De Gulden Passer. Jaargang 81

[p. 171]

Renaud Adam
‘Sum Petri Aegidii’
Kanttekeningen bij een recent opgedoken boek uit de bibliotheek van Pieter Gillis (1486-1533)¹

Het is te betreuren dat vele humanistenbibliotheken uit de Nederlanden spoorloos verdwenen zijn. Al te vaak moet men genoegen nemen met fragmenten, toevallig opgedoken boeken die dankzij een herkomstvermelding aan hun eigenaar kunnen worden toegeschreven. De ontdekking van een handgeschreven of gedrukt boek uit de privé-bibliotheek van een humanist kan daarom altijd op de belangstelling van de onderzoekers rekenen. Een voorbeeld: van Erasmus' bibliotheek zijn twee inventarissen bewaard; maar van de 413 titels die in de lijst van 1535 worden opgesomd, werden tot op heden slechts 40 volumes teruggevonden.²

Met de bibliotheek van Pieter Gillis is het niet anders gesteld. Door Halkin getypeerd als ‘un de ces seconds rôles que l'amitié a fait entrer dans l'histoire’³ wordt Gillis algemeen beschouwd als één van de eerste Antwerpse humanisten.⁴ Hij werd geboren in 1486. Na zijn opleiding aan de school van het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel behaalde hij in 1512 een licentie aan de rechtsfaculteit van Orléans. Die universiteit stond toen bekend als vormingscentrum voor toekomstige juristen en hoge ambtenaren. Tegelijk was Gillis ook ingeschreven aan de Leuvense universiteit. Rond 1503-1504 kon hij als corrector en tekstbezorger aan de slag in het atelier van de eerste drukker van de Zuidelijke Nederlanden, Dirk Mar-

1 Voor hun adviezen en voor het nalezen van dit artikel dank ik graag mevrouw Céline Van Hoorebeek, attaché aan de Handschriftenafdeling van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, en de heren Bart Op de Beeck en Marcus de Schepper, conservator van de Afdeling Kostbare Werken resp. directeur van het Centrum voor de Bibliografie van de Neerlandistiek in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Gebruikte afkortingen en sigels: Adams: H.M. Adams, Catalogue of books printed on the continent of Europe 1501-1600 in Cambridge libraries, 2 dln, Cambridge, 1967; Allen: Opus epistolarum Desiderii Erasmi Rotterodami, P.S. Allen, ed., 12 dln, Oxford, 1906-1958 (gevolgd door het nummer van de brief, afgekort als ‘ep.’); bmc: Catalogue of books printed in the XVth century now in the British Museum. A lithographical reprint, Londen, 12 dln, 1963-1984; Goff: Fr. R. Goff, Incunabula in American libraries: a third census of fifteenth-century books recorded in North American collections, New York, 1964 (Supplement, New York, 1972); GW: Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Leipzig-New York-Stuttgart, 10 dln verschenen, 1925-; ISTC: The Illustrated Incunabula Short-Title Catalogue, on line databank, ook raadpleegbaar op cd-rom: The Illustrated Incunabula Short-Title Catalogue on cd-rom. Reading: Primary Source Media in association with the British Library, 1997-; KBR: Koninklijke Bibliotheek van België; NK: W. Nijhoff, M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, Den Haag, 1923-1971; Polain: M.-L. Polain, Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique, 4 dln & suppl., Brussel, 1932 & 1978.

2 A. Vanautgaerden, ‘Item ein schöne Bibliothec mit eim Register: un deuxième inventaire de la bibliothèque d'Érasme (à propos du manuscrit c via 71 de la bibliothèque universitaire de Bâle)’, in Les humanistes et leur bibliothèque. Actes du Colloque international, Bruxelles, 26-28 août 1999, R. De Smet ed., Leuven - Parijs - Sterling, 2002, p. 59-111 (Travaux de l'Institut Interuniversitaire pour l'Étude de la Renaissance et de l'Humanisme, xiii); G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis’, in Les humanistes et leur bibliothèque..., p. 143, n. 2.

3 L.-E. Halkin, Érasme parmi nous, Parijs, 1987, p. 72.

4 Y. Charlier, Érasme et l'amitié d'après sa correspondance (Parijs, 1977), p. 198-199, 209-212 (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège, ccxix); M. de Schepper, ‘Pieter Gillis (1486-1533), Antwerps humanist en vriend van Erasmus’, in Miscellanea Jean-Pierre Vanden Branden: Erasmus ab Anderlaco, Brussel, 1995, p. 283-296 (Archief- en Bibliotheekwezen in België, speciaal nummer 49); M.A. Nauwelaerts, ‘Aegidius (Gillis), Petrus (Pieter)’, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, 4 (Brussel, 1970), kol. 4-8; Id., ‘Pieter Gillis’, in: Contemporaries of Erasmus. A biographical register of Renaissance and Reformation, dl. 2 (Toronto, 1986), p. 99-101.

[p. 172]

tens (c. 1446/7-1534). Zijn grondige kennis van het Latijn was daar niet vreemd aan. Dankzij dit werk ontmoette hij Erasmus, met wie een oprechte vriendschap groeide. Hun wederzijdse verstandhouding werd in 1517 door Quinten Metsys (c. 1466- c. 1530) vereeuwigd in een beroemd diptiek waarop ze beiden te zien zijn. Het was een geschenk voor hun gemeenschappelijke vriend Thomas Morus (1478-1535), met wie Gillis trouwens dankzij Erasmus kennis had gemaakt. Pieter Gillis was geen geboren schrijver, en er staan weinig publicaties op zijn naam. Hij bouwde een carrière in de administratie uit, en wel in Antwerpen: in 1509 trad hij als griffier in stedelijke dienst. In 1532 legde hij deze functie echter neer als gevolg van een zware ziekte; één jaar later overleed hij op vierenveertigjarige leeftijd. Zijn leven lang vormde hij de belichaming van de burger-humanist, die zijn talenten ten dienste stelt van de res publica, naar het voorbeeld van figuren als Bruni (1369-1444) of Salutati (1331-1406).

De inhoud van Gillis' bibliotheek is amper bekend. Op een recent symposium over humanistenbibliotheken (1999) waagden Gilbert Tournoy en Michel Oosterbosch zich aan een reconstructie.⁵ Ze vonden vier post-incunabelen terug met een handgeschreven vermelding van de Antwerpse humanist.⁶ Daarnaast schreef Gillis zelf een juridisch compendium en twee kleinere werkjes, en leverde hij inleidende teksten voor drie publicaties.⁷ Men mag ook aannemen dat hij - als corrector en tekstbezorger bij Dirk Martens - in het bezit was van de acht uitgaven waaraan hij had meegewerkt.⁸ Door zijn nauwe contacten met Erasmus en Thomas Morus moet hij hun werken hebben gekocht, gekregen of uitgewisseld, al is dit aandeel onmogelijk in cijfers te vatten. Daarentegen lijkt het wel zeker dat hij een exemplaar bezat van de Parabolae die Erasmus aan hem had opgedragen. Hetzelfde geldt voor de uitgave van de Colloquia waarin ook het Epithalamium Petri Aegidii is opgenomen, een dialoog die Erasmus in 1514 schreef naar aanleiding van het huwelijk van Pieter Gillis met Cornelia Sandrien (c. 1496-1526).⁹ In dit verband is verder de briefwisseling tussen Erasmus en Gillis ongemeen kostbaar. In de dertig brieven die bewaard zijn, vonden Gilbert Tournoy en Michel Oosterbosch ten minste zeven vermeldingen van boeken uit Gillis' bibliotheek.¹⁰ Bovendien wist Oosterbosch de hand te leggen op een uiterst waardevol document: de catalogus van alle boeken die na de dood van de kroniekschrijver Willem Heda (c. 1460-1525) werden verkocht, met opgave van de naam van elke koper en de prijs waarvoor elk boek verkocht werd.¹¹ Daaruit blijkt dat Pieter Gillis negen boeken kocht voor een totaal van tien Rijngulden.¹² In totaal konden Tournoy en Oosterbosch niet minder dan 34 boeken aan onze Antwerpse boekenverzamelaar toeschrijven.¹³

5 G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis...’, in: Les humanistes et leur bibliothèque..., p. 143-158.

6 Zie deze lijst als bijlage, en met name de nummers [9], [21], [24] en [32].

7 Cf. bijlage, de nummers [1], [2], [3], [6], [26] en [31].

8 Cf. bijlage, de nummers [4], [5], [7], [11], [12], [25], [29] en [31].

9 Cf. bijlage, de nummers [13] en [16].

10 Cf. bijlage, de nummers [10], [14], [15], [18], [30], [34] en [35].

11 Antwerpen, Kathedraalarchief, Testamenta Antiqua 625. Willem Heda werd in 1460 geboren in Alphen, en studeerde in 1485 of 1486 als baccalaureus utriusque juris af aan de Sorbonne. Hij werkte achtereenvolgens in dienst van Maximiliaan van Oostenrijk en van Filips de Schone. Hij cumuleerde de functies van proost van de Utrechtse kathedraal, deken van Sint-Jan in Utrecht, proost van Sint-Walburgis in Arnhem en kanunnik van het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel. In Antwerpen bracht hij zijn laatste levensjaren door. Dankzij de inkomsten die aan deze verschillende functies verbonden waren, slaagde hij erin een rijke bibliotheek van meer dan 400 titels samen te brengen. Ze werd kort na zijn dood verkocht, van 20 november tot 13 december 1525 (G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis...’, p. 152-153, en voor bibliografische verwijzingen n. 28).

12 Cf. bijlage, de nummers [8], [17], [18], [18a], [20], [22], [23], [28], [33] en [36].

13 Beide auteurs vragen zich af of het exemplaar van de Antibarbaroi dat op het diptiek van Metsys in de handen van Gillis staat afgebeeld, wel aanwezig was in zijn bibliotheek, omdat de eerste uitgave ervan pas na de afwerking van het schilderij gepubliceerd werd. Gaat het om een latere toevoeging? (Voor meer details zie men G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis...’, p. 151.)

[p. 173]

Thans kan een bijkomend exemplaar aan de lijst worden toegevoegd. Het dook op tijdens het project ‘Hic liber pertinet... Catalogus van de herkomsten van de incunabelen bewaard in de Koninklijke Bibliotheek van België’, en bevat de herkomstvermelding ‘Sum Petri Aegidii Anverpien[sis]’. Het betreft een uitgave van de Abbreviatio super Decades Blondi van Pius ii (1404-1464). Deze verkorte versie van het geschiedkundig werk van Flavius Blondus (1392-1463) verscheen in 1481 en wordt algemeen toegeschreven aan de Romeinse drukker Oliverius Servius.¹⁴ Het handgeschreven ex-libris gaat vergezeld van het devies ‘Gratia gratiam fert’ (afb. 1), een ander devies dus dan het reeds door Tournoy en Oosterbosch vermelde ‘Sustine et Abstine’.¹⁵ Gaat het om een woordspeling die vertrekt van de dubbelzinnigheid van dit gezegde? Moet het worden begrepen in zijn kerkelijk-Latijnse betekenis - als een uitspraak over de Genade - of in de klassieke zin - als een gedachte over de dankbaarheid? Bij gebrek aan context is het onmogelijk de spreuk correct te duiden. Maar humanisten speelden nu eenmaal graag met de dubbele betekenis van woorden.

Afb. 1. Het handgeschreven ex-libris gaat vergezeld van het devies ‘Gratia gratiam fert’.

Het bewuste exemplaar van de Abbreviatio is doorspekt met handgeschreven aantekeningen, die wijzen op een aandachtige lectuur. Tekstpassages over de eerste Bourgondische en Frankische vorsten werden onderstreept, en een commentaar over het bewind van de Longobarden is van een korte nota voorzien (fol. 5r-v., 16r., 31v.). De laatste aantekening (fol. 31v.) is echter niet van de hand van Pieter Gillis. De inkt waarmee ze werd aangebracht is ook gebruikt om andere passages te onderstrepen; kennelijk zijn ook deze onderstrepingen dus niet het werk van Pieter Gillis. Het is met andere woorden onmogelijk te zeggen of het de Antwerpse humanist zelf is die het boek zo aandachtig gelezen heeft. Maar zoals bekend vulden humanisten hun boeken vaak met aantekeningen, om zo de markantste ideeen, de notabilia, beter te kunnen onthouden. Erasmus zelf legde het gebruik vast in zijn De ratione studii, zij het vanuit een meer retorisch standpunt.¹⁶

De Abbreviatio steekt in een blindgestempelde band van kalfsleer over hout. Beide platten (298 × 218 mm.) zijn op gelijke wijze versierd (afb. 2): binnen een kader van drie lijnen een ruitenpatroon van een dubbellijn met op de snijpunten een rozetje; in de velden een rond Lam-Godsstempel. Rug en hoeken vernieuwd in de negentiende eeuw. Rug met vier

14 Pius ii, Abbreviatio super Decades Blondi, [Rome]: d.d.l.d.s.p.v. [Oliverius Servius], 1481, folio (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Inc B 916). Cf. bijlage, nr. [27].

15 Cf. bijlage, nr. [24].

16 J.-M. Chatelain, ‘Humanisme et culture de la note,’ in Le livre annoté, J.-P. Angremy ed. (Parijs, 1999), p. 26-36, en met name p. 32 (Revue de la Bibliothèque nationale de France, nr. 2).

[p. 174]

Afb. 2. De Abbreviatio steekt in een blindgestempelde band van kalfsleer over hout (wrijfsel, verkleind).

[p. 175]

ribben. Men kan dit patroon typisch noemen voor de laat-vijftiende- en vroeg-zestiende-eeuwse boekband in de Zuidelijke Nederlanden.¹⁷ Het eigendomsmerk van Pieter Gillis staat op het tweede voorschutblad - wat geen exclusief bewijs ervoor is dat deze band de oorspronkelijke is, ook al past hij in de periode waarin Gillis het boek zal hebben verworven.

Een ander eigendomsmerk dat op de band gevonden werd, leert ons dat de incunabel in 1644 werd opgenomen in de Grote Bibliotheek van het Brusselse jezuïetencollege, ‘Collegii Societatis Jesu Bruxellensis 1644 M[aioris] B[ibliothecae]’.¹⁸ Daar droeg het boek de signaturen ‘L4/37’ en ‘L.y’; een bijkomend ‘L.L.’ was waarschijnlijk voordien aangebracht (afb. 3). Geen enkel element komt ons vertellen welke weg het boek aflegde tussen het overlijden van Pieter Gillis in 1533 en de opname in de bibliotheek van het jezuïetencollege. Uit de onderzoekingen van Tournoy en Oosterbosch blijkt overigens dat een ander boek van Gillis reeds in 1635 in het bezit van de Brusselse jezuïeten gekomen was.¹⁹

De Abbreviatio super Decades Blondi bleef in het bezit van de Brusselse jezuïeten tot 1773, toen de Sociëteit werd opgeheven. Als gevolg van de beslissing van keizerin Maria-Theresia raakten de rijke bibliotheken van de jezuïetenorde verspreid. Aan de Koninklijke Bibliotheek werd de gelegenheid geboden om een keuze te maken in de handschriften, de drukken vóór 1500 en de zeldzame en kostbare werken van alle colleges. De boeken van het Brusselse college die niet voor de Bourgondische Bibliotheek bestemd waren, werden in de collegelokalen zelf geveild op 5 oktober 1778, samen met die van de Mechelse jezuïeten.²⁰ Vervolgens onderging de bewuste incunabel hetzelfde lot als de Koninklijke Bibliotheek. Na de opheffing ervan door het Franse bestuur in 1794, gingen de verzamelingen over naar de bibliotheek van de École centrale van het Dijledepartement. Deze onderwijsinstelling werd op haar beurt opgeheven in 1802, waarna de boeken in handen kwamen van de Stad Brussel. In 1837 herrees de Koninklijke Bibliotheek nadat de Belgische Staat de bibliotheek van de Gentse bibliofiel Karel van Hulthem (1764-1832) had aangekocht. En toen de Stad Brussel haar collecties in 1842 aan de Staat afstond, was de hergeboorte van de Koninklijke Bibliotheek definitief. Onder de 47.000 boeken bevonden zich 1.500 incunabelen, waaronder de Abbreviatio super Decades Blondi van Pius ii.²¹

17 Mijn dank gaat uit naar mevrouw Elly Cockx-Indestege, die me kostbare hulp bood bij de bestudering van deze band, en naar de heer Jan Storm van Leeuwen, conservator van de afdeling Boekbanden in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. In de Koninklijke Bibliotheek van Brussel wordt een band uit dezelfde periode bewaard, met een herkomstvermelding van Rooklooster en hetzelfde stempel met het paaslam (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 2534-36). Andere exemplaren zijn opgenomen in het Wrijfselarchief Verheyden/Indestege (De Berderen, Dilbeek, l 15.158, l 15.209, r 7.96, r 7.100). De band rond nr. [32] is in zijn oorspronkelijke staat bewaard: cf. L. Indestege, ‘Een band teruggevonden uit het bezit van de Antwerpse humanist Pieter Gillis, en een spes-band, door Marcus Fugger te Leuven in 1546 besteld, na vier eeuwen terug in de stad waar hij ontstond’, in: De Gulden Passer, 33 (1955), p. 27-35.

18 Naar onze mening staat de afkorting ‘m.b.’ niet, zoals wel eens beweerd wordt, voor ‘Museum Bellarminianum’, maar voor ‘Maioris Bibliothecae’. In de loop van het onderzoek hebben we talrijke incunabelen gezien die ooit het bezit waren van een jezuïetencollege, en waarop de vermelding ‘m.b.’ voorkwam, al dan niet aangevuld met ‘Maj. Bibliot.’ of ‘Majoris Bibliothecae’.

19 Cf. bijlage, nr. [9].

20 Over de opheffing van de jezuïetenbibliotheken zie men J. Machiels, Van religieuze naar openbare bibliotheek (Brussel, 2000), p. 12-32 (Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Educatieve Dienst, Dossiers, 2de Reeks, nr. 20). - De boekenverkoop bracht 11.229 gulden op, waarvan 8.728 alleen al voor de Brusselse bibliotheek. De tweedelige veilingcatalogus bevatte 13.605 kavels (Catalogue de livres des bibliothèques des Collèges des ci-devant Jésuites de Bruxelles et de Malines..., Brussel, J. vanden Berghen, 1778, 8^o).

21 G. Colin, ‘La Réserve précieuse de la Bibliothèque royale de Belgique’, in Librarum. Revue de la Société Suisse des Bibliophiles, 13/2 (1970), p. 7; Cl. Lemaire, M. Debae, ‘De Koninklijke Bibliotheek, historische schets’, in Koninklijke Bibliotheek. Liber memorialis 1559-1969, (Brussel, 1969), p. 43-71; J. Machiels, Van religieuze naar openbare bibliotheek..., p. 70-95.

[p. 176]

Afb. 3. In de Grote Bibliotheek van het Brusselse jezuïetencollege droeg de Abbreviatio als signatuur ‘L4/37’ en ‘L.y’; een bijkomende ‘L.L.’ was waarschijnlijk voordien aangebracht.

[p. 177]

Verder onderzoek in bibliotheekcatalogi heeft de vondst van nog een ander boek uit het bezit van Pieter Gillis opgeleverd. In de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag wordt namelijk een uitgave bewaard van de Noctes Atticae van Aulus Gellius (c. 123 - c. 180), in 1515 gedrukt door Aldus Manutius, en waarop het handgeschreven ex-libris van de Antwerpse humanist prijkt.²² Een andere provenancevermelding op hetzelfde boek luidt: ‘Sum Nicolai Aegidii’. Het is niet duidelijk of hier de vader of de oudste zoon van Pieter Gillis bedoeld wordt: de eerste Nicolaas Gillis was lid van de Antwerpse stadsmagistraat en overleed op 85-jarige leeftijd in 1517;²³ de tweede werd geboren in 1515.²⁴ Erfde Pieter Gillis boeken van zijn vader of liet hij er na aan zijn zoon? Ook die vraag is in de huidige stand van het onderzoek niet met zekerheid te beantwoorden.

Als besluit kunnen we op basis van de thans bekende fragmenten enkele uitspraken doen over de bibliotheek van Pieter Gillis. De titellijst wijst op een goed gedocumenteerde filoloog. Gillis beschikte over actuele uitgaven van klassieke auteurs, waarin de onzuiverheden van het middeleeuwse Latijn en Grieks weggezuiverd waren; ook in handschrift waren deze teksten aanwezig. Uit de boeken over oude geschiedenis blijkt dat Gillis ook aandacht had voor de context waarin deze werken tot stand kwamen. Gelet op zijn zwakke gezondheid is het anderzijds geen verrassing dat hij eveneens belangstelling had voor medische werken, die in de onderstaande lijst bij herhaling voorkomen. Minder vanzelfsprekend is het ontbreken van juridische teksten: in de bibliotheek van deze rechtsgeleerde zullen ze wel overvloedig aanwezig geweest zijn.

Hoeveel theologische en filosofische titels bezat Gillis? Had hij werken van Luther of andere reformatoren in huis? Toonde hij belangstelling voor de theologische debatten van zijn tijd? Alles wijst in die richting. De religieuze hervorming liet dan ook niemand koud. Een betere kennis van álle boeken uit zijn privé-bibliotheek zou ons in staat stellen om Gillis' aandacht voor al deze onderwerpen beter in te schatten. Dankzij de hier besproken fragmenten kunnen we in elk geval stellen dat Pieter Gillis deelnam aan de humanistische stroming die oude teksten in hun oorspronkelijke versie herontdekte en zo de weg terug vond naar de oorsprong van het christendom.

22 R. Pennink, Catalogus der niet-Nederlandse drukken: 1500-1540, aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage, Den Haag, 1955, p. 99, nr. 971 (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 230 j 11). Cf. bijlage, nr. [19].

23 Rond 16 november 1517 schreef Erasmus een troostende brief naar zijn vriend naar aanleiding van het overlijden van diens vader, en waarin hij de overledene beschreef als een integer man die bezorgd was om het welzijn van zijn familie (Allen, ep. 715; een Franse vertaling in Correspondance d'Érasme, dl. 3, A. Gerlo, ed., Brussel, 1975, ep. 715; een Nederlandse in M. de Schepper, ‘Pieter Gillis (1486-1533)...’, p. 293-295. Over deze Nicolaas Gillis zie men verder M.A. Nauwelaerts, ‘Nicolaas (i) Gillis’, in Contemporaries of Erasmus..., dl. 2, p. 99).

24 Deze zoon van Pieter Gillis komt in de briefwisseling van Erasmus voor tot 1518. Nadien is er van hem echter geen sprake meer (M.A. Nauwelaerts, ‘Nicolaas (ii) Gillis’, in Contemporaries of Erasmus..., dl. 2, p. 99).

Bijlage: fragmenten van de bibliotheek van Pieter Gillis

Voor het gemak van de onderzoeker laten we hier in alfabetische volgorde de (fragmentarische) lijst volgen van de werken die deel uitmaakten van de bibliotheek van Pieter Gillis. Ze is samengesteld op basis van het onderzoek van Tournoy en Oosterbosch en van bijkomend speurwerk door de auteur. Elke titel gaat vergezeld van aantekeningen over de wijze waarop het boek in de bibliotheek terechtkwam en van een summiere bibliografische referentie.

[p. 178]

[1]	Petrus Aegidius, Hypotheses sive argumenta spectaculorum quae antistites Antverpienses edituri sunt, Antwerpen: Michiel Hillen van Hoochstraten, 1520, 4^o. (nk 14, 2236).
[2]	Petrus Aegidius, Summae sive argumenta legum, Leuven: Dirk Martens, 1517, folio. (nk 15).
[3]	Petrus Aegidius, Threnodia sive Cantio in funus Maximiliani, Antwerpen: Michiel Hillen van Hoochstraten, 1519, 4^o. (nk 16).
[4]	Avianus Aesopus, Fabulae latine [P. Gillis, ed.], Antwerpen: Dirk Martens, 1509, 8^o. (nk 4502).
[5]	Avianus Aesopus, Fabulae latine a Guilielmo Gaudano [P. Gillis, ed.], Leuven: Dirk Martens, 1513, 4^o. (nk 2243).
[6]	Henricus Afineus, Quaestiones tres (medica, astronomica, metaphysica), Antwerpen: Willem Vorsterman, 1517, 4^o.^25 (nk 42)
[7]	Rudolphus Agricola, Opuscula nonnulla [P. Gillis, ed.], Antwerpen: Dirk Martens, 1511, 4^o. (nk 46)
[8]	Cornucopie thesaurus grece.^26
[9]	Coryciana. Add.: G.-B. Vitale: Panhormitani Clementis vii Pont. Max. pietas erga remp. Christianam eiusdem in pacem hymnus; B. Casali, In legem agragriam pro communi utilitate, et ecclesiastica libertate tuenda ad Clementem vii Pont. Max. oratio, Rome: Ludovicus Vicentinus en Lautitius Perusinus, 1524, 4^o.^27 (Le edizioni italiane del xvi secolo: censimento nazionale, dl. 3 (Rome, 1993), nr. 1766, dl. 4, (Rome, 1994), nr. 6915).
[10]	Erasmus, Apologia ad Jacobum Fabrum Stapulensem, Leuven: Dirk Martens, 1517, 4^o.^28 (nk 777).
[11]	Erasmus, Epistolae aliquot illustrium virorum ad Erasmum et huius ad illos, [P. Gillis ed.], Leuven: Dirk Martens, 1516, 4^o. (nk 2939).
[12]	Erasmus, Epistolae aliquot [P. Gillis ed.], Leuven: Dirk Martens, 1517, 4^o. (nk 819).
[13]	Erasmus, Familiarum Colloquiorum formulae, Bazel: Johann Froben, 1524, 8^o.^29 (Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas, Brussel, 1964, E-453).
[14]	Erasmus, In epistolam Pauli apostoli ad Romanos Paraphrasis, Leuven: Dirk Martens, 1517, 4^o.^30 (nk 846).
[15]	Erasmus, Iulius exclusus e coelis, [s.l., s.t.], 1517, 4^o.^31 (A. Jolidon, ‘Chronologie des éditions originales des oeuvres d'Érasme (1495-1536)’, in Miscellanea Jean-Pierre Vanden Branden..., nr. 41)
[16]	Erasmus, Parabolae sive Similia, Straatsburg: Matthias Schürer, 1514, 4^o.^32 (Fr. Ritter, Répertoire bibliographique des livres imprimés en Alsace aux xve et xvie siècles, dl. 2 (Straatsburg, 1945), nr. 716).

25 Voor dit boek leverde Pieter Gillis enkele verzen.

26 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525. Mogelijk te identificeren als Thesaurus Cornu copiae et Horti Adonidis [Aldus Manutius en Urbanus Bolzanius Bellunensis eds], Venetië: Aldus Manutius, augustus 1496 (bmc v 555; Goff t-158; gw 7571; istc it00158000; Polain 3687)

27 Dit boek is thans in privé-bezit en bevat een herkomstvermelding van Pieter Gillis én van de Brusselse jezuïeten (G.Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis...’, p. 145-146).

28 Erasmus bezorgde Pieter Gillis twee exemplaren van dit boek, één voor hem en één voor Nicolaas van Broeckhoven (c. 1478-1553) (Allen, ep. 637).

29 Deze uitgave is de eerste waarin de dialoog ter ere van het huwelijk van Pieter Gillis is opgenomen, het Epithalamium Petri Aegidii. De tekst werd kort na het huwelijk geschreven, maar pas later in de Colloquia opgenomen (Allen, ep. 312, 356; Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami..., dl. 1 (3): Colloquia, Fr. Bierlaire, L.-E. Halkin, R. Hoven, eds, (Amsterdam, 1972), p. 11).

30 Erasmus stuurde Gillis een (kennelijk door zijn hand) verbeterde uitgave van deze Paraphrasis (Allen, ep. 736).

31 Pieter Gillis, die niet wist wie de auteur van dit werkje was, meldde het grote succes ervan aan Erasmus (Allen, ep. 849).

32 Editio princeps van het werk dat Erasmus aan Pieter Gillis opdroeg.

[p. 179]

[17]	Ethimologicon grecus.^33
[18]	Claudius Galenus, De sanitate tuenda libri sex [vertaald door Th. Linacre], Parijs: Guillaume Rubeus, 1517, folio.^34 (Adams g-103).
[18a]	Dioscorides, De materia medica.^35
[19]	Aulus Gellius, Noctium atticarum libri undeviginti [J.-B. Egnatius ed.], Venetië: Aldus Manutius, 1515, 8^o.^36 (Adams g-343).
[20]	Horatius, Handschrift op velijn.^37
[21]	Philo Judaeus, Libri antiquitatum. Quaestionum et solutionum in Genesim. De Essaeis. De nominibus hebraicis. De mundo, Bazel: Adam Petrus, 1527, folio.^38 (Adams p-1031).
[22]	Constantinus Lascaris, Erotomata.^39
[23]	Brunus Longoburgensis, Chirurgia magna et minor.^40
[24]	Raphaelis Maffei, Commentarium urbanorum octo et triginta libri, Parijs: Josse Bade voor hemzelf en Jean Petit, 1511, folio.^41 (Ph. Renouard, Bibliographie des impressions et des oeuvres de Josse Bade Ascensius, imprimeur et humaniste 1462-1535, dl. 3 (Parijs, 1908), p. 384-385).
[25]	Thomas Morus, Utopia [P. Gillis, ed.], Leuven: Dirk Martens, 1516. (nk 1550).
[26]	Conradus Peutinger, Oratio pro civitate Augusta Vindelicorum, Antwerpen: Symon Cock en Gerhardus Nicolaus, 1521, 4^o.^42 (nk 1709, 01349).
[27]	Pius ii, Abbreviatio super Decades Blondi, [Rome]: d.d.l.d.s.p.v. [Oliverius Servius], 1481, folio.^43 (bmc iv 129; cibn p-362; Goff p-654; istc ip00654000; Polain 704).
[28]	Placentius,...^44
[29]	Angelus Politianus, Epistolae lepidissimae [P. Gillis, ed.], Antwerpen: Dirk Martens, 1510, 4^o. (nk 1745).
[30]	Psalterium, Hebraeum, Graecum, Arabicum, & Chaldaeum, cum tribus latinis interpretationibus & glossis [A. Giustiniani, ed.], Genua: Petrus Paulus Porrus voor Nicolaus Iustinianus Paulus, 1516, folio.^45 (Adams b-1370).

33 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525. Mogelijk te identificeren als het Etymologicum Magnum Graecum, Marcus Musurus, ed., Venetië: Zacharias Callierges voor Nicolaus Blastus en Anna Notaras, 8 juli 1499, folio (bmc v 580; Goff e112; gw 9426; istc ie00112000; Polain 1423).

34 Erasmus gaf Pieter Gillis de raad om deze uitgave van Galenus aan te kopen (Allen, ep. 687). Vermoedelijk gaat het om het exemplaar dat Gillis kocht op de veiling-Heda van 7 december 1525, en dat samen met [18a] een convoluut vormt.

35 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525. Voor het eerst uitgegeven door Aldus Manutius in Venetië, juli 1499 (Goff d260; istc id00260000; Polain 1314).

36 Dit boek wordt in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bewaard, en bevat een herkomstvermelding van Pieter Gillis én van zijn vader of zoon; cf. supra en R. Pennink, Catalogus der niet-Nederlandse drukken: 1500-1540, aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage, (Den Haag, 1955), p. 99, nr. 971. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 230 j 11.

37 Gekocht op de veiling-Heda op 2 december 1525.

38 Dit boek wordt in Maredsous bewaard, en bevat een herkomstvermelding van Pieter Gillis: L. Knapen, Inventaire descriptif des éditions du xvie siècle conservées à la bibliothèque de Maredsous (Maredsous, 1986), p. 326 (signatuur: p. 48).

39 Gekocht op de veiling-Heda op 1 december 1525. De eerste uitgave van deze tekst draagt het impressum Milaan: Dionysius Paravisinus, 30 januari 1476 (bmc vi 731; cibn l-47; Goff I-65; istc il00065000).

40 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525. Eerste editio princeps in een bundel over chirurgie, gedrukt door Bonetus Locatellus voor Octavianus Scotus op 21 november 1498 (bmc v 451; Goff g-558; gw 11696; istc ig00558000; Polain 1769).

41 Dit boek wordt thans bewaard in de bibliotheek van het Gentse Grootseminarie (signatuur: a. 17), en bevat een herkomstvermelding van Pieter Gillis en zijn devies ‘Sustine et Abstine’ (G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis...’, p. 148). Zie ook: J. Geiss, ‘Einbände für den Barther Reformator Johannes Block (1470/80-1544/45)’, in Einbandforschung, Heft 12 (April 2003), p. 25. Dank aan mevrouw E. Cockx-Indestege voor deze informatie.

42 Met een inleidende brief van Pieter Gillis.

43 Marie Pellechet schrijft deze uitgave toe aan Dominicus de Lapis in Bologna: M. Pellechet, Catalogue général des incunables des bibliothèques publiques de France, tweede uitg., dl. 1 (Nendeln, 1970), nr. 180.

44 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525.

45 Erasmus vroeg aan Gillis om hem zijn meertalig psalterium te bezorgen (Allen, ep. 616).

[p. 180]

[31]	Lucianus Samosatensis, Complures dialogi Erasmo interpretatione cum scholiis Buscoducensis [P. Gillis, ed.], Antwerpen: Michiel Hillen van Hoochstraten, 1517, 4^o.^46 (nk 3436).
[32]	Silius Italicus, Opus de bello Punico secundo [A. Nicander, ed.], Firenze: Philippus Iunta, 1515, 8^o.^47 (Short-title catalogue of books printed in Italy and of italian books printed in other countries from 1465 to 1600 now in the British Museum (Londen, 1958), p. 627).
[33]	Suidas, Lexicon graecum.^48
[34]	Tertullianus, Opera [B. Rhenanus, ed.], Bazel: Johann Froben, 1521, folio.^49 (Adams t-405).
[35]	Laurentius Valla,... et alii.^50
[36]	Vocabularius greco-latinus.^51

Vertaling: Pierre Delsaerdt

46 Met een opdracht die door Pieter Gillis opgesteld was.

47 Dit boek bevindt zich thans in een privé-collectie. Het bevat de autograaf van Pieter Gillis en die van Jan Rumswinckel, die het boek kocht van Jacobus Hertzius (L. Indestege, ‘Een band teruggevonden uit het bezit van de Antwerpse humanist Pieter Gillis’, p. 27-35; G. Tournoy, M. Oosterbosch, ‘The library of Pieter Gillis’, p. 144-145).

48 Gekocht op de veiling-Heda op 7 december 1525. Eerste uitgave door Johannes Bissolus en Benedictus Mangius voor Demetrius Chalcondylas, Milaan, 15 november 1499 (bmc vi 792; cibn s-495; Goff s-829; istc is00829000; Polain 3631).

49 In 1526 herinnert Erasmus Gillis eraan dat hij hem deze uitgave van Tertullianus wel degelijk had teruggegeven (Allen, ep. 1696).

50 Erasmus stelde zijn vriend Gillis gerust wanneer deze zich zorgen maakte over het lot van zijn ‘teksten van Lorenzo Valla en andere bundels’. Sommige van deze werken waren handschriften (Allen, ep. 184).

51 Gekocht op de veiling-Heda op 1 december 1525. Het eerste gedrukte Latijns-Griekse woordenboek is het Lexicon Latino-graecum (Vocabulista) van Johannes Crastonus, door Bonus Accursius in Rome gedrukt rond 1480 (bmc vi 756; Goff c-962; gw 7816; istc ic00962000).

[p. 181]

Samenvatting

In deze bijdrage beschrijft de auteur een incunabel uit de privé-bibliotheek van de Antwerpse humanist Pieter Gillis (1486-1533). Het boek berust in de afdeling Kostbare Werken van de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Het handgeschreven ex-libris dat erop voorkomt, dook op tijdens de inventarisering van de herkomstgegevens van de vroegste drukken van deze instelling. Daarnaast wordt de weg beschreven die het boek van de vijftiende tot de eenentwintigste eeuw aflegde. De aandacht van de auteur gaat ten slotte uit naar de bibliotheek van Pieter Gillis, die bij gebrek aan een inventaris nog steeds onvoldoende gekend is. Op basis van secundaire bronnen en van bewaarde exemplaren in andere bibliotheken wordt een reconstructie van deze boekenverzameling voorgesteld.

Résumé

Dans cet article, l'auteur propose une description et une analyse d'un incunable ayant appartenu à l'humaniste anversois Pierre Gilles (1486-1533) et aujourd'hui conservé à la Réserve précieuse de la Bibliothèque royale de Belgique. L'ex-libris manuscrit a été mis à jour à l'occasion d'un inventaire des marques de provenance des premiers imprimés de cette institution. Le parcours du livre a en outre été retracé, depuis sa réalisation jusqu'à nos jours. Parallèlement, une attention toute particulière a été portée sur la bibliothèque de l'humaniste anversois qui, en l'absence d'inventaire, demeure mal connue. L'auteur présente, sous forme de liste, une ‘reconstitution’ d'une partie de cette bibliothèque, basée notamment sur l'utilisation de sources secondaires ainsi que sur la localisation dans d'autres bibliothèques d'exemplaires jadis possédés par Pierre Gilles.

Summary

In this article, the author gives both a description and an analysis of an incunable that once belonged to the Antwerp humanist Pieter Gillis (1486-1533), and that is now kept in the Royal Library in Brussels. The discovery of Gillis's handwritten ex-libris is the result of a project studying the provenances of the early prints of the Royal Library. Furthermore, the author reconstructs the history of this particular copy from its production until the present day. Finally, he gives a list of books that - thanks to secundary sources and extant copies - are known to have been part of Gillis's private library.