De Gulden Passer. Jaargang 83

[p. 149]

Dirk Imhof
De Spaanse koopman Luys Perez als financier van Jan Moretus' uitgaven van Benedictus Arias Montanus

Het laatste werk van de Spaanse theoloog Benedictus Arias Montanus dat bij de Officina Plantiniana verscheen, was zijn in 1605 uitgegeven commentaar op de eerste 31 psalmen: In xxxi Davidis psalmos priores commentaria. In 1598 was Arias Montanus druk aan het schrijven aan deze commentaren, maar door zijn overlijden dat jaar bleef het werk onvoltooid. Zijn leerling Petrus Valentia zond het handschrift vervolgens naar Antwerpen om het daar te laten publiceren door Jan Moretus. De structuur van elke psalmcommentaar in dit werk is telkens dezelfde: eerst een opdracht van de auteur en een samenvatting van de psalm, en dan de tekst van de psalm zelf in romein en de eigenlijke commentaar in cursief. Arias Montanus' opdrachten zijn gericht aan zeer diverse personen: de paus, koning Filips ii, in het algemeen aan hen die hun leven op het spel zetten voor het geloof, aan de zieken, aan Abraham Ortelius, aan Justus Lipsius, enzovoort. Ergens daartussen, bijna weggestopt, bij de vijftiende psalm, vinden we een opdracht aan Ludovicus Perezius of de Antwerpse koopman Luys Perez, door Arias Montanus gedateerd op 31 augustus 1597. In tegenstelling tot deze bescheiden opdracht staat Perez' essentiële rol bij de totstandkoming van de verschillende werken van Arias Montanus. Uit Jan Moretus' boekhouding blijkt dat zijn financiële hulp de publicatie van de werken van de Spaanse theoloog door Jan Moretus mogelijk maakte. De vraag hoe en tegen welke voorwaarden die financiering verliep, is het onderwerp van dit artikel.¹

De auteur over wie het hier gaat, Benedictus Arias Montanus, was de theoloog die koning Filips ii naar Antwerpen zond om er de redactie op zich te nemen van Plantijns Biblia regia.² Na een verblijf in Antwerpen van mei 1568 tot april 1572 en van december 1572 tot mei 1575, was hij door Filips terug naar Spanje ontboden om er de inrichting van de bibliotheek van het Escuriaal te organiseren. In de periode dat Arias Montanus in Antwerpen verbleef, groeide er een sterke vriendschap tussen hem en Plantijn, en ook toen hij naar Spanje was terug-

1 Geciteerde archieven uit het Museum Plantin-Moretus (de titels werden overgenomen van Jan Denucé, Inventaris op het Plantijnsch archief, Antwerpen, 1926):
mpm Arch. 10: Copie de lettres de Plantin 1579-1589
mpm Arch. 12: Copie de lettres de Jean Moretus i, 1598-1607
mpm Arch. 21: Grand livre 1590-1599
mpm Arch. 76: Recueils de lettres Adonryck-Beyerlinck
mpm Arch. 94: Recueils de lettres Am. Tavernier-Litterae incognitae
mpm Arch. 126: Grand livre signé D. 1590-1614
mpm Arch. 779: Ouvriers 1594-1602

2 Over Arias Montanus zie B. Rekers, Benito Arias Montanus 1527-1598. Studie over een groep spiritualistische humanisten in Spanje en de Nederlanden, op grond van hun briefwisselingen (Groningen, 1961); B. Rekers, Benito Arias Montanus 1527-1598 (= Studies of the Warburg Institute, 33) (Londen, 1972); V. Bécares Botas, Arias Montano y Plantino: el libro flamenco en la España de Felipe ii, (= Humanistas españoles, 19) (Léon, 1999); Benedictus Arias Montanus, Correspondencia conservada en el Museo Plantin-Moretus de Amberes; ed. A. Dávila Pérez, 2 dln. (Madrid, 2002) [voortaan Corr. Arias Montanus] en de literatuur geciteerd in L. Voet - J. Voet-Grisollé, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 dln. (Amsterdam, 1980-1983) [voortaan pp].

[p. 150]

gekeerd, bleven beiden een drukke briefwisseling

Benedictus Arias Montanus, In xxxi Davidis psalmas priores commentaria, Antwerpen, Jan i Moretus, 1605: titelpagina (a 576)

voeren. Plantijn publiceerde daarenboven meerdere theologische werken van Arias Montanus³ Ook tussen Jan Moretus en Arias Montanus bestond een speciale persoonlijke band. Na Plantijns overlijden getuigen de brieven van Arias Montanus van zijn blijvende bekommernis om de hele Plantijnse familie. Arias Montanus probeerde haar eveneens financieel te steunen, en liet 50 gulden bezorgen aan Plantijns weduwe als nieuwjaarsgeschenk bij het begin van het jaar 1590;⁴ in 1591 stuurde hij geld naar Jan Moretus voor de onkosten van de studie van diens zoon Balthasar.⁵ Omgekeerd is juist één van de uitzonderlijk bewaarde brieven waarin Jan Moretus over zichzelf, zijn kinderen en zijn verwanten schreef, gericht aan Arias Montanus.⁶

Na Plantijns dood bleef Jan Moretus de werken van de Spaanse theoloog verder uitgeven. Bij herhaling schreef hij hem zelfs bereid te zijn dadelijk elk werk van zijn hand ter perse te leggen. Alleen Justus Lipsius genoot een gelijkaardige voorkeurbehandeling; alle andere auteurs die bij Moretus aanklopten hadden het veel moeilijker om hun werk door de Officina Plantiniana te laten publiceren. In een brief van 24 december 1589 schreef Moretus aan Arias Montanus:

Als u uw commentaar op het boek Rechters aan ons stuurt, zullen we proberen die uit te geven naar best vermogen; denk niet dat ooit iets dat uit uw pijlkoker tevoorschijn zal komen, door ons geweigerd zal worden, zolang we enigszins de mogelijkheid zullen hebben het te drukken.⁷

Enkele maanden later bevestigde hij dit nog eens: ‘Laat dit intussen vaststaan: al wat door Benedictus Arias Montanus wordt geschreven, zal ik aanvaarden en ik zal mijn best doen om het uit te geven.’⁸ Arias Montanus van zijn kant beloofde financiële steun te zoeken en was

3 Zie pp nrs. 577-591.

4 Zie zijn brief aan Moretus van 3 januari 1590; mpm Arch. 76, pp. 109-111; transcriptie en Spaanse vertaling in Corr. Arias Montanus, ii, nr. 123, pp. 737-742.

5 mpm Arch. 21, fol. 128: ‘doibt avoir adi 5 Aprilis 1591 la somme de florins cent et cinquante que le S. Luis Ferez ma faict compter de sa part pour ayder a payer les frais en l'impression de son livre de Republica et aussi pour ayder a mon fils Balthasar a tenir a l'escolle... fl. 150.’

6 mpm Arch. 10, fol. 285r-v, brief van 18 oktober 1590.

7 mpm Arch. 10, fol. 265v: ‘Commentarium tuum in librum iudicum si ad nos miseris, in lucem dare pro viribus conabimur, nec quid unquam quod ex tua proditurum est pharetra, a nobis recusandum cogita, quamdiu aliquo modo idem imprimendi facultas nobis erit.’ Arias Montanus' brief aan Moretus van 3 januari 1590 (mpm Arch. 76, pp. 109-111; Corr. Arias Montanus, ii, pp. 731-736, nr. 122; Correspondance de Christophe Plantin, ed. J. Denucé, dl. viii-ix (Antwerpen, 1918), pp. 615-617, nr. 1513. In tegensteling tot wat Denucé (p. 617, noot 2) beweert, dat dit ‘commentarium tuum in librum judicum’ nooit als aparte uitgave door Jan Moretus werd gepubliceerd, is dit wel gebeurd, nl. in 1592 onder de titel De varia republica, sive commentaria in librum iudicum.

8 mpm Arch. 10, fol. 272r-v; Corr. Arias Montanus, ii, pp. 747-751, nr. 125. Deze vraag aan Arias Montanus om hem zijn manuscripten te bezorgen herhaalde Jan Moretus nogmaals in brieven van 27 juni 1590 (mpm Arch. 10, fol. 276) en 18 oktober 1590 (mpm Arch. 10, fol. 285 r-v).

[p. 151]

Peter Paul Rubens, Portret van Benedictus Arias Montanus, olieverfschilderij (V.iv. 56)

tevreden als Moretus hem enkele exemplaren terugstuurde om aan zijn vrienden te schenken.⁹

Het was voor Jan Moretus gemakkelijk om deze belofte waar te maken. De kosten voor het drukken van de uitgaven van Arias Montanus werden immers voor een groot stuk gedragen door Luys Perez. Deze Perez was de jongere zoon uit een maraans gezin (Spaanse joden die zich tot het katholicisme bekeerd hadden) dat naar Zeeland uitgeweken was en zich vervolgens in Antwerpen had gevestigd. De broer van Luys, Marcus, werd een radicale protestant die naar Basel vluchtte. Luys Perez bleef echter katholiek en werd in Antwerpen een welstellend handelaar in luxegoederen voor de Spaanse markt. Perez is één van die figuren die in de geschiedenis van de Officina Plantiniana een onopvallende, maar cruciale rol hebben gespeeld bij het voortbestaan van het bedrijf. Aan Christoffel Plantijn had hij grote sommen geld ter beschikking gesteld, onder andere tijdens de Spaanse Furie, voor de afkoopsom om zijn bezittingen te behouden. In de periode 1576-1582 had hij Plantijn in totaal 20.000 gulden geleend.¹⁰ Perez kocht daarenboven ook een groot aantal boeken. In juni 1578 had hij met Plantijn een contract gesloten waarbij hij 40% korting kreeg voor aankoop van Plantijnse uitgaven en 20% korting op uitgaven van andere uitgevers.¹¹ Perez verzond deze boeken vooral naar Spanje en was als financier betrokken bij de contracten met Jan Poelman als agent van Plantijn in de Spaanse stad Salamanca. Ten slotte was hij het ook die Plantijn voorstelde om na de Val van Antwerpen in 1585 naar de Scheldestad terug te keren. (Ze deelden de koets uit Keulen naar Antwerpen!)

Na Plantijns overlijden zorgde hij mee voor een verzoening tussen de twistende erfgena-

9 Brief van Arias Montanus aan Moretus van 3 januari 1590: ‘Commentaria in librum Iudicum, id est, de republica varia, ante annum absolvi. Ea in mundum descripta servo quoad hominem reperiam cui tuto credere possim ad vos transmittenda. Ad eorum vero impressionem interim nummos aliquot quaesiturus qui vobis subsidio esse possint, quibuscum iisdem cogito conditionibus agere quas cum parente vestro (illo animi mei dimidio) tenui ut, videlicet, quae ego dederim non mihi sed vobis usui evadant, praeter exemplaria aliquot quae amicis donanda remittetis, qua de re iam ad Perezium nostrum longius quae tecum conferret, scripseram’ (De Commentaria in librum Iudicum, id est, de varia republica heb ik een jaar geleden voltooid. Ik bewaar het manuscript in het net geschreven totdat ik iemand vind aan wie ik het veilig kan toevertrouwen om het naar jullie te brengen. Ondertussen zal ik wat geld zoeken voor de druk ervan, wat u financieel kan helpen. Ik wil met u dezelfde voorwaarden afspreken, als met uw vader, mijn zielehelft, dat wil zeggen dat niet ik, maar jullie het voordeel hebben van wat ik kan geven, op enkele exemplaren na, die jullie me moeten zenden om aan mijn vrienden te geven. Ik heb hierover al uitgebreid aan onze Perez geschreven en hij zal het met u bespreken (mpm Arch. 76, pp. 109-111; Corr. Arias Montanus, ii, pp. 737-742, nr. 123).

10 R.M. Kingdon, Christopher Plantin and his Backers, 1575-1590. A Study in the Problems of Financing Business during War, in: Mélanges d'histoire économique et sociale en hommage au professeur Anton Babel, (Genève, 1963), pp. 310-311. Over de door Perez geleende sommen zie C. Clair, Christopher Plantin (Londen, 1960), p. 218.

11 F. Robben Jan Poelman boekverkoper en vertegenwoordiger van de firma Plantin-Moretus in Salamanca 1579-1607, in: De Gulden Passer, 71-72 (1993-1994), p. 38.

[p. 152]

men, waardoor de splitsing van het Plantijns bedrijf vermeden kon worden. Jan Moretus noemde Perez in een brief aan Arias Montanus dan ook met reden zijn patroon (patronus meus).¹² Dit was zeker waar voor de publicatie van de werken van Arias Montanus. Perez verleende hiervoor belangrijke voorschotten, waarvoor hij na de verschijning in ruil grote aantallen exemplaren ontving. Dit was een gewone praktijk bij de Officina Plantiniana. In tegenstelling tot anderen kreeg Perez daarbij zelfs 40% korting.

Deze manier van werken bood Jan Moretus een dubbel voordeel: niet alleen beschikte hij vooraf over een som geld om het nodige papier en de lonen voor de zetters en drukkers te betalen; hij kon bovendien rekenen op een gegarandeerde afname van een groot deel van de oplage. Een dergelijk voorschot was uitermate belangrijk: wanneer hij zelf voor deze kosten instond, moest hij zijn eigen middelen investeren of geld lenen tegen hoge interest. Bovendien kon hij het bedrag van het voorschot teruggeven in de vorm van een aantal gedrukte exemplaren, zodat hij geen eigen middelen moest aanspreken om zijn schuld te vereffenen.

Hoe ging dit concreet in zijn werk? Als voorbeeld geef ik hier Arias Montanus' commentaar op het boek van de profeet Jesaja, de Commentaria in Isaiae prophetae sermones, verschenen in 1599. Voor het drukken van dit omvangrijk werk - een boek in kwarto van ongeveer 1.500 pagina's - gaf Perez 600 gulden voorschot.¹³ Hoeveel kostte de editie voor Jan Moretus? De kosten voor het zetten van de tekst bedroegen 42 stuivers per vel, voor het drukken 19 stuivers per vel.¹⁴ Elk exemplaar telde 184,5 vel zodat de totale kost voor het zetten 387 gulden 9 stuivers beliep en voor het drukken 175 gulden 5 stuivers. Dit is samen 562 gulden 14 stuivers. Met het voorschot van 600 gulden kon Jan Moretus dus alvast de loonkosten voor het zetten en het drukken betalen. Voor het papier was echter een veel groter bedrag nodig: Moretus drukte dit werk op 950 exemplaren, zodat in totaal 350,55 riem papier nodig was. Als hiervoor papier werd gebruikt van 5 gulden per riem, kostte hem dit 1.752,75 gulden, wat het voorschot dus ver oversteeg. Daartegenover staat echter dat Perez van deze editie 400 exemplaren kocht ter waarde van 1.080 gulden.¹⁵ Om uit de kosten van zetten, drukken en papier te geraken, moest Moretus nog maar 275 exemplaren verkopen, helemaal geen slechte zaak dus! Voor andere edities van Arias Montanus moest hij zelfs nog minder kopers vinden om zijn investering terug te winnen.

Toen Arias Montanus in 1598 overleden was, bleef Luys Perez op deze manier de publicatie van zijn werken financieren. Ook Luys Perez was echter geen eeuwig leven beschoren; hij overleed op 13 december 1601.¹⁶ Uit zijn eerste huwelijk met Maria van Berchem had Perez een dochter gekregen, Adriana, die getrouwd was met Nicolaas Rockox, burgemeester van Antwerpen. Catharina, de dochter uit Perez' tweede huwelijk met Clara Wagheners, trouwde met Martin Perez de Baron. Hun zoon en Perez' kleinzoon, Luys de Baron, zette zijn taak als financier van Arias Montanus' werken voort en gaf Jan Moretus 990 gulden voorschot voor het drukken van de In xxxi Davidis psalmos priores commentaria, verschenen in 1605,

12 mpm Arch. 10, fol. 288v-289r, een brief van 28 oktober 1590.

13 mpm Arch. 126, fol. 44 rechts; ‘1598 doibt avoir adi 28^e Novembre la somme de cent lb. de gros lesquels sont pour aultant quil me faict bon a compte de la obligation des ii^c lb. qu'il a de moy et sont a compte de lavansement qu'il faict sur les Commentaires in Esaiam de B.A. Montanus ... fl. 600.’ Voor de andere werken gaf Perez tussen de 100 en de 300 gulden voorschot.

14 mpm Arch. 779, lijst edities vooraan onder ‘M’.

15 mpm Arch. 126, fol. 44 links: ‘S^r Luys Perez d'inchontre doibt ... adi 1 martii 1599 ce fust devant pour 400 Com[mentari]a in Esaiam montant a 4 fl. 10 fl. 1800 rab. 40 p. cent montent flor. 1080.’

16 Zie de brief van Jan Moretus aan Justus Lipsius van 14 december 1601: ‘Optimus ille utriusque nostrum amicus D. Ludovicus Peresius heri sub noctem nos reliquit’ (mpm Arch. 13, fol. 112; transcriptie in La correspondance de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus, ed. A. Gerlo, I. Vertessen en H.D.L. Vervliet (Antwerpen, 1967) p. 132, nr. 106, te verschijnen als ile xiv, 01 12 14 [= Iusti Lipsi Epistolae, pars xiv: 1601, ed. J. De Landtsheer (Brussel, ter perse voor 2006)].

[p. 153]

waarin ook de opdracht aan zijn grootvader voorkwam. Zoals gezegd was dit het laatste werk dat de Officina Plantiniana van Arias Montanus publiceerde.

Zou het kunnen dat de voorschotten voor het drukken van Arias Montanus' werken niet van Luys Perez kwamen, maar van Arias Montanus zelf, en dat Perez alleen een bemiddelende rol speelde? Hoewel het niet met zekerheid valt uit te maken, lijkt dit toch minder waarschijnlijk. Wanneer Arias Montanus Jan Moretus om een of andere reden financieel bijstond, ging het telkens expliciet om giften en niet om voorschotten. De bedragen die Arias Montanus gaf, waren bovendien steeds veel kleiner dan de voorschotten van Perez. In de correspondentie tussen Moretus en Arias Montanus is er nergens sprake van dergelijke afspraken over voorschotten en af te nemen exemplaren. Wellicht was het dus wel degelijk Luys Perez die de voorschotten voor Arias Montanus' werken betaalde.

Uit wat voorgaat blijkt dat Jan Moretus voor het uitgeven van de werken van Arias Montanus een zeer substantiële financiële steun verkreeg, waarbij zijn eigen risico vrij klein was. Niet alleen kon hij rekenen op flinke voorschotten; vooral dank zij het hoge aantal exemplaren waarvoor hij een gegarandeerde afzet had bij Luys Perez, was het aantal exemplaren dat hijzelf moest verkopen om uit de kosten te geraken, vrij klein. Wat hij meer kon verkopen, leverde alleen maar winst op. Wanneer Arias Montanus in zijn laatste bewaarde brief aan Moretus de wens uitdrukte dat deze geen financiële problemen zou ondervinden bij het uitgeven van zijn werken, had hij het bij het rechte eind.¹⁷

Zou Jan Moretus de werken van Arias Montanus uitgegeven hebben zonder zijn persoonlijke band met de auteur en vooral zonder de financiële steun van Luys Perez? Er zijn gegronde redenen om hieraan te twijfelen. Na het overlijden van Arias Montanus op 6 juli 1598 kwamen Montanus' manuscripten en notities voor nieuwe werken in handen van zijn leerling Petrus Valentia. Die schreef Moretus op 18 oktober 1598 dat hij naar Sevilla was gegaan om er Montanus' nagelaten werk te bekijken. Zodra het beschikbare materiaal was overgeschreven, zou hij het aan Jan Moretus bezorgen.¹⁸ Bijna een jaar later antwoordde die dat hij zijn best zou doen om Montanus' nagelaten werken uit te geven, maar hij voegde daar ook aan toe D[omini] Perezii ope adiutus (met de financiële hulp van Perez).¹⁹ Uiteindelijk verscheen alleen de In xxxi Davidis psalmos priores commentaria, in 1605. Zoals hiervoor vermeld was het Perez' kleinzoon, Luys de Baron, die hiervoor financiële steun verleende. Mogelijk wou die niet langer over de brug komen voor de uitgave van de resterende werken.

De veronderstelling dat de werken van Arias Montanus zonder financiële steun niet gepubliceerd zouden zijn, wordt bevestigd door Jan Moretus' reactie op het voorstel van Petrus Valentia, enkele jaren later, om de verzamelde werken van Arias Montanus toch nog ter perse te leggen. Valentia's brief zelf is niet bewaard, maar wel het klad van Moretus' antwoord, dat gedateerd is op 12 juni 1604. Nu hij niet langer kon rekenen op de familie Perez, reageerde Moretus heel anders. Na enkele kleinere opwerpingen, onder andere dat Arias Montanus'

17 ‘Volo autem commodo tuo quantum a me fieri potest per D[ominum] Perezium ista curantem consuli: atque utinam multo plus posse daretur. Praestarem profecto ut nulla prorsus nummaria difficultate haereres’ (Ik wil echter dat uw belangen worden behartigd voor zover dat in mijn mogelijkheden ligt; Heer Perez zal zich hiermee belasten. Ik wou dat er nog veel meer beschikbaar was. Ik sta er vast en zeker voor in dat je verder geen financiële moeilijkheden zult ondervinden). Brief van 3 augustus 1597; mpm Arch. 76, pp. 129-130; Corr. Arias Montanus, ii, pp. 855-859, nr. 148).

18 ‘Hispalim contendi, omnesque quas invenire potui illius chartas et chirographa colligi, inter quae et alia non mediocris eruditionis et doctrinae, sed quae ipse elaboraverat et editioni destinaverat, secunda et tertia corporis in magno opere partes, et commentarius in xxxi Davidis psalmos priores. Haec ego quam primum exscripta (qui mihi in viri huius scriptis antiquus et gratus labor) ad vos transmittam excudenda’ (mpm Arch. 94, p. 139).

19 mpm Arch. 12, p. 83; klad van een brief van 18 augustus 1599.

[p. 154]

voorliefde voor lange zinnen niet in de smaak viel bij lezers uit de Nederlanden of Frankrijk,²⁰ kwam hij tot de kern van de zaak, namelijk dat hij diens werken buiten Spanje niet verkocht kreeg. Daarom stelde hij verschillende voorwaarden voor een eventuele publicatie. Het bedrag van 2.000 gulden dat Valentia aanbood, volstond absoluut niet om een uitgave te bekostigen die op 24.000 gulden werd geraamd. Valentia moest daarom minstens 500 exemplaren overnemen.²¹ Moretus wou er alleen aan beginnen als hij elk jaar een deel kon drukken en als Valentia telkens dadelijk 500 exemplaren tegen de volle prijs zou overnemen. Pas dan zou het volgende deel worden aangevat. Bovendien wilde hij het drukken van andere werken als bijbels, brevieren, missalen, de Annales ecclesiastici van kardinaal Baronius en de werken van Lipsius niet onderbreken. Ten slotte verlangde hij ook dat eerst de nog overblijvende exemplaren van werken van Arias Montanus werden opgekocht, vooraleer de nieuwe uitgave van de verzamelde werken zou verschijnen.²²

Deze voorwaarden waren wellicht te kostelijk voor Petrus Valentia. Van het hele project kwam niets in huis. Zolang Arias Montanus leefde, was Jan Moretus dus wel bereid om elk werk van hem te drukken, wanneer Luys Perez ervoor betaalde. Toen de Spaanse theoloog echter overleden was en enkele jaren later met de dood van Perez ook diens financiële hulpbron opdroogde, wilde Jan Moretus niet langer investeren in een uitgave van Arias Montanus.

20 mpm Arch. 12, 9. 258: ‘Sed ut ingenue id profitear, longiores illae periodi, quae crebro nimis occurunt, nescio quod fastidium lectoribus praesertim Belgis et Gallis adferunt.’

21 mpm Arch. 12, p. 258: ‘De 800 ducatis sive 2.000 florenis monetae Brabanticae quos R.T. dono in lucrum mihi offert, gratias merito ago. At nihilominus ut singula volumina absolvissem, 500 saltem exemplaria R.T. redimere velim. Nam in Belgio bellis heu nimio oppresso, itemque in Gallia aut Germania, paucissimi sunt Montani lectores, et Hispania prae aliis civem suum merito amplectitur. Prout paene operis assequor magnitudinem circiter viginti-quattuor florenorium millia impendenda facile fuerint omni impressioni’ (Ik dank u van harte voor de 800 dukaten of 2.000 Brabantse gulden die u tot mijn profijt aanbiedt. Maar om alle volumes te voltooien zou ik graag hebben dat u minstens 500 exemplaren aankoopt. In de Nederlanden, die zo onder oorlogen gebukt gaan, evenals in Frankrijk en Duitsland zijn er zeer weinig lezers van Montanus. Het is vooral Spanje dat voor zijn landgenoot belangstelling heeft. Naarmate ik dat omvangrijke project voltooi zullen gemakkelijk 24.000 gulden besteed zijn voor de ganse druk).

22 Ibid.: ‘Singulis annis unum me volumen alsoluturum spero ac statim ut excudissem 500 illius exemplaria recipere R.T. desiderem, et i?em iustum eorumdem pretium. Quo adiutus sequentis voluminis editioni commodius accingar, nec intermittam quae publico bono negligere omnino haud debeo, sacra biblia, breviaria, missalia, Annales ecclesiasticos Ill[ustrissi]mi Baronii, opera Cl[arissi]mi Lipsii, atque alia, ad quae non privata tantum sed publica magis utilitas, et superiorum subinde voluntas aut imperium me impellunt. At vero quae mihi supersunt iamante edita D. Montani opera et quae emi velim priusquam nova illa editio paretur, infra nomino ac pretium singulorum adscribo, etiam Commentarii in Psalmos qui nunc mihi sub praelis est.’ Onderaan de brief noteerde Moretus hoeveel exemplaren van de eerder uitgegeven werken van Montanus nog overbleven en hoeveel die waard waren:

900 Montani in 31 Psalmos fl. 1350

100 - in Esaiam fl. 450

400 - Naturae historia fl. 700

120 - Liber generationis Adam fl. 190

120 - Monumenta hum. salutis fl. 360

[summa:] fl. 3050.

Bovendien waren nog een beperkt aantal exemplaren beschikbaar van publicaties die nog door Plantijn waren uitgegeven en waarvan hij de waarde schatte op 300 gulden. Het verlies hiervan zou echter niet zo groot zijn. Om de teleurstelling voor Valentia volledig te maken liet Moretus hem ook weten dat het werk over Plato en andere Griekse auteurs dat Valentia voor publicatie had aangeboden, wel interessant was, maar dat hij het niet kon drukken omdat hij te zeer in beslag was genomen door andere werken.

[p. 155]

Résumé

Le théologien espagnol Benedictus Arias Montanus a publié un nombre de titres chez Christophe Plantin et Jean Moretus. Ces ouvrages n'ont jamais été dédicacés à telle ou telle personne, mais toujours à l'Église catholique en général, à l'exception des In xxxi Davidis psalmos priores commentaria, parus après sa mort, en 1605: chacun de ces 31 commentaires est pourvu d'une dédicace individuelle. Parmi ces personnes figure - de façon fort discrète - le marchand anversois Luys Perez. Nos recherches montrent que Perez a financé toutes les publications de Arias Montanus chez Jean Moretus. D'une part, il offrait des avances considérables avant la mise sous presse d'un ouvrage; d'autre part, il en achetait plusieurs centaines d'exemplaires. Jean Moretus pouvait donc facilement assurer à Arias Montanus qu'il imprimerait n'importe quel manuscrit de sa main: il savait bien que Perez payerait de toute façon. Quelques années plus tard, après la mort d'Arias Montanus († 1598) et de Luys Perez († 1601), Moretus adoptait une position complètement différente. Quand Petrus Valentia, le secrétaire d'Arias Montanus, lui proposa de publier les oeuvres complètes du théologien, Moretus refusa résolument ‘car il n'y a que peu de lecteurs de Montanus, aussi bien aux Pays-Bas, trop accablés, hélas, par l'état de guerre, qu'en France ou en Allemagne,’ Cet exemple nous montre bien l'importance d'un bailleur de fonds pour le monde de l'édition aux 16e et 17e siècles.

Summary

In the 1590's Jan Moretus i published several treatises by the Spanish theologian Benedictus Arias Montanus. After Plantin's death Moretus had promised to Arias Montanus that he would publish any work that Montanus would send him. Account books of the Officina Plantiniana reveal that the Antwerp merchant Luys Perez gave Moretus huge sums in advance to cover the printing costs of these editions. Once the books were printed, Perez bought hundreds of copies of them. After the death of Montanus and Perez Jan Moretus refused to print Montanus' Opera omnia because he could not sell them outside Spain. This case shows the importance of financial support in publishing in the 16th and 17th century.