeelding stond de Vitruviuseditie van Fra Giocondo da Verona model.^152 Ze verscheen te Venetië bij Johannes de Tacuino in 1511 onder de titel M. Vitruvius per Iocundum solito castigatior factus, cum ftguris et tabula, ut iam legi et intellegi possit met 136 gravures.^153 Fra Giocondo wijzigde de tekst om hem in overeenstemming te brengen met zijn eigen architectonische kennis.^154 De houtsneden zijn interpretaties van soms onduidelijke concepten en werden in vele latere edities nagevolgd.^155
10.	Afbeelding 24 - Poliorc., 162: B. E Chronicis Basilaeensibus sumpta, et alibi reperta. Hier heeft Lipsius een voorbeeld gevonden in de Baszler Chronick van Christian Wurstisen (Urstitius), p. 397.^156
11.	Afbeelding 25 - Poliorc., 163: C. Similis priori fere, ex Valturio. Hier haalde Lipsius zijn inspiratie in het werk De re militari van Roberto Valturio.^157

152 Zie p. 106v.

153 Deze Vitruviuseditie is ook in te kijken op internet. - http: www.cesr.u niv-tours.fr/Architectu ra/Traite/

154 Giovanni Giocondo da Verona (Verona, ca. 1435 - Rome, 1515), dominicaan, architect, filosoof, professor Grieks en Latijn; cf. nbg 20, 589-591.

155 Vitruvius illustratus. Catalogus van een tentoonstelling van Vitruvius handschriften en edities gehouden in de Universiteitsbibliotheek van Leiden van 22 januari tot 2 maart 1987, Leiden 1987, 19-20.

156 Christian Wurstisen (Bazel, 1544-1588) was professor wiskunde aan de universiteit van Bazel. Zijn kroniek (Bazel: Sebastian Henricpetri, 1580) bestrijkt de periode van het begin van de geschiedenis tot 1580 en beperkt zich niet tot Bazel, maar behandelt ook de geschiedenis van Zwitserland, Bourgondië, de Elzas en Breisgau. Het werk is verlucht met 303 houtsneden van Georg Sikkinger, vooral wapenschilden, slechts enkele belegeringstuigen.

157 Cat. Bib. Lipsii, f. 4v, nr. 107: uitgave Parijs, 1534. - Ik heb de editie Verona, Johannes ex Verona, 1472 ingekeken.

[p. 154]

Appendix 4 Overzicht van de etsen in Lipsius' Poliorcetica 1596 en 1599.

Wij herhalen telkens de verklaring zoals zij voorkomt bij de afbeelding in de edities. Indien zij ontbreekt, wordt tussen haakjes een toelichting toegevoegd die samengesteld werd aan de hand van de tekst van de dialogen. Aan de oorspronkelijke punctuatie en het hoofdlettergebruik werd niets gewijzigd. Tenzij anders vermeld, wordt verwezen naar de editie van 1596.

			Boek i
Na dial. 4	(p. 17)	nr. 1	Oppugnatio subita per coronam.
Na dial. 5	(p. 25)	nr. 2	[Testudo (schilddak) bij bestorming van een muur.]
			[Testudo (schilddak) in een gevecht.]^158
Na dial. 6	(p. 33)	nr. 3	A. Scalae compactiles aut solutiles.
			B. Scalae inspectores, ex Herone.
			C. Scalae cum ponte, ex Herone.
	(p. 34)	nr. 4	D. Tollenones
			E. Sambucae Polybii, quarum alia et levior forma in Herone.
Na dial. 7	(p. 45)	nr. 5	A. Vineae.
			B. Pluteus.
Na dial. 8	(p. 48)	nr. 6	A. Testudo [schutdak] simplex.
			B. Rostrata.
			C. Arietaria.
Na dial. 9	(p. 57)	nr. 7	A. Musculus Caesaris.
			B. Musculus vulgi, falsus.
			Boek ii
Na dial. 1	(p. 66)	nr. 8	Plataeensis obsidio.^159
	(p. 67)	nr. 9	Numantiae obsidio.
	(p. 68)	nr. 10	Carthaginis obsidio.
Na dial. 2	(p. 82)	nr. 11	1. Alesia in colle.
			2. Fossa infra collem a Caesare ducta.
			3. Stimuli.
			4. Lilia.
			5. Cippi.
			6. Fossae duae ad vallum, interior aqua plena.
			7. Vallum ipsum e terra, lorica e lingo.
			8. Cervi sive rami grandes et densi stipatique eminentes, contra adscensum.
			9. Castella in orbem.
			10. Turres ligneae.
Na dial. 3	(p. 93)	nr. 12	A. Agger communis, et stellatus: alibi latere aut sepimento clausus, ad varietatem ostendendam. Supra Suggestus e lapidibus, et in eo Turris, ad Massadam [joodse vesting].
			B. Agger Caesaris e muris latericiis, introrsum vacuus, suffultus etc.
Na dial. 4	(p. 108)	nr. 13	A. Turris mobilis, cum gradibus suis ad tabulata singula, et ostensione velamentorum et tabularum ad latera, ex Herone.
			B. Turris Vegetii, cum ponte et ariete.^160
			C. Turris latericia Caesaris, cum funibus anchorariis praependentibus, dum fit opus. Tectum superne, mobile.^161

158 Een spectaculaire afbeelding: een paardenspan met strijdwagen rijdt over het schilddak zonder dat dit enige krimp geeft!

159 Hoewel de weergave van de gevechtstuigen erg precies en betrouwbaar is, zitten de voorstellingen van omsingelde steden (Plataea, Numantia, Carthago) vol anachronismen: het lijkt eerder om middeleeuwse steden te gaan die gegroeid zijn rond een christelijke kerk. Cf. Lipsius en Leuven, 107.

160 Cf. Vegetius, De re militari, 4, 17 en 19. Zie ook Lendle, Texte und Untersuchungen, 101-106.

161 Cf. Caesar, De bello civili, 2, 8-10.

[p. 155]

Na dial. 5	(p. 123)	nr. 14	C. Pons e cuppis.
			D. Pons ex utribus.^162
	(p. 124)	nr. 15	Pons Eunapii^163 et Arriani^164.
	(p.125)	nr. 16	E. Pons Caesaris,^165 eius partes.
			1. Tigna sesquipedalia in flumen dimissa.
			2. Bipedales trabes immissae.
			3. Fibulae binae.
			4. Sublicae obliquae, et cum opere iunctae.
			5. Defensores.
			6. Directa materia ad consternendum.
			Boek iii
Na dial. 1	(p. 137)	nr. 17	A. Aries Simplex.
			B. Aries compositus.
	(p. 138)	nr. 18	B. Aries compositus
			C. Aries Testudineus, aut in turri, ex Herone sumptus.
			D. Terebra, item ex Herone.
Na dial. 2			[Vier afbeeldingen van catapultae.]
	(p. 147)	nr. 19	A.
		nr. 20	A.A. [opschrift bij nrs. 19 en 20] Duae figurae, quas reperiri aiunt, aut certe alteram, in priscis monumentis, non mihi visam.
	(p.148)	nr. 21	B.
		nr. 22	B.B. [opschrift bij nrs. 21 en 22] Utraque haec in Notitia imperii exstat.
	(p.149)	nr. 23	C. Hanc Bruxellae in armamentario repperi, affabre factum: et in ea brachiola seorsim (non continuo ligno) intenta et retrorsum flexa suis nervis. quod valde in tota hac re notandum. Nulla enim curvatio in ligno, sed vis omnis in nervorum renisu.
Na dial. 3			[Vier afbeelding van ballistae.]
	(p. 162)	nr. 24	A. Figura, quam in Vitruvio Iocundus expressit.
			B. E Chronicis Basilaeensibus sumpta, et alibi reperta.
	(p.163)	nr. 25	C. Similis priori fere, ex Valturio.
			D. Bruxellae exstat, exigua, nec nisi forma et exemplar ad fabricandum, provide a maioribus adservatum. Iacet, et funes diffracti sunt: sed et alibi non dubito exstare.
	Op deze plaats werden in de editie van 1599 op pp. 138-142 vier etsen met in totaal acht afbeeldingen van werptuigen toegevoegd met de volgende vermelding: ‘Sequentes Figuras, Lector, Gabrius Busschius delineavit effinxitque ex veteri libro, qui Urbinatium Ducis, nunc Allobrogum est. Curavit, et benigne submisit, incomparabilis heros Ioannes Velascius, Comes Stab. PP. Castellae, gubernator ditionis Mediolanensis, idemque per Italiam Regiae militiae supremus praefectus. Illi gratia, tibi fructus esto.’
Na dial. 5	(p. 176)	nr. 26	A. Muri Vegetiani.^166
			B. Muri Vitruvii.^167
	(p.177)	nr. 27	C. Muri Carthaginenses, ex Appiano.^168
			D. Gallicani, ex Caesare.^169

162 De twee bruggen worden aangeduid met c en d. Dit doet vermoeden dat Lipsius hiervoor nog een ets voorzag. Wellicht ging het om de afbeelding (of afbeeldingen) van een pons navalis, een brug die steunt op schepen, en werd zij weggelaten omdat de volgende ets (nr. 15) daarvan een illustratie is.

163 Cf. Eunapius, in: Suidas, ed. A. Adler, Stuttgart, 1967-1971, 2, 502. Eunapius van Sardes (ca. 345 B ca. 420) schreef een slechts fragmentair bewaarde Romeinse geschiedenis over de periode 270-404. Cf. re, 6, 1, 1121-1127.

164 Cf. Arrianus, Anabasis, 5,7. Flavius Amanus (ca. 95 - ca. 175) schreef in bewuste navolging van Xenophon o.a. de Anabasis over de tocht van Alexander de Grote naar het Oosten; cf. RE, 2, 1230-1247. In de bedoelde passage beschrijft hij hoe de Romeinen een brug bouwen op scheepjes, maar hij voegt eraan toe niet te weten of Alexander zo de Indus is overgestoken.

165 Cf. Caesar, De bello Gallico, 4, 17-18.

166 Cf. Vegetius, De re militari, 4, 3.

167 Cf. Vitruvius, 1, 5.

168 Cf. Appianus, Punica, 8, 95.

169 Cf. Caesar, De bello Gallico, 7, 23.

[p. 156]

			Boek iv
Na dial. 3	(p. 201)	nr. 28	[Tres funditores.]
	Op deze plaats werd in de editie 1605 ook de volgende afbeelding toegevoegd: ‘Forma faciesque Glandium, quae aliquot nuper repertae sunt prope Asculum, in flumine Triunto, ad veram magnitudinem hic expressae. Vides et inscriptions, unam Imprecationis; alias nescio an Legionum, an belli Italici vel Gallici indices, ut illa Fugitivorum, aut Servilis.’
Na dial. 4	(p. 215)	nr. 29	[Quattuor milites iacula ferentes.]
	Boek v
Na dial. 1	(p. 227)	nr. 30	[Repugnatio in testudinem aut scalas]
Na dial. 4	(p. 237)	nr. 31	[Dolia, Cylindri, aliaque talia, quae in Homines ascendentes et in Machinas usurpabant.]
Na dial. 5	(p. 243)	nr. 32	[Ignes in machinas.]
Na dial. 8	(p. 254)	nr. 33	[Varia in arietem.]

[p. 157]

Samenvatting

Lipsius' Poliorcetica is het vervolg op zijn De Militia Romana en behandelt tuigen en tactieken die de Romeinen gebruikten bij belegeringen. Deze twee werken zijn de enige gepubliceerde delen van zijn project Fax Historica. Door de Turkse dreiging was de belangstelling voor publicaties over oorlogsvoering erg groot. Hoewel ze beide aspecten van het Romeinse krijgswezen behandelen, is de toon verschillend. De Poliorcetica is heel wat gevarieerder. Lipsius heeft dit werk de vorm gegeven van een fictieve dialoog onder Luikse vrienden, gesitueerd in de periode die hij in die omgeving doorbracht (1591-1592). Uit dankbaarheid voor de goede ontvangst in Luik droeg hij het werk op aan Ernst van Beieren, de Luikse prins-bisschop. Hoop op persoonlijk voordeel was daarbij vanzelfsprekend ook een motief. De keuze was voor Lipsius erg moeilijk, want hij had heel wat goede redenen om de nieuwe landvoogd, aartshertog Albrecht, gunstig te stemmen na zijn benoeming tot koninklijk historiograaf De Poliorcetica is het rijkst geïllustreerde werk van Lipsius; hij was er immers van overtuigd dat de uitleg in de tekst moest verduidelijkt worden door beelden. De zoektocht naar etsen verliep moeilijk en vertraagde het drukproces. Lipsius haalde zijn inspiratie hierbij voornamelijk in Hero Mechanicus' Liber de machinis bellicis. Otho Vaenius ontwierp de tekeningen die Peeler vander Borcht uitwerkte tot gravures. Afbeeldingen van werptuigen vond Lipsius in Italië, maar ze bereikten hem te laat en werden pas toegevoegd in de editie 1599. Ook de tekst werd dan op enkele plaatsen gewijzigd.

Summary

Lipsius's Poliorcetica is the sequel to his De militia Romana and this book discusses the pieces of equipment and the tactics the Romans used when laying siege. These two works are the only parts of his project Fax Historica that were published. Due to the Turkish threat, a keen interest existed in publications dealing with warfare. Although these books deal with both aspects of Roman military practice, their tone is different. The Poliorcetica is much more varied. Lipsius has given this book the appearance of a fictions dialogue among friends from Liege, situated in the period that he spent in the principality (1591-1592).

Out of gratitude for his kind reception in Liege he dedicated the work to Ernest of Bavaria, prince-bishop of the city. Evidently, an expectation of personal gain was also his motivation for doing this. The choice must have been rather hard for Lipsius because he had every reason for gratifying the new governor-general, archduke Albrecht, especially after his appointment as historiographus regius. The Poliorcetica is Lipsius's most lavishly illustrated work; he was convinced that the text needed to be enlightened by illustrations. His search for etchings progressed slowly and delayed the process of printing. Lipsius was mainly inspired by Hero Mechanicus' Liber de machinis bellicis. Otho Vaenius drew the sketches that were turned into engravings by Peeter vander Borcht. Lipsius found depictions of throwing devices in Italy, but they reached him too late and they were only inserted in the 1599 edition, which also underwent some emendations in the text.

[p. 158]

Résumé

Les Poliorcetica de Lipse font suite à son ouvrage De Militia Romana et traitent des instruments de guerre et des tactiques utilisés par les Romains lors de leurs opérations de siège. Ce sont les deux seuls ouvrages publiés de son projet Fax Historica. La publication de textes exposant des stratégies militaires suscitait un vif intérêt à cause de la menace turque. Le ton des deux ouvrages est très différent bien qu'ils développent tous les deux les affaires militaires des Romains. N'empêche que les Poliorcetica sont beaucoup plus variés. Il s'agit d'une conversation fictive avec ses amis liégeois, située à l'époque de son séjour dans la principauté (1591-1592). Très reconnaissant de l'accueil cordial à Liège, il a dédié les Poliorcetica à Ernest de Bavière, le princeévêque liégeois. Inutile de mentionner que l'espoir d'en bénéficier personnellement était également un motif. Le choix était très difficile pour Lipse, puisqu'il avait également bien des raisons pour disposer favorablement le nouveau régent, l'archiduc Albert, d'autant plus qu'il avait été nommé historiographe royal par Pilippe ii. Les Poliorcetica sont l'ouvrage le plus illustré de Lipse; il était convaincu que des images devaient éclaircir le texte. Trouver des estampes appropriées était une longue recherche et a retardé l'impression du livre. Lipse s'est surtout inspiré du livre Liber de machinis bellicis de Hero Mechanicus. Otho Vaenius a créé les dessins et Peeter vander Borcht en a réalisé des gravures. Lipse avait découvert en Italie des images d'armes de jet, mais puisqu'il en était entré en possession trop tard, elles n'ont été ajoutées qu'à l'édition de 1599. Même certains passages du texte ont été adaptés dans cette édition.