De Gulden Passer. Jaargang 78-79

[p. 97]

Opmerkingen betreffende de handschriftelijke notities in het aan Rubens toegeschreven exemplaar van: C. van Mander, Het leven der oude Antijcke doorluchtighe schilders... Alkmaar: Jacob de Meester, 1603 (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 59.343 A RP)
Frans Baudouin

1.	Op het titelblad, in dunne ‘waterachtige’ inkt: ‘ex libris pet pa Rubens’ is niet van de hand van Rubens. Misschien geschreven door diegene die de inventaris van Rubens' boeken, na zijn dood in 1640, opstelde, of door Albert Rubens, die de boeken erfde?
2.	Ik heb transcripties gemaakt van een twintigtal pagina's waarop handschriftelijke aantekeningen voorkomen, met het doel mij vertrouwd te maken met de wijze waarop de letters geschreven zijn, en deze schrijfwijze te vergelijken met die van handschriftelijke notities op een aantal tekeningen van Rubens.

Ik vergeleek vooral met de notities:

-	op een studieblad met motieven van Raffaël in Berlijn (cat. tent. Peter Paul Rubens. Katalog I, Keulen 1977: p. 58).
-	op het ontwerp voor titelblad, met Hermathena, van B. Bauhuis en B. Cabilliau, Epigrammata... (Judson & Van de Velde, nr. 63a, fig. 214).
-	op het ontwerp voor het titelblad van J. Bidermann, Heroum Epistolae... (Judson & Van de Velde, nr. 67a, fig. 226).
-	op de tekening met Boomstam en braamstruiken, Chatsworth (Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, XVIII-1, nr. 70, afb. 156).
-	op een aantal tekeningen van het Costume Book, British Museum (Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, XXIV, bv. nr. 17, 33, 39, 40).

Vooreerst is gebleken dat waarschijnlijk alle aantekeningen in de rand van het boek van dezelfde hand zijn. De schrijfwijze verschilt wel enigszins wanneer een Latijnse, dan wel een Nederlandse tekst wordt neergeschreven, maar de verschillen zijn niet groot genoeg om tot twee verschillende handen te besluiten. Enkel betreffende de eerste zin op fol. 195^v zou men zich kunnen afvragen of hier een andere hand aan het werk is. Maar het is ook mogelijk dat het geschrift hier een ietwat ‘luchtiger’ en leniger uitzicht vertoont, omdat de schrijver hier

[p. 98]

over meer ruimte beschikte, dan wanneer hij in de rand moest schrijven.

Uit de confrontatie van het handschrift met dit van de notities van Rubens zijn enkele essentiële verschillen opgevallen.

Vooreerst dat, waar Rubens de letters waaruit een woord is samengesteld steeds aaneenschrijft, de schrijver van de aantekeningen in dit opzicht minder consequent is (zie bv. fol. 62^v de wijze waarop ‘Lydius’, ‘Theophrasti’, ‘Plinio’ o.a. geschreven zijn, met als het ware afzonderlijk naast mekaar staande letters).

Het meest opvallende verschil betreft de letter e, die in de randen van het boek steeds enigszins archaïsch voorkomt, ietwat groter dan de andere letters, bv. fol. 63^v: ‘mminit’ en ‘invnit’, terwijl Rubens steeds eenvoudig e schrijft.

De wijze waarop de h geschreven wordt is eveneens verschillend, minder sierlijk. Ook de s is erg verschillend. Bij Rubens in dezelfde verhouding van grootte als de andere letters; in de aantekeningen in de rand groter.

Bovendien is het duidelijk dat Rubens' handschrift soepeler is, steeds ietwat schuin van links naar rechts evoluerend.

Het besluit lijkt mij dan ook te moeten luiden, dat, hoewel het boek beslist deel kan hebben uitgemaakt van Rubens' bibliotheek, de handschriftelijke randbemerkingen zeker niet van zijn hand zijn.

Het is mogelijk, aan de hand van enkele verwijzingen naar geraadpleegde publicaties, een terminus post quem te bepalen voor de handschriftelijke notities in de rand van het exemplaar van C. van Mander's boek: nl. na 1611.

Op folio 233^r komt de vermelding voor van Carolus Scribani's Antverpia dat in 1610 werd gepubliceerd. Op folio 200^r wordt het Opus Chronographicum van Petrus Opmeer vermeld dat in 1611 postuum werd uitgegeven.

Antwerpen, 24 januari 1995

P.S. Achteraf stelde ik vast dat H. Miedema (Karel van Mander (1548-1606). Het bio- bibliografisch materiaal, Amsterdam, 1972, p. 24) reeds eerder eveneens tot de slotsom was gekomen dat de aantekeningen in het betreffende exemplaar in de Kon. Bibliotheek te Brussel niet van de hand van Rubens zijn (zie ook P. Huvenne in: cat. tent. Rubens Cantoor, Antwerpen, 1993, p. 37, noot 61).

[p. 99]

A1. Folio 95 v met uitvoerige aantekeningen.