De Gulden Passer. Jaargang 84

[p. 27]

Toon van Hal
Een ‘geurtje’ rond de Wachtendonckse Psalmen?
Een omstreden bijdrage van Justus Lipsius tot de Germaanse filologie^*

De toegenomen taalbelangstelling tijdens de renaissance beperkte zich niet tot de klassieke talen Latijn en Grieks. Bij de zestiende-eeuwse humanisten groeide de aandacht voor het eigen verleden, eens de contouren van de verschillende Europese staten stilaan duidelijk werden. De nationale talen wonnen geleidelijk aan belang ten koste van het Latijn als lingua franca. Oude tekstgetuigenissen in een niet-klassieke taal, zoals de beroemde Gotische Codex argenteus van Wulfila of de Tabulae Eugubinae, werden in heel Europa met bijzondere interesse bestudeerd, omdat ze een nieuw licht konden werpen op het eigen historische patrimonium.

In 1591 wist Justus Lipsius de hand te leggen op de oudste ons bekende Nederlandse tekst, de zogeheten ‘Wachtendonckse Psalmen’. In deze bijdrage stellen we ons tot doel een up-to-date overzicht te bieden van hun problematische overlevering. Om begrijpelijke redenen hebben voornamelijk neerlandici zich vooralsnog met de kwestie ingelaten; ze concentreerden zich hierbij in eerste instantie op de tekst van de Wachtendonckse Psalmen zelf, en minder op de context van hun ontdekking. Daarom proberen we in dit artikel ook aan te tonen hoe en tot op welke hoogte de zestiende-eeuwse belangstelling voor de Psalmen gevoed werd door de heersende humanistische tijdsgeest. Het spreekt voor zich dat hierbij ruime aandacht zal worden besteed aan de rol van Justus Lipsius, die als spilfiguur in dit verhaal (en in dit themanummer) niet alleen voor de vondst van het handschrift, maar - althans volgens sommigen - ook voor de verdwijning ervan een grote verantwoordelijkheid draagt. Dankzij tot op heden onopgemerkt gebleven correspondentiemateriaal kunnen de lotgevallen van het handschrift na Lipsius' ontdekking in een ander daglicht worden gesteld.

* Ik dank Jeanine De Landtsheer, Tom Deneire, Lambert Isebaert, Johan Koppenol en Luc Pay van ganser harte voor de instructieve adviezen en verbeteringen.

De Wachtendonckse Psalmen

Het oudtestamentische, in het Hebreeuws gestelde Boek der Psalmen bestaat uit een bundeling van diverse religieuze liederen, hymnen, gebeden en klaagzangen van verschillende herkomst, geschreven in een brede tijdspanne. Een deel van de Psalmen wordt toegeschreven aan koning David (1000-960 v.C.), maar het leeuwendeel zou van veel recentere datum zijn. Het boek kreeg zijn huidige vorm vermoedelijk pas rond 200-150 v.C. In het antieke jodendom en het vroegste christendom genoot het een ruime bekendheid, en ook in de latere liturgie kwam de Latijnse vulgaatversie ervan als geen ander bijbelboek aan bod. Karel de

[p. 28]

Grote verhief in 789 de Psalmen tot verplichte lectuur in de kloosterscholen. Aangezien in de middeleeuwen lang niet iedereen het Latijn meester was, werden er vanuit een pedagogische reflex boven de Latijnse woorden wel eens vertalingen in de volkstaal toegevoegd om het begrip van de teksten te vergemakkelijken. De gewoonte om Latijnse psalmenboeken te voorzien van zulke interlineaire vertaling was wijd verspreid (vooral in nonnenkloosters) en bleef lang in voege.¹

Wellicht vanuit soortgelijke didactische doelstellingen zag rond de tweede helft van de tiende eeuw een interlineaire psalmvertaling het licht, die tot vandaag bekend zou blijven onder de naam ‘Wachtendonckse Psalmen’. Er kan weinig met absolute zekerheid gezegd worden over de precieze locatie, tijdstip of context waarin de tekst ontstond. Als legger fungeerde wellicht een inmiddels zoekgeraakte Zuidwestmoezelfrankische (d.i. een dialect dat men tot het Oudhoogduits kan rekenen) interlineaire psalmvertaling uit het midden van de negende eeuw.² Het heeft er alle schijn van dat de auteur van de Wachtendonckse Psalmen zijn model in het begin vrij slaafs nagevolgd heeft. Naarmate dit werk vorderde en de monnik beter ingewerkt raakte, week hij af van zijn Oudhoogduitse voorbeeld en schreef hij de glossen in zijn eigen dialect: tenslotte was de vertaling louter als hulpmiddel bedoeld om het Latijnse origineel te verstaan en had het weinig zin om verklarende glossen te bieden in een dialect dat de lezers - waarschijnlijk Latijnonkundige nonnen - zelf niet volledig zouden begrijpen. De taal van de Wachtendonckse Psalmen wordt tegenwoordig bestempeld als Zuidnederrijns, een dialect dat gebruikt werd ten zuiden van de Rijn. Deze Oostnederfrankische dialectkenmerken, die meer precies op de streek van Krefeld wijzen, vertonen de karakteristieke eigenschappen van het Nederlands. De Wachtendonckse Psalmen vormen hiermee dan ook de oudste substantiële Nederlandse tekst, die ons bekend is.³

Uit de overgebleven resten blijkt dat de originele codex niet alleen het psalmenboek bevatte, maar tevens cantica en hymnen. Op een schutblad stond mogelijk te lezen dat het handschrift toebehoorde aan de abt van Sint-Amor.⁴ In de Nederlanden was er slechts één klooster

1 Algemene informatie over de Psalmen en de interlineaire vertalingen vindt men in M. Wijnen, ‘Arnold Wachtendonck en de Wachtendonckse Psalmen’, in Symposium: Bilzen en de oudste bronnen van het Nederlands. Lezingen gehouden te Bilzen op 11 december 1999, ed. P. Slechten, Bilzen 1999, 19 en A. Quak, Studien zu den altmittel- und altniederfränkischen Psalmen und Glossen (Amsterdamer Publikationen zur Sprache und Literatur, 12), Amsterdam 1973, 119-160.

2 Dit leidt men af uit de eerste overgeleverde verzen van de Wachtendonckse Psalmen (1-3.5), die een duidelijke Duitse inslag vertonen.

3 Men is het er vandaag nog steeds niet over eens welke tekst het oudste Nederlands genoemd kan worden. Veel hangt af van wat men als ‘tekst’ beschouwt. Indien men van een syntactisch geheel van meerdere woorden uitgaat, komt volgens de redactie van het toekomstige Oudnederlandse Woordenboek (Pijnenburg - Quak - Schoonheim - Wortel) het zinnetje ‘maltho thi afrio lito’ (ik zeg je: ik maak je vrij, halfvrije) uit de Lex Salica (Salische wet) van de zesde eeuw in aanmerking. Voorts zijn er nog de zogenoemde Utrechtse doopbelofte uit het einde van de achtste eeuw en de Hoogliedparafrase van de Leidse Willeram (cf. noot 34). Het vermaarde zinnetje ‘Hebban olla uogala...’ kan de eer alvast niet opstrijken. Deze probatio pennae (‘pennenproef’) dateert immers van rond 1100, terwijl de Wachtendonckse Psalmen minstens een eeuw ouder zijn. Onlangs werd door L. De Grauwe geopperd dat dit zelfs Oudengels zou zijn (cf. zijn bijdrage ‘Zijn olla vogala Vlaams, of zit de Nederlandse filologie met een koekoeksei in (haar) nest(en)?’, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 120 (2004), 44-56). Het corpus van de Wachtendonckse Psalmen kan zonder meer als tekst bestempeld worden, al is de natuurlijke syntaxis van het Oudnederlands er enigszins vertroebeld door het interlineaire vertaalsysteem, waarbij elk Latijns woord wordt vertaald met een Nederlands equivalent. Wel kunnen belangrijke lessen worden getrokken wanneer de vertaalde constructie afwijkt van het origineel (cf. J. van der Horst, ‘De plaats van de persoonvorm in de “Wachtendonckse Psalmen”’, in Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, 57 (2003), 269-280). Meer informatie over Oudnederlandse glossen en teksten vindt men in A. Quak - J. van der Horst, Inleiding Oudnederlands, Leuven 2002.

4 Cf. M. Gysseling - W. Pijnenburg, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), Den Haag 1980, 46. Het is echter waarschijnlijker dat Arnold van Wachtendonck Lipsius mondeling had ingelicht over de geschiedenis van het handschrift (cf. infra).

[p. 29]

met deze naam, te weten dat van Munsterbilzen. Al valt het niet te bewijzen dat de Wachtendonckse Psalmen geschreven werden in dit klooster,⁵ vast staat wel dat ze een hele tijd in het bezit waren van de abt van Sint-Amor. Mathieu Wijnen heeft onlangs immers een vroeg ooggetuigenverslag uit 1443/1444 van de Duitse priester Johann Keek opgediept.⁶ Gezien het belang van dit eerste bericht, lijkt het ons de moeite waard om de relevante passage en vertaling over te nemen.

Item in eodem choro ostenditur psalterium Sancti Amoris glossatum sermone incognito quasi per singulas dictiones et clausulas; propter quod et supra in textu dicitur: ‘Sanctus namque Domini etc., cum ad ecclesiam Sancti Servatii Davidica Laude properaret etc.’, quia psalterium pro maiori parte David Rex et Propheta composuit, et supra dictum est in Legenda quod Beatus Amor literarum ultro se contulit studiis, non ut grammaticorum ferulis parere voluisset, nisi quod unicum ac solum fuit necessarium Deum in divinis lectionibus didicisset; et est psalterium antiquum et multum usum seu elaboratum (fol. 438 links, p. 45; regels 2-11).⁷
In hetzelfde koor [sc. het altaarkoor] wordt eveneens het psalter van de heilige Amor getoond, voorzien van glossen in een onbekende taal bij nagenoeg alle opeenvolgende uitdrukkingen en verzen. Daarom ook wordt tevoren in de tekst gezegd: ‘Want toen de Heilige des Heren enz. zich haastte naar de kerk van de Heilige Servatius in [of: met de] Davidische Lofzang enz.’, omdat het psalmboek voor het grootste deel door de Honing en Profeet David is samengesteld. En tevoren is er gezegd in zijn Levensverhaal dat de Heilige Amor zich uit eigen beweging toelegde op de studie van de letterkunde, niet omdat hij wilde gehoorzamen aan de zweepjes van de taalmeesters, maar alleen - wat [voor hem] het enige en uitsluitend noodzakelijke was - om God in de goddelijke lezingen [= de Heilige Schrift] te leren kennen. En het is een psalmboek uit oude tijden, veel gebruikt en uitvoerig bewerkt.

De band tussen de codex van de Wachtendonckse Psalmen en de cultus van de H. Amor in Munsterbilzen moet dus bijzonder hecht geweest zijn. Het is niet ondenkbaar dat het psalterium altijd deel heeft uitgemaakt van het klooster. Rond 1590 wist Arnold van Wachtendonck (Luik, 1538 - Luik, 25 juli 1605) er de hand op te leggen. Deze Luikse kanunnik van Saint-Barthélémy en Saint-Martin genoot de reputatie van een geleerd humanist met een bijzondere belangstelling voor de Luikse kerkgeschiedenis. Hij had goede contacten met de Antwerpse kaartenmaker Abraham Ortelius (1527-1598), die hem in zijn Itinerarium per nonnullas Galliae Belgicae partes (Antwerpen: Plantijn, 1584), p. 20 roemt als oudheidkundige.⁸ Theo Coun en Mathieu Wijnen hebben uitgezocht hoe het handschrift uit Munsterbilzen in zijn bezit kwam.⁹ Wachtendonck werd na een betwiste abdiskeuze in 1590 door pauselijk auditeur Flaminius Plautus aangesteldtot sekwester (bewaarder van betwist goed)

5 Het dialectverschil tussen Munsterbilzen en Krefeld was immers vrij gering. Cf. Wijnen, ‘Arnold Wachtendonck en de Wachtendonckse Psalmen’, 21.

6 M. Wijnen, ‘De Wachtendonckse Psalmen; een ooggetuigenverslag uit 1443/1444’, in Tesi samanunga, 13 (2004), 352-353. Met dank aan prof. Andries Welkenhuysen, die het artikel onder onze aandacht bracht. Een afschrift van het reisverslag van Keck, die in opdracht van de abdij van Amorbach onder meer relieken moest ophalen in Munsterbilzen, vindt men in een manuscript van de jezuïet Johannes Gamans (1605-1684), bewaard als M. ch. q. 85 - 39or - 467r in de universiteitsbibliotheek van Würzburg. Het originele handschrift is verdwenen.

7 Hierbij werd de rechtzetting van A. Welkenhuysen, ‘Sint-Amor op School: boekenrekken, voorschriften of zweepjes?’ in Tesi samanunga, 14 (2005), 365-366 geïntegreerd.

8 Johannes Vivianus was co-auteur van dit werk. Een uitgave met Duitse vertaling en commentaar werd bezorgd door K. Schmidt-Ott, Itinerarium per nonnullas Galliae Belgicae partes / Der Reiseweg durch einige Gebiete des belgischen Galliens von Abraham Ortelius und Johannes Vivianus (Europäische Hochschulschriften. Reihe 3: Geschichte und ihre Hilfswissenschaften), Frankfurt a. M., 2000. Een brief van Wachtendonck aan Ortelius van 14 november 1575 werd uitgegeven door J.H. Hessels, Abrahami Ortelii (Geographi Antverpiensis) et virorum eruditorum ad eundem et adjacobum Colium Ortelianum (Abrahami Ortelii sororis filium) epistulae cum aliquot aliis epistulis et tractatibus quibusdam ab utroque collectis (1524-1628) (Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, 1), 2 vols, Cambridge 1887, l, 137.

9 T. Coun - M. Wijnen, ‘De Wachtendonckse psalmen en het kapittel van Munsterbilzen’, in Limburg - Het Oude Land van Loon, 77 (1998), 213-219.

[p. 30]

van het altaar van Sint-Landrada in Munsterbilzen. Waarschijnlijk heeft hij het handschrift rond die periode naar Luik meegenomen ter consultatie. Dat Arnold de Psalmen blijkbaar niet heeft terugbezorgd aan de oorspronkelijke eigenaar, mag niet verbazen: De Wachtendoncks ontleenden wel meer documenten waarvan het gros nooit terugkeerde.¹⁰ Het psalmhandschrift was kennelijk hetzelfde lot beschoren.

10 Gysseling, Corpus, 47. Men dient er zich echter voor te hoeden deze ontleningen als bewuste ontvreemdingen te beschouwen: in de zestiende eeuw bestond er nog niet dezelfde manuscript policy als nu.

Lipsius en de Wachtendonckse Psalmen

Korte schets van de problematiek

Tot dusver kon de geschiedenis van de Wachtendonckse Psalmen in bevredigende mate gereconstrueerd worden. In 1591 ontfermde Lipsius zich een poosje over het handschrift. Vanaf dat moment in de overlevering stapelen de raadsels zich op. Uit enkele enthousiaste brieven van Lipsius leren we dat hij het handschrift in Luik bij Wachtendonck heeft laten kopiëren. Erg veel ruchtbaarheid heeft hij nadien niet meer aan de zaak gegeven: afgezien van enkele schamele, later opgedoken gekopieerde brokstukken is zowel van het originele handschrift als van Lipsius' kopie elk spoor bijster. De taalkundigen Arend Quak en Johannes van der Horst noemen het dan ook ‘haast onvoorstelbaar dat een tekst waarvan men omstreeks 1600 dus al heel goed de waarde besefte, kon zoekraken. En niet alleen het handschrift zelf maar ook de toen vervaardigde kopie.’¹¹ Frits Van Oostrom, specialist van de oudere Nederlandse literatuur, doet er nog een schepje bovenop:

Het blijft een raadsel hoe dit kon gebeuren, na al die eeuwen van verzekerde bewaring, en juist nadat Lipsius er het unieke belang van had herkend. De ontdekker zelf is bij dit alles niet geheel boven verdenking verheven. Hij omschreef zijn eigen levenswijze ooit als rore fraudis aspersus (met een druppeltje bedrog besprenkeld); wie weet beschouwde hij het boek na de door hem vastgestelde betekenis al te gemakkelijk als zijn geestelijke en meteen ook maar materiële eigendom? Van een ander oud (Latijns) boek was Lipsius in elk geval de gretige heler, nadat derden het uit de abdij van Ename hadden ontvreemd. Maar in het geval der Wachtendonckse Psalmen blijft zoiets gissen op de rand van smaad.¹²

Kortom: de gevoelens over Lipsius' bijdrage in deze kwestie zijn erg dubbel. Als laatste ooggetuige van het originele handschrift werd hij voor velen ookmeteen de ultieme hoofdverdachte voor het uiteindelijke verdwijnen ervan. De kans is echter groot dat we zonder Lipsius' tussenkomst en kroongetuigenis hoegenaamd niets over de Wachtendockse Psalmen zouden hebben afgeweten: de weinige textuele overblijfselen en de contextuele randinformatie danken we immers (in)direct aan hem.

In wat volgt bieden we eerst een kort overzicht van het droge feitenmateriaal: wat is er nog over van de Psalmen en wat schrijft Lipsius er zelf over? Aan de hand van een paar onbestudeerde brieven lanceren we daarna een enigszins vernieuwende hypothese over het lot van de Wachtendonckse Psalmen sinds de ontmoeting met Lipsius.

11 Quak - van der Horst, Inleiding Oudnederlands, 25.

12 Zonder vermelding van bronnen in F. Van Oostrom, Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300, Amsterdam 2006, 15. Cf. noot 10.

[p. 31]

Wat blijft er over?

Van de 150 Psalmen rest ons nu nog slechts één zesde. Deze restanten werden in verschillende latere handschriften broksgewijs overgeleverd. 22 Psalmen werden volledig bewaard

	Tabel 1
Psalmtekst	1-3,5	Omschrijving: twee dubbelbladen, h 245, b 185 mm. De Psalmen vindt men op 1r/v; 3v bevat Italiaanse gedichten; de rest is blanco. Het watermerk is een kroon boven een posthoorn gevat in versiersels. Eén hand in humanistisch schrift.	fa
		Herkomst: verworven door J. Hiddes Halbertsma in Leiden op de veiling van de erfenis van Jona Willem te Water (1823).
		Bewaarplaats: Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek, ms. bh 149.
	18	Omschrijving: Onder elk Oudnederlands palmvers vindt men een corresponderende Latijnse tekst en een ‘moderne’ Nederlandse tekst.	ea
		Publicatie: 1612, in Abraham Mylius, Lingua Belgica (Leiden), p. 152-155.
	53, 7-64, 13	Omschrijving: katern papier, met als watermerk een anker. Sierlijk kanselarijschrift.	h
		Herkomst: Samen met i door ambassadeur von Diez te Berlijn in 1800 aangekocht uit de nalatenschap van Laurentius van Santen te Leiden.
		Bewaarplaats: Berlijn, Deutsche Staatsbibliothek, ms. Diez C Quart 90.
	64, 14-73, 9	Omschrijving: katern papier; watermerk onbekend. Modern aandoende hand.	i
		Herkomst & Bewaarplaats: zie h
Glossen	7	[glossen uit Psalm 55 in een Rijnlands evangelie-concordantie.]^a	c
	5	Omschrijving: de glossen (verbogen vormen van het Latijnse gens) worden als wetenswaardigheid meegedeeld.
		Publicatie: 1596, in Justus Lipsius, Poliorcetica (Antwerpen), p. 7.
	670	Omschrijving: selectief glossarium; gerangschikt volgens woordsoort (nomina-verba); vervolgens doorgaans alfabetisch. Bevat vele lexicologische aantekeningen.
		Publicatie: 1602, Justus Lipsius, Epistolarum Centuriae ad Belgas (Antwerpen), p. 41-62; met talrijke herdrukken.
	822	Omschrijving: katern van 6 dubbelbladen, h 335, b 111 mm, met als watermerk een anker. De glossen, Latijnse vertalingen en plaatsbepalingen werden geschreven door een Latijnonkundige kopiist, met veelvuldige correcties en lexicologische aanvullingen van de hand van Lipsius.	gd
		Herkomst: ontdekt in 1860 door W.G. Pluygers in de nalatenschap van Lipsius in de Universiteitsbibliotheek van Leiden.
		Bewaarplaats: Universiteitsbibliotheek Leiden, ms. Lips. 53.

a Deze (inmiddels alweer verdwenen) vondst staat enigszins los van de rest; daarom gaan we er hier niet dieper op in. Zie Gysseling, Corpus, 43.

[p. 32]

(1-2, 18, 54-72); van 3 Psalmen zijn slechts fragmenten over (3, 53, 73). Voorts bleven er glossen bewaard die het hele Psalmenboek beslaan.¹³ Het schema ‘tabel 1’ geeft precies weer welke fragmenten er ons nog resten, en in welke hoedanigheid. Van de psalmverzen wordt in de tweede kolom aangegeven wat er exact overblijft, bij de glossen wordt het aantal aangegeven. In de laatste kolom vindt men de notatie zoals men die in het Corpus van Gysseling vindt.¹⁴

13 Het Wachtendonckse handschrift bevatte zoals gezegd niet alleen het boek Psalmen, maar ook een selectie uit andere gezangen (met name Cantica Deuteronomii (Deut. 32, 1-43), Mosis (Exod. 15, 1-19), Annae (I Sam. 2, 1-10), trium puerorum (Dan. 3, 57-88), Isaiae (Is. 12, 1-6), Abacuc (Abac. 3, 1-19), Mariae (Luc. 2, 29-32)), uit de Hymnus Ambrosianus xxvi en uit het Symbolum Apostolorum, fides Sancti Athanasii episcopi.

14 We gebru iken de symbolen van Gysseling omdat we met hem in discussie zullen treden. Foto's van alle overgebleven fragmenten vindt men in P. Slechten, ‘3. De Wachtendonckse Psalmen’ in Belangrijke Oud- en Middelnederlandse handschriften uit de streek van Bilzen, ed. P. Slechten, Bilzen 1999, 17-32.

Lipsius' correspondentie (deel 1)

Hoe deze verschillende restanten zich tot elkaar verhouden, werd nog steeds niet opgehelderd. Naast de traditionele filologische reconstructiemethodes (bijvoorbeeld bepaling van de herkomst op basis van gemeenschappelijke fouten) worden we tot op zekere hoogte ook geholpen door de inlichtingen die Lipsius zelf verstrekt in zijn uitgebreide correspondentie, die exhaustief wordt uitgegeven in de ile-reeks.¹⁵ Maurits Gysseling verrichtte met zijn eigen studie van de Lipsiuscorrespondentie in 1980 al enig pionierswerk en bood een overzicht van enkele (uitgegeven en onuitgegeven) brieven uit 1591 waarin Lipsius melding maakt van de Psalmen.¹⁶ Daarnaast maken nog twee brieven uit 1592 (pas uitgegeven in 1991) gewag van het manuscript van Wachtendonck.¹⁷ Deze cruciale, maar helaas al te beknopte berichten samen bieden ons niet alleen inlichtingen over Lipsius' ontdekking en de voortgang van het kopieerproces, maar suggereren ook hoe Lipsius' aanvankelijke enthousiasme gaandeweg leek te bekoelen. Nemen we de chronologische draad dus weer op waar we hem hebben laten vallen.

Lipsius was sinds 1578 de trots van de jonge Leidse universiteit, maar door een combinatie van factoren probeerde hij vanaf 1586 Leiden de rug toe te keren. Aangezien curatoren van de Universiteit weigerden in te gaan op zijn verzoek tot ontslag, zag hij zich genoodzaakt een hem in 1591 toegestaan verlof om gezondheidsredenen aan te grijpen om de stad als een dief in de nacht te verlaten. In mei 1591 kwam hij via een lange omweg doorheen het Duitse rijk aan in het neutrale prinsbisdom Luik. Na een gezondheidskuur in Spa reisde hij uiteindelijk door naar de stad Luik, waar hij vanaf eind juni een jaar lang zou verblijven tot alle formaliteiten met de kerkelijke en wereldlijke overheden in de Zuidelijke Nederlanden waren opgelost.¹⁸ In de loop van de maand juli moet hij kennis gemaakt hebben met Arnold Wachtendonck en met het naar hem vernoemde psalmhandschrift,¹⁹ want op 2 augustus

15 Het eerste deel in de reeks was Iusti Lipsi Epistolae, pars i: 1564-1583, ed. A. Gerlo - M.A. Nauwelaerts - H.D.L. Vervliet, Brussel 1978.

16 Een voorlopige editie van Lipsius' brieven uit 1591 biedt S. Sué, Justus Lipsius op de terugweg. Tekstkritische uitgave van de correspondentie van het jaar 1591, met commentaar en een biografische studie, (onuitgeg. doct. diss.), Brussel 1974, na herwerking te verschijnen als ile iv.

17 De correspondentie van 1592 is verschenen als ile v.

18 J. De Landtsheer, ‘From North to South: Some New Documents on Lipsius' Journey from Leiden to Liège’, in Myricae. Essays on Neo-Latin Literature in Memory of Jozef IJsewijn, ed. D. Sacré - G. Tournoy (Supplementa Humanistica Lovaniensia, 16), Leuven 2000, 303-331 biedt een bespreking van het door Lipsius bijgehouden reisverslag.

19 Wijnen, ‘Arnold Wachtendonck en de Wachtendonckse Psalmen’, 20 merkt terecht op dat Lipsius niet via Carolus Langius met Arnold Wachtendonck in contact gekomen kan zijn, zoals men vaak leest. Langius stierf immers al in 1573.

[p. 33]

schrijft hij de Leidse curator Janus Dousa (Jan van der Does, 1545-1604) een brief met de volgende boodschap:

1. Vidimus etiam psalterium vetus Latinum, et interiectam lineis Saxonicam interpretationem, in qua multa arcana priscae nostrae linguae. Nanciscar, si potero, et aut describi iussero, aut certe mihi quaedam excerpam.
Ik heb er eveneens een oud Latijns psalmenboek gezien met een interlineaire Saksische vertaling, waarin men vele mysterieuze woorden van onze oude taal aantreft. Ik probeer het in mijn bezit te krijgen, voor zover ik kan, en zal er ofwel een afschrift van laten maken, ofwel tenminste enkele staaltjes uit excerperen (ile [iv], 91 08 02 d¹).²⁰

Jan van Hout (Johannes Hautenus, 1542-1609), stadssecretaris van Leiden en eveneens een goede vriend van Lipsius, werd een maand later, op 3 september 1591, ingelicht:

2. Psalterium describi vetus curavimus, quod fuit Sancti Amoris Abbatis, filii ducis Aquitaniae, et descriptum videtur temporibus Caroli magni. Specimen et gustum tibi et Douzae nostro (volo et ille videat) mittimus psalmum xviii quem verbatim et fideliter ego exscripsi. Delectaberis scio illa antiquitate nostrae linguae, cui par aut simile nihil a te visum. Multa sunt in eo opere nova et notanda: ego effecero ut totum habeam, et tum statuemus quod videbitur ex publico usu.
Ik heb het oude psalterium laten afschrijven, dat toebehoorde aan de abt van Sint Amor, zoon van de hertog van Aquitanië, en dat kennelijk gekopieerd is ten tijde van Karel de Grote. Bij wijze van voorbeeld en voorsmaakje zend ik jou en onze vriend Dousa (ik wil dat hij het ook ziet) Psalm 18, die ik zelf woordelijk en getrouw heb overgeschreven. Ik weet dat je geboeid zult zijn door dit oude monument van onze taal: nog nooit heb je iets gelijkaardigs onder ogen gekregen. Er is heel wat nieuws en merkwaardigs te vinden in dat werk; ik zal mijn best doen de volledige tekst in handen te krijgen, dan zullen we wel uitmaken wat daarvan van algemeen nut is (ile [iv], 91 09 03 h).

Van Houts reactie bleef blijkbaar een tijdje uit, want nog een maand later, op 1 oktober 1591, kaartte Lipsius de zaak opnieuw aan:

3. Misi nuper ut gustum habeas psalmum veteri nostra lingua conscriptum; spero te cum voluptate vidisse. Quid censeas exspecto. Quidsi plura eiusmodi fragmenta a me deposcas? Dare possum, et magna pars iam libri apud me descripta.
Onlangs stuurde ik je als voorsmaakje een Psalm geschreven in onze oude taal; ik hoop dat je er met veel genoegen kennis van genomen hebt. Ik wacht op je oordeel. Mocht je nog meer dergelijke fragmenten wensen, dan kan ik die bezorgen; van een groot deel van het boek is een afschrift al in mijn bezit (ile [iv], 91 10 01 ho).

Op 9 augustus 1592 vestigde Lipsius zich definitief in Leuven, waar hij werd benoemd tot hoogleraar. In een brief aan Wachtendonck, gedateerd op 28 augustus 1592, wordt niet meer gerept over het psalmenboek (ile v, 92 08 28 w). Volgens Gysseling wijst dit er e silentio op dat het afschrift toen al lang voltooid was.

20 Sommige delen van de vertalingen werden overgenomen uit Gysseling, Corpus.

De traditionele hypothese

Op basis van de overgebleven fragmenten zelf (cf. tabel 1) en op basis van de informatie geboden in Lipsius' glossariumuitgaven en in de aangehaalde brieven, poogt Gysseling de

[p. 34]

onderlinge samenhang tussen de overgebleven resten te bepalen.²¹ Vereenvoudigd gezegd komt zijn reconstructie hierop neer: Lipsius nam zijn afschrift (d) (waarschijnlijk bezorgd door een kopiist van Wachtendonck zonder de Latijnse tekst) na een gedeeltelijke of volledige collatie met het originele handschrift (b) mee naar Leuven en stelde er met behulp van zijn kopie eigenhandig een semi-alfabetisch glossarium van de Wachtendonckse Psalmen samen (g), vooreerst geordend volgens de beginletter van de glossen, binnen die letter volgens de plaats van de glossen in de psalmtekst. Lipsius rangschikte met andere woorden de Oudnederlandse woorden per beginletter naarmate zijn lectuur vorderde. Uit dit glossarium (g) putte hij de glossen die verwerkt werden in zijn Poliorcetica (ga), in een brief aan Hendrik Schotti²² (gc) en in het Leidse glossarium (gd). Beide overgebleven lange glossenlijsten (gc en gd) werden volgens Gysseling onafhankelijk van elkaar opgesteld. Met uitzondering van de door Abraham Mylius gepubliceerde Psalm 18 (ea), die via een (niet voorhanden) uittreksel van Lipsius (e) rechtstreeks teruggaat op het oorspronkelijke manuscript (b), moeten de andere overgebleven psalmverzen (fa, h, i) (eventueel met meerdere tussenstappen) uiteindelijk allemaal genoteerd zijn op basis van afschrift (d).

Tal van vragen blijven onopgelost. Wat zijn de meest relevante problemen? Ten eerste, wat was er geworden van het originele handschrift (b)? Ten tweede, waarom en wanneer verdween Lipsius' afschrift (d)? Ten derde, via welke wegen belandden de uiteindelijk overgebleven brokstukken in de Noordelijke Nederlanden, en hoe staan ze met elkaar in verbinding?

21 Gysseling, Corpus, 43-51. Een zeer verdienstelijke grafische schematische reconstructie van deze hypothese vindt men in Slechten, ‘De Wachtendonckse Psalmen’, 28-29. In de kelders van het stadhuis van Bilzen loopt een kleinschalige, maar permanente tentoonstelling over het Oudnederlands en de overleveringsgeschiedenis van de wp.

22 De originele brief uit 1598 (‘gb’ in Gysseling) bleef niet bewaard, maar de brief werd door Lipsius zelf gepubliceerd in Epistolarum Centuriae ad Belgas (Antwerpen: Johannes Moretus, 1602), iii, 44. Als belangrijkste herdruk geldt Justus Lipsius, Epistolarum Centuriae ad Belgas i-iii (Antwerpen: Johannes Moretus, 1605). De brief (toekomstig ile [xi], 98 12 19 s, in voorbereiding door T. Deneire) is uitgegeven door T. Deneire - T. Van Hal, Lipsius tegen Becanus: over het Nederlands als oertaal. Editie, vertaling en interpretatie van zijn brief aan Hendrik Schotti (19 december 1598), Voorthuizen 2006. Een fotomechanische afdruk van het glossariumdeel vindt men in Quak, Studien, 39-50.

Lipsius' correspondentie (deel 2)

Twee brieven uit 1592, die totnogtoe veronachtzaamd werden in het onderzoek naar de Psalmen,²³ werpen nieuw licht op de kwestie. Deels lossen ze enkele vragen op, deels doen ze nieuwe vragen rijzen.

Lipsius besluit een kladversie van de brief aan Van Hout, gedateerd op 10 april 1592, met de volgende mededeling:

4. Psalmorum partem iterum mitto. Esse iam expletum te censebam.
Ik zend je opnieuw een deel van de Psalmen. Ik dacht datje al verzadigd was (ile v, [92] 04 10 ho].

Het kladje is bijzonder moeilijk te ontcijferen. De mededeling haalde overigens de uitgave in de Centuria ad Belgas iii, 5 (ile v, 92 04 12) niet: daar werden de beide korte zinnetjes geschrapt. Het briefje bewijst echter onomstotelijk dat Van Hout wel degelijk enthousiast moet zijn geweest over Lipsius' ontdekking, en dat hij graag inging op diens aanbod om hem meer

23 C. Heesakkers, ‘Lipsius, Dousa and Jan van Hout: Latin and the vernacular in Leiden in the 1570s and 1580s’, in Lipsius in Leiden, 110 schrijft bijvoorbeeld: ‘Neither in the last letters to Jan van Hout, nor in those exchanged with the Dousa family, is any further word said about Psalm xviii, part of what nowadays is called the Wachtendonk Psalter.’

[p. 35]

specimina te bezorgen. Lipsius van zijn kant lijkt Van Houts opwinding niet helemaal te begrijpen: de ondertoon van zijn bericht straalt een lichte verveling uit. Twee maanden later (15 juni 1592) schrijft Lipsius hem nog eens aan - meteen de laatste brief aan Van Hout:

5. Ecce psalmus quos avide desideras et nondum hoc ferculo expleta tua fames! Aegre submittam plura, quia liber non ultra in nostra potestate et nescio quid suboluit de transcriptione.
Hier heb je de Psalmen die je zo hartstochtelijk verlangt en ook met deze gang is je honger nog niet gestild! Het zal moeilijk worden je nog meer te zenden, want het boek staat niet langer tot onzer beschikking en met het afschrift is vermoedelijk iets aan de hand (ile v, 92 06 15 ho).

Het bericht ligt volledig in de lijn van de vorige mededeling: Van Houts gretigheid steekt af tegen Lipsius' onverschilligheid. Er kunnen belangrijke lessen getrokken worden uit deze brieven: (1) Lipsius heeft Van Hout minstens drie keer psalmspecimina bezorgd; (2) tot het oorspronkelijke psalterium heeft hij geen toegang meer; (3) er hangt ‘een geurtje’ rond het afschrift.

Wat er van de Psalmen werd: een vernieuwde hypothese

Van de boven opgeworpen vragen lijkt hiermee alvast de vraag naar het lot van het originele handschrift (vraag 1) tot op zekere hoogte bevredigend beantwoord te kunnen worden. Lipsius, die van eind mei tot 14 juni nogmaals naar Spa was getrokken, gaf in zijn laatste brief aan Van Hout (citaat 5) duidelijk aan dat hij niet meer over het psalmenboek beschikte. Als Lipsius het boek dus te leen had gekregen, had hij het teruggegeven. Misschien heeft hij het alleen ten huize van Wachtendonck zelf mogen consulteren en was Wachtendonck voor een hele tijd onbereikbaar. Mogelijk had Wachtendonck het inmiddels aan een derde persoon uitgeleend. In zijn Poliorcetica zegt Lipsius expliciet dat het handschrift nog door Arnold Wachtendonck in Luik wordt bewaard.²⁴

6. Est in urbe vestra liber olim scriptus haud longe infra Carolum Magnum qui Psalterium Davidis Latinum habet et supra cuique verbo appositam interpretationem nostrae linguae. Servat eum Arnoldus Wachtendonckius Decanus Collegii D. Martini, vir et bonus pariter et doctus.
In uw stad [Luik] is er een boek, geschreven niet lang na Karel de Grote, dat het Latijnse psalmenboek van David bevat, met boven elk woord de vertaling in onze volkstaal. Het wordt bewaard door Arnold van Wachtendonck, deken van het kapittel van Saint-Martin, even rechtschapen als geleerd (Poliorcetica, 1,2).

Kortom: als we mogen geloven wat Lipsius zelf schrijft, draagt hij geen enkele verantwoordelijkheid in het verdwijnen van het oorspronkelijke handschrift, dat waarschijnlijk pas zoek raakte na het overlijden van Wachtendonck.²⁵ Overigens, als hij werkelijk de intentie had

24 Toch dient men er rekening mee te houden dat deze mededeling misschien kadert in de literaire fictie van deze dialoog.

25 De gedateerde studie van J. Langohr, Het land van Overmaas en de Karolingische of Wachtendonksche psalmvertaling, Maastricht 1938, poogt op een erg speculatieve wijze de nalatenschap van Wachtendonck te reconstrueren. Het is onduidelijk wat er van de bibliotheek van Wachtendonck geworden is: in zijn testament wordt hiervan geen gewag gemaakt (cf. A. Roersch, ‘Arnold de Wachtendonck et son “album amicorum”’, in Album opgedragen aan Prof. Dr. J. Vercoullie door ambtgenooten, oud-leerlingen en vereerders ter gelegenheid van zijn zeventigsten verjaardag en van zijn emeritaat (1857-1927) (s. ed), Brussel 1927, 227). Slechts enkele sporen blijven over. Zo berust in de Universiteits-bibliotheek van Luik een convoluut van historische documenten uit de archieven van Saint-Martin, Saint-Barthélémy en Saint-Lambert (ms. 1972), samengesteld door Arnold en zijn broer Herman (cf J. Deckers - J.L. Kupper, ‘Les manuscrits 1971 (dit de Langius) et 1972 (dit de Wachtendonck) de la Bibliothèque de l'Université de Liège et Ie cartulaire de la collégiale Saint-Martin de Liège’, in Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 137 (1971). 39-63). Het valt te betreuren dat er ook in onze tijd nog waardevolle en cruciale documenten verdwijnen. Zo leerde navraag dat het album amicorum van Wachtendonck, dat bewaard werd in de abdij van Val-Dieu (cf. Roersch, ‘Arnold de Wachtendonck et son “album amicorum”’), inmiddels verdwenen is. Als men ervan uitgaat dat het Wachtendonckse psalmenhandschrift steeds in Luik bleef, is er veel kans dat het in de nasleep van de Franse revolutie tussen 1795 en 1814 werd vernietigd, cf. M. Grandjean, Bibliothèque de l'université de Liège. Catalogue des manuscrits, Liège 1875.

[p. 36]

het handschrift te ontvreemden, waarom zou hij dan de moeite getroost hebben er een afschrift van te maken?

Wat er precies gebeurd is met het afschrift (vraag 2) en welke verwikkelingen uiteindelijk geleid hebben tot de disparate overlevering van de psalmverzen (vraag 3), kan niet in enkele zinnen weergegeven worden. Enerzijds zullen we aantonen dat niets er op wijst dat Lipsius later nog gebruikt heeft gemaakt van een afschrift (vraag 2), anderzijds hebben we dankzij het nieuwe briefmateriaal al kunnen vaststellen dat er onmiskenbaar een tweede protagonist uit de mist van de raadsels rond de Wachtendonckse Psalmen treedt (vraag 3): naast Lipsius speelde ook Jan van Hout een prominente rol in de uiterst problematische tekstoverlevering. Zoals vermeld waren beiden goed bevriend - al verwaterde hun relatie toen Lipsius Leiden de rug toekeerde - maar hun culturele en literaire agenda's lagen ver uit elkaar.²⁶ In wat volgt zullen we tentatief vaststellen hoe hun uiteenlopende interesses een weerslag kunnen hebben gehad op het lot van de Wachtendonckse Psalmen.²⁷

26 Cf. S. Sué, ‘Justus Lipsius en Jan van Hout: politieke en filologische aspecten van een vriendschap’, in Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis, 33 (1979), 265-287.

27 Het spreekt voor zich dat de volgende hypothese - zoals alle hypotheses - tot op zekere hoogte speculatief van aard is, al wordt ze zo goed mogelijk onderbouwd met feitelijke argumenten. Hierdoor zal het vervolg van ons betoog onvermijdelijk op sommige plaatsen een eerder technisch karakter hebben.

Justus Lipsius

Het zinnetje ‘nescio quid suboluit de transcriptione’ (citaat 5) is even vaag als onheilspellend. Het valt niet gemakkelijk uit te maken wat Lipsius er eigenlijk mee bedoelt.²⁸ Heeft Lipsius gemerkt dat het afschrift erg corrupt is? Had hij misschien maar een deel laten afschrijven? Is het verloren gegaan? Het lijkt er sterk op dat Lipsius hier opzettelijk in mistige bewoordingen spreekt. Wat er ook van zij: als hij al een afschrift mee naar Leuven genomen heeft (waarvan Gysseling overtuigd is), dan is er geen enkele verdere aanwijzing dat hij het daar nog benut heeft. Zowel in zijn Poliorcetica (zie citaat 6) als in zijn brief aan Schotti uit 1598 (zie citaat 7) is er van een afschrift geen sprake meer.

7. Vidi Psalterium vetus apud insignem et optimarum artium virum, Arnold urn Wachtendonckium, circa eadem illa tempora scriptum; Latinum quidem, sed inter lineas, ad singula verba, Germanica interpretatione superscripta. Delectavit, legi et studiose elegi, quae abire ab hodierna lingua videbantur. Pauca velut in gustum dabo, rariora magis aut subducta.
Ik heb een oud psalmenboek gezien bij Arnold van Wachtendonck, een waardig beoefenaar van de Schone Kunsten, dat ongeveer rond dezelfde tijd is geschreven, weliswaar in het Latijn, maar toch staat tussen de lijnen, telkens boven ieder woord, ook een vertaling in het Nederlands²⁹. Het was een plezier om dat door te lezen en ik heb er ijverig de woorden uit gelicht die kennelijk afwijken van ons hedendaags taalgebruik. Ik geef er hier een paar als voorsmaakje, de meest zeldzame of meest vreemde (ile [xi], 98 12 19 s).

28 Het woordenboek Lewis & Short biedt voor het woord subolere de volgende verklaring: ‘prop. to emit a smell’; in een onpersoonlijke constructie: ‘to smell, scent, perceive any thing’.

29 De destijds gehanteerde terminologie voor de diverse talen was verre van ondubbelzinnig. Germanica werd hier als ‘Nederlands’ vertaald, maar in andere gevallen zou Germanicus ook op het Duits of op de volkstaal kunnen doelen. Cf. Deneire - Van Hal, Lipsius tegen Becanus, 34; 155-156.

[p. 37]

In geen van beide uitgaven biedt Lipsius een Oudnederlands vers of zelfs maar een versfragment: hij houdt het steeds bij losse woorden. Deze argumenta ex silentio zijn echter slechts een teken aan de wand, en vormen geen onweerlegbare bewijslast. Wel is het veelbetekenend dat Lipsius zijn afschrift (d) blijkbaar ook niet meer benut heeft ter correctie van het glossarium (gc) dat bestemd was voor uitgave. Vooraleer hiervoor enige aanwijzingen geboden kunnen worden, dienen we stil te staan bij de genese van Lipsius' glossaria en bij zijn drijfveren voor de uiteindelijke publicatie in 1598.

Volgens Gysseling geschiedde de samenstelling van het oorspronkelijke, inmiddels verloren glossarium (g) aan de hand van een afschrift (d); daarbij wijst hij op het voorkomen van gemeenschappelijke fouten. Daar het glossarium (g) het hele psalmenboek beslaat, gaat hij ervan uit dat het afschrift (d) een volledige kopie van het originele handschrift (b) was. Men dient zich echter te hoeden voor te snelle gevolgtrekkingen: zo is het bijvoorbeeld ook mogelijk dat Lipsius in eerste instantie het glossarium (g) samenstelde op basis van een (gedeeltelijk) afschrift, maar naar het einde toe rechtstreeks uit het originele handschrift putte.³⁰ Gysseling gaat ervan uit dat het glossarium (g) pas in Leuven werd samengesteld. Daarvoor bestaat echter geen enkele dwingende reden.³¹ Het is veel waarschijnlijker dat het basisglossarium nog werd samengesteld in Luik. Dit suggereert Lipsius enerzijds zelf (in citaat 7 schrijft hij vidi, delectavit, legi, elegi zoals - bij wijze van spreken - Julius Caesar ‘veni, vidi, vici’ uitriep), anderzijds is deze werkwijze (met name het ogenblikkelijk catalogiseren van interessante woorden) helemaal op Lipsius' leest geschoeid.³² Voorts is het gezien zijn nieuwe bezigheden te Leuven eerder onwaarschijnlijk dat de humanist zich tussen half augustus 1592 en 1596 nog op systematische wijze met de Wachtendonckse Psalmen onledig zou hebben gehouden.

Waarom verwerkt Lipsius in 1598, een hele tijd na de ontdekking van de Psalmen, alsnog een uitgebreid glossarium in een brief? Misschien had hij met de Poliorcetica de nieuwsgierigheid van sommige lezers gewekt. Wellicht vond Lipsius echter vooral inspiratie in de publicatie van twee opmerkelijke tekstuitgaven van Oudgermaanse teksten in 1597 en 1598,

30 Uit de brieven (citaat 3) leert men dat alvast het kopieerproces van afschrift (d) een werk van langere adem was. De samenstelling van het Leidse glossarium (gd) verraadt dan weer een breuk in de genese van het oorspronkelijke glossarium (g), die misschien indirect op haar beurt iets zegt over de voortgang van het kopieerproces van de Psalmen zelf. Hoewel het Leidse glossarium (gd) vrij consequent alfabetisch geordend is, werden de glossen met beginletter a vanaf Psalm 80 toegevoegd volgens de vindplaats in het psalterium (met andere woorden, volgens het ordeningsprincipe van het oorspronkelijke glossarium g). Dit kan erop wijzen dat dit oorspronkelijke, semi-alfabetische glossarium g uit (minstens) twee verschillende delen bestond. Toen Lipsius de Latijnonkundige samensteller de opdracht gaf om het glossarium g te kopiëren en te herwerken tot het alfabetisch geordende gd, vergat deze voor de eerste letter a wellicht om alle onderdelen van dit glossarium (g) te integreren of te combineren. Met andere woorden: het is o.i. goed mogelijk dat het oorspronkelijke glossarium (g) uit (minstens) twee delen bestond: g¹ bevatte dan de glossen tot Psalm 80, g² de overige. Het is echter niet uitgesloten dat een meer banale reden aan de basis ligt van de inconsistentie in het Leidse glossarium (gd): misschien was de scribent uit het oog verloren dat in het oorspronkelijke, eendelige glossarium g de lijst met glossen beginnend met a nog vervolgd werd op de achterzijde van het eerste blad.

31 Het voornaamste argument van Gysseling op dit punt lijkt Lipsius' aantekening bij het lemma beuuollan - interfecta (Psalm 105, 36): ‘quidam libri habent infecta quod magis huic interpretationi consonat.’ Deze aantekening moet in het oorspronkelijke glossarium g hebben gestaan (omdat het werd opgetekend door de Latijnonkundige samensteller van gd). Dit wekte bij Gysseling de indruk dat Lipsius de Latijnse vertalingen voor de Nederlandse glossen thuis opgezocht zou hebben uit verschillende Latijnse psalteria. Het is echter weinig plausibel om dit op basis van één lemma te veronderstellen. Wellicht betreft het hier parate kennis van Lipsius.

32 Lipsius had een eigen systematische leesmethode om het rendement van zijn lectuur te verhogen. Zo vulde hij tijdens het lezen van geschiedkundige werken een liber locorum communium en een citatenschrift (dat ingedeeld was volgens lemmata als amicitia, audacia, deus,...) aan. Deze schriftjes vormden zijn ‘externe geheugen’ bij het schrijven van traktaten. Het is dus allerminst ondenkbaar dat hij het psalterium op een gelijkaardige, systematische manier actief ‘doorlas’, en de hem interesserende glossen per beginletter ordende. Cf. J. Papy, ‘Lipsius' citatenschrift’, in Lipsius en Leuven, 165-167.

[p. 38]

die op hun beurt een exponent waren van de groeiende belangstelling voor de Oudgermanistiek.³³ In 1597 werden Gotische tekstfragmenten gepubliceerd door de Leidse professor Bonaventura Vulcanius (Bonaventura De Smet, 1538-1614); in februari 1598 publiceerden Paul[l]us Merula (1558-1607) en Pancratius Castricomius (1577-1619) de Leidse Wilieram.³⁴ Allicht voelde Lipsius, die zich voorheen al met succes had laten kennen als filoloog, filosoof en historicus, ook de nood om zich op het terrein van de ontluikende Oudgermanistiek te wagen. Waarschijnlijk zag hij op tegen een integrale uitgave van de Wachtendonckse Psalmen (wellicht omdat het afschrift in zijn ogen hiervoor te corrupt was) of lag dit helemaal niet in de mogelijkheden (indien Lipsius anno 1598 niet meer over een afschrift beschikte).³⁵ Lipsius kwam tot de volgende oplossing: hij integreerde zijn glossarium van de Wachtendonckse Psalmen in een betoog tegen de opvattingen van de Antwerpse arts Johannes Goropius Becanus (ca. 1519-1573), die beweerde dat het Nederlands als enige taal ongehavend uit de Babelse spraakverwarring kwam. De vreemde Oudnederlandse woorden leverden voor Lipsius het onweerlegbare bewijs dat onze taal wel degelijk aan verandering onderhevig was. Met de publicatie van deze brief trachtte Lipsius zijn reputatie als wetenschapper te bestendigen door in te spelen op een actueel thema.

Volgens Gysseling en Quak resulteerde de publicatie van het glossarium in 1602 (gc) uit een selectie van het oorspronkelijke glossarium (g), en is het los van het in handschrift bewaarde Leidse glossarium (gd) ontstaan.³⁶ Deze stelling is niet onweerlegbaar juist: er zijn aanwijzingen dat Lipsius zowel het oorspronkelijke half-alfabetische (g) als het bewaarde alfabetische (gd) glossarium gebruikt heeft bij de samenstelling van het gepubliceerde glossarium.³⁷ Opvallend is dat hij noch bij de redactie van zijn glossarium (in 1598/1602), noch bij de correclie van de 1602-editie (in 1605) terugvalt op zijn afschrift. Dit kan men wellicht nog het best aantonen aan de hand van de Latijnse vertalingen voor de Oudnederlandse glossen. Vaak vertaalt Lipsius immers een verbogen Nederlands woord met een Latijnse nominatief. Soms lijkt Lipsius dit doelbewust te doen; in enkele gevallen gaat het duidelijk om een zetfout; veelal zijn de nominatieven echter te wijten aan het niet herkennen van de nasaalstreep: zo vertaalt hij spella (Psalm 68,12) met prudentia in plaats van met prudentiam. Een nominatief ter vertaling van een verbogen, maar geïsoleerde vorm is nog te verdedigen. Meermaals duikt door een onduidelijke nasaalstreep echter ook een Latijnse ablatief (bijvoorbeeld praepositione en aemulatione) op, waar de Latijnse psalmtekst een accusatief heeft (praepositionem en aemulationem). Voorts vindt men in het gedrukte glossarium Oudnederlandse woorden die volledig verkeerd vertaald worden in het lexicon (arusin wordt bijvoorbeeld vertaald door het Latijnse curis, en niet door securibus). Daarnaast zijn er niet

33 De groeiende interesse voor de geschiedenis van de eigen volkstaal werd gevoed door het opkomende ‘nationalisme’ in de zestiende eeuw, toen de contouren van de verscheidene Europese mogendheden zich stilaan begonnen af te tekenen. Van Johannes Goropius Becanus waren in 1569 en 1580 lijvige werken verschenen. Corneel Kiliaan (1528-1609) publiceerde verscheidene (etymologische) woordenboeken. Invloedrijk waren ook de berichten van ambassadeur Augerius Gislenus Busbequius (van Busbeke, 1522-1592) uit 1589, waarin hij melding maakte van een volk aan de Krim (de zogenaamde Krimgoten) dat zich van nagenoeg dezelfde taat bediende als de Nederlanders. Meer voorbeelden in K. Dekker, The Origins of Old Germanic Studies in the Low Countries, Leiden 1999.

34 Naast de Wachtendonckse Psalmen geldt deze Hoogliedparafrase als het omvangrijkste overgeleverde specimen van Oudnederlands. Het inmiddels zoekgeraakte origineel werd door Willeram (abt van Ebersburg) gesteld in het Oostnederfrankisch. Een kopiist heeft rond het jaar 1100 deze ‘Duitse’ tekst ‘vernederlandst’.

35 Lipsius heeft nooit de wens uitgesproken om deze Psalmen integraal uit te geven. Op het einde van zijn eerste brief aan Van Hout in dit verband (citaat 2) laat hij vallen dat hij pas in een later stadium zou uitmaken wat hij nuttig achtte voor publicatie.

36 Gysseling, Corpus, 50 en Quak, Studien, 52.

37 Voor argumenten, cf. T. Deneire - T. Van Hal, Lipsius tegen Becanus, 138-139.

[p. 39]

alleen in de drukkerij bijzonder veel fouten geslopen in de Oudnederlandse woorden (mogelijk te wijten aan het moeilijk te ontcijferen schrift van Lipsius), maar ook de oorspronkelijke woordenlijst moet al corrupte Oudnederlandse woorden hebben bevat.³⁸ Een vergelijking met zijn afschrift (d) (en met de Latijnse Vulgaatversie) had veel fouten kunnen voorkomen. Lipsius heeft dit niet alleen nagelaten voor de editio princeps, maar ook voor de tweede druk in 1605, waar hij de brief in kwestie op sommige plaatsen nog aanvulde of verbeterde (onder meer enkele Latijnse vertalingen van de Oudnederlandse woorden).³⁹ Ofwel beschouwde Lipsius een doorgedreven vergelijking met het afschrift (d) als een te tijdslopende bezigheid en achtte hij dit de moeite niet waard, ofwel beschikte hij al lang niet meer over een kopie.

We kunnen besluiten dat Lipsius na zijn uitgave van het glossarium (gc) in 1602 geen verdere plannen meer had met zijn Oudnederlands materiaal: wat hij publiceerbaar achtte, was in zijn Centuria daadwerkelijk uitgegeven. De vele fouten in de uiteindelijke druk uit 1602 baarden hem waarschijnlijk niet al te veel zorgen, omdat hij besefte dat niemand hem erop zou kunnen wijzen. Een volledige revisie van de Oudnederlandse woorden in zijn heruitgave van 1605 zou overigens pijnlijk duidelijk gemaakt hebben hoe corrupt de eerste editie uit 1602 op dit punt was.⁴⁰ In tegenstelling tot de klassieke talen bestond er voor het (nog niet gestandaardiseerde) Nederlands nog geen strikte methodologie (laat staan voor het Oudnederlands), zodat men er in de ogen van Lipsius wellicht vrijer mee kon omspringen. Hoewel Lipsius het belang van een bloeiende volkstaal wel erkende, schreef hij nagenoeg steeds in het Latijn en werd hij nooit een voorvechter van het gebruik van het Nederlands.⁴¹ Van meet af aan maakte hij duidelijk dat een verzameling van de meest zonderlinge oude Nederlandse woorden voor hem van prioritair belang was. De antiquarische schattenjager Lipsius, door Abraham Ortelius ooit doeltreffend getypeerd als ‘verum antiquae historiae lumen’,⁴² achtte zijn taak dus als volbracht, nadat hij als een ekster de meest glitterende steentjes van een onbetreden pad had opgepikt en tentoongesteld. De publicatie van een selectie Oudnederlandse woorden was voor Lipsius dus niet meer dan één van de vele manieren om de geschiedenis van zijn heimat te belichten.

38 Zie Quak, Studien, 52.

39 Meer details in Deneire - Van Hal, Lipsius tegen Becanus, 27-32.

40 In het handschriftelijk bewaarde glossarium (gd) wordt aangegeven in welke Psalm de Oudnederlandse glossen te vinden waren. Lipsius stond er blijkbaar niet op dat deze plaatsbepalingen ook in de uitgave verschenen: vreesde hij misschien dat hij zo sneller op inconsistenties betrapt zou worden? Het is overigens bevreemdend dat niemand van Lipsius' lezers zich luidop heeft afgevraagd wat er geworden was van het oorspronkelijke handschrift, hoewel de brief uit 1602 al gauw beroemd werd en de glossenlijst met veel aandacht bestudeerd (voor een overzicht, cf. Deneire - Van Hal, Lipsius tegen Becanus, 172-174).

41 Cf. Sué, ‘Justus Lipsius en Jan van Hout’, 286; Heesakkers, ‘Lipsius, Dousa and Jan van Hout’, 102; 109.

42 Cf. J. Depuydt, ‘Vale, verum antiquae historiae lumen: antiquarianism in the correspondence between Justus Lipsius and Abraham Ortelius’, in Iustus Lipsius, Europae lumen et columen, 34-46.

Jan van Hout

Een blik op tabel 1 toont dat alle onuitgegeven overblijvende psalmfragmenten een zekere band met Leiden hebben. Slechts van één fragment kan de herkomst met zekerheid getraceerd worden: het uitgebreid besproken Leidse glossarium (gd) is na Lipsius' dood zonder twijfel als een onderdeel van de Lipsiana (de wetenschappelijke erfenis van Lipsius) vanuit Leuven via enkele omwegen in 1722 door de bibliotheek van Leiden aangekocht.⁴³ Minder duidelijkheid is er over de fragmenten fa, h, en i, die niet tot deze Lipsiana behoorden en

43 Over de lotgevallen van Lipsius' wetenschappelijke nalatenschap en bibliotheek, cf. J. De Landtsheer, Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag, Leiden 2006, 203-206.

[p. 40]

waarvan enkel geweten is dat ze alle in Leiden gekocht werden. Aangezien deze fragmenten uiteindelijk allemaal moeten teruggaan op het door Lipsius ‘ontdekte’ handschrift (b), stelt zich de vraag via welke weg deze brokstukken tijdens het leven van Lipsius in Leiden terecht kwamen. Tijdens zijn verblijf in het neutrale prinsbisdom Luik (1591-1592) correspondeerde hij nog intens met zijn vroegere collegae uit het Noorden zoals Janus Dousa of Jan van Hout. Zoals we boven al hebben vastgesteld, heeft Lipsius Van Hout minstens vier keer bericht over de Psalmen en minstens drie psalmfragmenten toegezonden. Kortom: het is heel waarschijnlijk dat Jan van Hout de ‘missing link’ in de hele psalmenkwestie is en dat hij de essentiële sleutelfiguur vormt voor alle overgebleven psalmfragmenten.

Jan van Hout en het Oudnederlands

Om Van Houts belangstelling en enthousiasme voor de Oudnederlandse Psalmen te kunnen begrijpen, dienen we een ogenblik stil te blijven staan bij diens overladen biografie.⁴⁴ Als levenslange Leidse stadssecretaris (vanaf 1573) was hij allerminst een kleurloos ambtenaar. Uit de bronnen komt hij naar voor als een onverschrokken en vrijgevochten orangist, als een driftige en gedreven workaholic, als een onbaatzuchtige miljonair (die een liefdadigheidsloterij voor de armen op het getouw zette), als een veelzijdige inspirator van de nieuwe universiteit, als een bezield dichter. In al deze hoedanigheden bleek Van Hout een hardnekkige pleitbezorger voor het gebruik van het Nederlands.⁴⁵ In zijn kruistocht tegen het gebruik van leenwoorden en barbarismen vond Van Hout een houvast in de oudst overgeleverde Nederlandse teksten. Zelf formuleert hij het als volgt:

Als wezende de tale der oudere Batavieren [...] mit geene voetstappen der anderer spraecken noch vertreden noch besmet mer steunende op haer eygen spruytsel ende in haren eygenen gront opgewassen zynde.⁴⁶

Van Hout verzamelde enkele Oudgermaanse werken, begon aan een vertaling van de negende-eeuwse monnik Otfridus en verleende zijn medewerking aan het Willeram-project van Merula en Castricomius.⁴⁷ In dit licht wekt het dus weinig verbazing dat Lipsius' psalmzendingen voor een hongerige Van Hout telkens naar meer smaakten. Waar Lipsius het handschrift waarschijnlijk slechts zag als een antiquarisch curiosum, hield Van Hout het in de eerste plaats als een authentieke Nederlandse tekst, die daarenboven nog eens bijzonder oud was. Het is anderzijds ook geen verrassing dat Van Hout zijn materiaal nooit heeft laten publiceren: uit Lipsius' brieven blijkt dat Van Hout niet het volledige psalterium ontvangen heeft. Hoe dan ook, een uitgave die zich baseerde op een corrupte kopie van een handschrift

44 De recentste monografie over Van Hout is J. Koppenol, Leids heelal. Het Loterijspel (1596) van Jan van Hout, Hilversum 1998, waar men verdere bibliografische referenties vindt. Vermelden we nog J. Koppenol, ‘“In mate volget mi”. Jan van Hout als voorman van de Renaissance,’ in Spektator, 20 (1991), 55-85; Sué, ‘Justus Lipsius en Jan van Hout’, 265-287; Heesakkers, ‘Lipsius, Dousa and Jan van Hout’, 93-120; K. Bostoen, ‘Christoffel Plantijn en Jan van Hout in 1583-1585. Opmerkingen naar aanleiding van hun vriendschap’, in Ex officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589), ed. M. De Schepper - F. de Nave (= De Gulden Passer, 66-67), Antwerpen 1989, 61-85.

45 Zie naast de opgegeven literatuur over Van Hout, L. Van den Branden, Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de zestiende eeuw. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 77, Gent 1956. passim.

46 Regionaal Archief van Leiden, Bibliotheek, inv. nr. 7000/26 Van Hout. Geciteerd uit Koppenol, Leids heelal, 177.

47 Zie naast Koppenol, Leids heelal, 177, vooral W. Sanders, Der Leidener Willeram. Untersuchungen zu Handschrift, Text und Sprachform (Medium aevum: Philologische Studien, 27), München 1974, 67-68.

[p. 41]

dat de uitgever nooit met eigen ogen aanschouwd had, zou weinig tot de verbeelding spreken en amper geloofwaardigheid genieten.

Van Houts band met de overgebleven fragmenten

Voor niet alle ons resterende psalmfragmenten zijn er ondubbelzinnige bewijzen dat Van Hout er wel degelijk de hand in had, De minste twijfels bestaan er over Psalm 18 (ea), die in 1612 door Abraham Mylius gepubliceerd werd met de volgende introductie: ‘Ecce autem ipsius Psalterij aliquam partem, psalmum xix⁴⁸, ex Lipsij exscripto acceptum, ac mihi a viro quodam docto, atque istius literaturae perstudioso nec non pergnaro, communicatum.’ Het is zonneklaar dat de vir doctus van wie hier sprake is, belichaamd wordt door Van Hout, die van Lipsius Psalm 18 als eerste zending toegestuurd kreeg.⁴⁹

Van het uitgebreide Diez-ffagment (h) zou men voorzichtig kunnen veronderstellen dat het één van de zendingen betreft die Van Hout van Lipsius mocht ontvangen; misschien is het geschrift van de hand van één van de kopiisten van Wachtendonck. Een concrete aanwijzing vindt men hier in de papiersoort en het watermerk van het fragment, dat op deze punten volledig overeenstemt met het Leidse glossarium (gd).⁵⁰ Als we veronderstellen dat het Leidse glossarium nog in Luik opgesteld werd, wordt het aannemelijk dat fragment (h) rond dezelfde periode en omstandigheden van Luik naar Leiden werd verstuurd.⁵¹ Met fragment i (dat netjes aansluit op katern h, maar neergeschreven werd op ander papier in een veel moderner aandoende hand) weet niemand echter raad.⁵² In het eenvoudigste geval was het een nieuwe aflevering voor Van Hout, van de hand van een andere kopiist.

Ook het Leeuwardenfragment (fa) stelt de nodige problemen. De Italiaanse gedichten op de achterzijde pleiten zeker niet tegen Van Hout, maar het schrift is beslist niet van zijn hand.⁵³ Het is goed denkbaar dat Van Hout delen van de Psalmen heeft laten circuleren binnen zijn literaire kring: het velletje is dus mogelijk van de hand van iemand uit zijn naaste omgeving.⁵⁴ Het is echter allerminst uitgesloten dat dit fragment van een iets latere datum

48 Mylius schrijft zelf “19” in plaats van “18”: de nummering van de Psalmen in de Latijnse Vulgaatvertaling verschilt licht van de oorspronkelijke volgorde in het Hebreeuwse psalmenboek.

49 Heesakkers, ‘Lipsius, Dousa and Jan van Hout’, 111 vermoedt dat Merula, Vulcanius of Dousa als tussenpersoon fungeerden (voor Dousa als tussenpersoon, cf. Dekker, The Origins of Old Germanic Studies, 50-51). In 1612, het jaar waarin Mylius' Lingua Belgica werd uitgegeven, is iedereen behalve Vulcanius al gestorven. Mylius, die in zijn inleiding beweerde het werk in twee maanden tijd geschreven te hebben, wekt in bovenstaande beschrijving tenminste de indruk als zou zijn informant nog in leven zijn. Vulcanius wordt in het boek naar mijn weten echter nooit geciteerd, ook al vormde diens boek De literis et linguis Getarum sive Gothorum. Item de notis Lombardicis. Quibus accesserunt specimina variarum linguarum (Leiden: Franciscus Raphelengius, 1597) een potentieel belangrijke bron.

50 P. Tack, ‘Het handschrift der Wachtendoncksche Psalmen en dat der Lipsiaansche glossen’, in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en letterkunde, 15 (1896), 137-144.

51 Indien ook een van de ‘nieuwe’ brieven (cf. supra, citaten 4 en 5) dit watermerk zou dragen, zou dit een overtuigend bewijs voor de juistheid van deze stelling vormen. Na controle in Leiden bleek het watermerk van de brieven echter te verschillen. Het door de gebroeders Wachtendonck samengestelde convoluut (cf. noot 25) bevat enkele kanselarijgeschriften die gelijkenissen vertonen met het handschrift in psalmfragment H.

52 Volgens U. Winter, Die europäischen Handschriften der Bibliothek Diez (Die Handschriften-Verzeichnisse der deutschen Staatsbibliothek zu Berlin 1, 3), 3 vols, Wiesbaden 1994, 3, 123-124 dateert het geschrift mogelijk wel uit dezelfde periode.

53 Dit werd me met zekerheid bevestigd door Van Hout-specialist J. Koppenol. Over Van Houts interesse voor Italiaanse poëzie, zie Koppenol, Leids heelal, 161.

54 Een vergelijking van dit handschrift met het geschrift van de intekenaars van Janus Dousa's album amicorum leverde alvast geen overtuigend equivalent op (cf. de reproductie in C. Heesakkers, Een netwerk aan de basis van de Leidse universiteit. Het album amicorum van Janus Dousa [...], Leiden 2000). Voor zover we konden oordelen, was het geschrift van mogelijke belangstellenden (zoals Vulcanius en Marnix van Sint-Aldegonde (1538-1598), die in 1591 een Nederlandse psalmvertaling bezorgd had) afwijkend. Van Houts onuitgegeven album amicorum (1578-1583, bewaard in Leiden, Stedelijk Museum De Lakenhal, inv. nr. 3385) kon niet nagekeken worden, maar het bevat nagenoeg dezelfde intekenaars als Dousa's album. Cf. C. Heesakkers, ‘Jan van Hout over zijn album amicorum’, in Literatuur: tijdschrift over Nederlandse letterkunde, 8.6 (1991), 376-377.

[p. 42]

is: volgens de catalogus bevatte het veilingsitem waarvan dit fragment deel uitmaakte, een ‘Glossarium Latino-Theotiscum. Manu alia est adscripta vocum interpretatio Anglo-Saxonica. Accedit catalogus librorum Saxonicorum, qui in Bibliotheca Cantabrigiae asservantur’. Arend Quak merkt op: ‘Sowohl die Glossen als die Beschreibung der Handschriften stehen im Zusammenhang mit der Tätigkeit von Franciscus Junius. Er ist zugleicht auch ein Gelehrter, dem die altfränkische Interlinearversion der Psalmen interessiert haben könnte.’⁵⁵ Junius (1589-1677), een vooraanstaand geleerde die de eerste uitgave van de Gotische bijbel had verzorgd, zou volgens Quak een deel van het Berlijnse Diez-handschrift (h) hebben kunnen laten kopiëren, met het Leeuwardenfragment als resultaat.⁵⁶

55 A. Quak, Wortkonkordanz zu den altmittel- und altniederfränkischen Psalmen und Glossen, Amsterdam 1975, 6-7.

56 Van Junius is geweten dat hij in contact kwam met de Wachtendonckse Psalmen via het werk van William Somner (1606-1669), die in 1650 op vraag van Mericus Casaubon (1591-1677) een geannotateerde editie van Lipsius' gepubliceerde woordenlijst (gc) bezorgde. Somner toonde aan dat de vele ‘Germaanse’ woorden van Lipsius verwantschap vertoonden met het Saksisch (Oudengels). Junius voorzag zijn exemplaar van Somner van uitvoerige noten (Leiden, ub 766 f 8), transcribeerde de lijst en maakte veelvuldige aantekeningen (ms. Jun. 108, bewaard in de Bodleian Library van Oxford). Cf. K. Dekker, ‘“Vide Kilian...”: The Role of Kiliaan's Etymologicum in Old English Studies between 1650 and 1665’, in Anglia, 114 (1996), 520-524. Een studie van dit handschrift en van het door Junius geannoteerde boek zou misschien meer aan het licht kunnen brengen.

Wat zegt Van Hout zélf over de Wachtendonckse Psalmen?

Er is voorlopig ook nog geen document opgedoken waarin Jan van Hout zelf rept over één van zijn ontvangen afleveringen van de Wachtendonckse Psalmen.⁵⁷ Johan Koppenol bracht echter Van Houts bijdrage aan het album amicorum van Ernst Brinck uit 1608 aan het licht,⁵⁸ waarvan de aanhef als volgt luidt:

Timor Domini initium sapientiae
Oette Druchtines anfang wysedoms

Dit citaat komt volgens Koppenol driemaal voor in de Bijbel, waaronder eenmaal in de Psalmen (met name in Psalm 110,10). Het is verleidelijk om te vermoeden dat het hier een citaat uit de Wachtendonckse Psalmen betreft. Als dit zou kloppen,⁵⁹ betreft het een belangwekkende ontdekking. Enerzijds zou het nieuwe versfragment (overigens een uitbreiding van het bestaande Oudnederlandse tekstcorpus!) bewijzen dat Van Hout nog beschikte over substantiële delen van de Psalmen (zeker indien we zouden aannemen dat Lipsius na het ‘voorproefje’ van Psalm 18 de Psalmen in volgorde zou hebben laten bezorgen). Anderzijds wordt hiermee aangetoond dat Van Hout - de niet denkbeeldige mogelijkheid dat hij hier uit het

57 In het door H.J. Witkam aangevulde en geresumeerde dachbouck van Jan van Hout (H.J. Witkam, De dagelijkse zaken van de Leidse universiteit van 1581 tot 1596, 10 vols., Leiden 1970-1974, vol. 9) vindt men geen vermelding. In Petrus Bertius' brieven aan Van Hout uit 1592 (gepubliceerd in H.J. Witkam, De dagelijkse zaken, 3, 121-124) bespreekt Bertius vooral praktische beslommeringen omtrent zijn reis van Straatsburg naar Leiden.

58 Het album wordt bewaard in Den Haag, kb, 133 m 86, f. 121r. Cf. Koppenol, Leids heelal, 178-179 voor een fotomechanische reproductie. Over Brincks interesse voor Oosterse talen, cf. J. Van der Waals, ‘Wankelend wereldbeeld. Onderzoek naar taal, geloof en tijd in rariteitenkabinetten’, in De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenkabinetten, ed. E.S. Bergvelt - R. Kistemaker, Zwolle 1992, 137.

59 Er zijn o.i. heel wat reserves te maken: alle woorden in het vers zijn immers problematisch. Voor sapientia vinden we uuisduom in (de door Van Hout overgeleverde!) Psalm 18,8 (tegenover Van Houts whysedom); voor initium is er anagen in Psalm 118,160 (cf. tevens 73, 2), voor dominus zijn er de vormen drohtin, druhtin, druhten (verbogen vormen) en druftin, druftene. In zijn brief aan Schotti (1602) vermeldt Lipsius het woord druchtin wel, maar buiten de context van zijn glossarium! Het woord timor vindt men onder meer als uorton terug (in Psalm 2,11). De combinatie ‘timor Domini’ komt overigens als fortha drusten [= druftenes] ook voor in dezelfde achttiende Psalm (vers 10). Cf. Quak, Wortkonkordanz; de edities van Gysseling en Quak.

[p. 43]

hoofd citeert buiten beschouwing gelaten⁶⁰ - een jaar voor zijn dood nog beschikte over zijn psalmenmateriaal.

Wie meent met Van Houts bibliotheeknalatenschap het ultieme aanknopingspunt gevonden te hebben voor een onverhoopte herontdekking van (een deel van) de Wachtendonckse Psalmen, komt enigszins bedrogen uit. Sinds in de voorbije eeuw intensief onderzoek verricht werd naar Van Houts poëtische realisaties, is het bekend dat er zich allerhande problemen stellen met diens literaire erfenis: blijkbaar heeft Van Hout nooit de behoefte gehad om zijn vele gedichten te publiceren. Bij zijn dood werd zijn nalatenschap per testament ter bewaring overgemaakt aan Petrus Bertius (1565-1629), al is het niet uitgesloten dat ook zijn neef Jan Jansz Orlers (1570-1646) bepaalde delen geërfd heeft. Hoe dan ook, van Van Houts erfenis rest ons geen spoor. Dat zijn werk vandaag toch niet volledig zoekgeraakt is, danken we vooral aan diens eigen literaire kladhandschriften die met mondjesmaat opdoken uit het huidige Regionale Archief van Leiden. Tijdens zijn jarenlange dienst als stadsarchivaris vermeide Van Hout zich wel eens met het neerkrabbelen van gedichtjes, die vervolgens tussen de meest onmogelijke archiefstukken verzeild raakten. Volgens Johan Koppenol blijft het ‘gezien Van Houts werkwijze [...] voorstelbaar en zelfs voorspelbaar dat er her en der nog werk moet schuilgaan,’⁶¹ Rekening houdend met het waterkansje dat naast enkele gedichten ooit nog een flard van de Wachtendonckse Psalmen opduikt in de kilometerslange archieven van het Regionaal Archief van Leiden, valt het dus te hopen dat het laatste woord van de Wachtendonckse Psalmen nog niet gevonden is. Alleszins is het laatste woord erover nog niet gezegd.

60 Afgezien van het feit dat de Oudnederlandse woorden problematisch zijn, heeft de Vulgaat immers nog een andere woordvolgorde: ‘initium sapientiae timor Domini’.

61 J. Koppenol, ‘Jan van Hout: nieuwe vondsten’, in Spektator, 24 (1996), 188.

[p. 44]

Summary

Apart from his well-known philological achievements, Justus Lipsius can also be credited with having put a hand on the oldest Dutch text known to us, the so-called Wachtendonck Psalms, an interlinear Germanic translation of a Latin Psalter. The aim of this contribution is to outline the vicissitudes of the original manuscript (which is now completely lost) and to discuss Lipsius's part in the discovery, the copying and the disappearance of the Psalms. Some previously unstudied letters from Lipsius to Jan van Hout furnish evidence that Lipsius did not keep the original manuscript with him and that he felt something was wrong with the copy made. Van Hout, on the other hand, appears to be far more enthusiastic about the find than Lipsius, and repeatedly asks for more fragments. In doing so, he probably turns out to be the key figure in the tradition of the various psalm fragments which remained to us.

Résumé

En dehors de ses travaux philologiques plus connus, Juste Lipse a aussi le mérite d'avoir mis la main sur le plus ancien texte connu en langue néerlandaise, à savoir une traduction interlinéaire d'un psautier latin appelé ‘Psaumes de Wachtendonck’. Le but de cette contribution est de décrire les vicissitudes du manuscrit de ce psautier (ayant disparu sans laisser de traces) et de préciser le rôle de Lipse dans la découverte, la transcription et la disparition de l'original. Quelques lettres adressées à Jan van Hout (qui n'ont jamais été étudiées jusqu'à présent) apportent la preuve que Lipse n'a pas gardé le manuscrit original chez lui et qu'il a eu des doutes sur la valeur de la copie. Pour sa part. Van Hout semble avoir été beaucoup plus enthousiaste sur la découverte du psautier, puisqu'il n'a cessé d'en réclamer plus de fragments. C'est pourquoi Van Hout peut être considéré comme le personnage-clé dans l'histoire de la tradition des fragments parvenus jusqu'à nous.