De Gulden Passer. Jaargang 76-77

[p. 175]

Verdere bibliografische sprokkelingen met betrekking tot de dichter Sidronius Hosschius s.j. (1596-1653)
Dirk Sacré

De Latijnse dichter Sidronius Hosschius, alias de Hossche (Merkem, 1596 - Tongeren, 1653) heeft zijn populariteit niet alleen te de danken aan de kwaliteit van zijn werk: hij genoot ook het voorrecht te mogen publiceren in de toen nog steeds prestigieuze Officina Plantiniana: op één van haar persen werd al in 1635 een elegie ter ere van de kardinaal-infant Ferdinand samen met gelegenheidswerk van Hosschius' confrater Gulielmus Becanus (of Vander Beken) gelegd; dat was nog onder Balthasar I Moretus. Onder diens neef en erfgenaam Balthasar II Moretus werd dan in 1656 de eerste verzamelde uitgave van de dichtwerken van Hosschius te Antwerpen gedrukt, een postume editie, geredigeerd door een andere confrater, Jacobus Wallius (of Vande Walle): deze laatste vijzelde het internationale prestige van zijn overleden vriend extra op door de meest gereputeerde latinisten rond paus Alexander VII Chigi te vragen een vers ter ere van Hosschius te plegen; de kwestieuze dichtkrans werd vòòr het eigenlijke werk van Hosschius gevlochten en straalde af op de volgende boeken elegieën.

De drie genoemde jezuïetendichters, Hosschius, Wallius en Becanus, vormen de trots van onze 17de-eeuwse Latijnse letterkunde; tot op het einde van vorige eeuw was de reputatie van de tres Patres Belgae allicht even stevig als die van de tres fratres Belgae uit de zestiende eeuw, Janus Secundus en zijn twee dichtende broers. Van de drie jezuïeten heeft Hosschius de grootste invloed uitgeoefend; zijn werk is het vaakst herdrukt en gebloemleesd, bewerkt en vertaald. Voor de lezer van vandaag is die vrome poëzie misschien verouderd; vroegere lezers bewonderden vooral de klassieke zegging, de vormgaafheid van zijn werk. In wezen

[p. 176]

klinkt in Hosschius' verzen het classicistisch ideaal van het vroege zeventiende-eeuwse Collegio Romano van de jezuïeten door, waar een leraar als Famiano Strada¹ gepleit had voor een terugkeer naar de klassieke vorm, geënt op een religieuze inhoud: het Latijnse proza moest komaf maken met de gekunstelde eenvoud en met het Senecaans-Taciteaanse stijlideaal van Lipsius (+ 1606) en zich opnieuw inspireren naar Cicero; de poëzie moest zich afwenden van de imitatie van dichters uit de zilveren en latere latiniteit en weer zweren bij Vergilius, Horatius en Ovidius, uiteraard zonder de heidense overtuigingen van die klassieken over te nemen. Paus Urbanus VIII Barberini (1623-1644) was een kwekeling van de jezuïeten en bovendien een begenadigd Latijns dichter; hij had zich volkomen achter de visie van de latinisten van het Collegio Romano geschaard en haar uitgezongen in zijn bijzonder populaire Latijnse gedichten- talloze keren heruitgegeven, ook te Antwerpen, waar Balthasar I Moretus in 1634 een prachtuitgave produceerde. Het eerste gedicht van Urbanus' Poemata kan men al zonder meer programmatisch noemen. Daarin beklaagt Barberini zich over het verval van de Latijnse dichtkunst, biedt een staalkaart van wat de dichters plegen te bezingen - de liefdesavonturen van Jupiter en van Orpheus bijvoorbeeld -, trekt de aandacht op het zedelijke bederf dat van die thema's uitgaat en breekt een lans voor stichtende onderwerpen, bezongen in een taal en stijl die voor de grootste klassieke dichters niet hoeven onder te doen: waarom zouden we zingen over Orpheus die de onderwereld trotseerde om er zijn geliefde Eurydice te gaan halen, als Christus zelf terwille van de mensheid neergedaald is ter helle, verrezen en opgestegen naar de hemel?

Dit ideaal - religieuze poëzie in een puntgave, klassieke taal - is in ons land verwezenlijkt door de drie West-Vlaamse jezuïetendichters. De nieuwe norm werd niet meteen gerealiseerd; wie zich daarvan wil vergewissen, kan b.v. Hosschius' poëzie leggen naast dat van zijn orde- en tijdgenoot Cabillavius (of Cabilliau, Ieper 1568 - Antwerpen, 1652): toegegeven, het gros van zijn produc-

1 Zie hierover b.v. J. IJsewijn, ‘Latin Literature in 17th-Century Rome’, Eranos, 93 (1995), 78-99; Id., ‘Scrittori latini a Roma dal barocco al neoclassicismo’, Studi romani, 36 (1988), 229-249.

[p. 177]

tie was rond 1625 al klaar, al werd het goeddeels pas later uitgegeven.² Hoe dan ook, waar Hosschius met klassieke maat schrijft, produceert Cabillavius oeverloze gedichten, doorspekt met allegorieën, weinig klassieke woorden en wendingen, vaak stroeve verzen en een onklassiek pathos. Wie Hosschius leest, heeft bijwijlen de indruk een tweede Ovidius te lezen: hier heersen orde, maat, klaar- en doorzichtigheid, een beheerste retoriek. Voeg daar een opmerkelijk inlevingsvermogen in de personages en een gelukkige keuze van universele thema's aan toe - denk slechts aan cycli als Het lijden van Christus, De tranen van Petrus of De loop van het menselijke leven - en je begrijpt waarom Hosschius zo succesvol is geweest en ook voor schoolgebruik zo goed in aanmerking is gekomen. Zelfs bepaald gelegenheidswerk van Hosschius was zo voortreffelijk gemaakt, dat het de tijd heeft getrotseerd en meermaals bewerkt is geworden: zo bijvoorbeeld een in 1650 bij Balthasar II Moretus gedrukt bundeltje met drie ontroerende elegieën over twee boezemvrienden die tijdens een militaire expeditie van aartshertog Leopold-Willem in Frans-Vlaanderen en Picardië waren omgekomen.

Om precies te kunnen inschatten hoe verreikend de invloed van Hosschius is geweest, is bibliografisch onderzoek van primordiaal belang. Toen we in 1996 naar aanleiding van de vierhonderdste verjaardag van de geboorte van Hosschius met een groep neolatinisten een tentoonstelling en een publicatie over de dichter voorbereidden³, mochten we een beroep doen op Marcus de

2 Zie b.v. D. Sacré, ‘Een Latijns jezuïetendichter uit de zeventiende eeuw: Balduinus Cabillavius’, De zeventiende eeuw, 14 (1998), 107-117.

3 D. Sacré (ed.), Sidronius Hosschius (Merkem 1596 - Tongeren 1653) jezuïet en Latijns dichter. Publicatie n.a.v. zijn vierhonderdste verjaardag (Kortrijk, 1996). Sindsdien verschenen nog D. Sacré, ‘A Forgotten Autograph Poem by Sidronius Hosschius S.I. (1596-1653)’, Ziva antika, 45 (1995 [1997]), 271-285; Id., ‘Verkenningen in een 17de-eeuws handschrift uit de recente aanwinsten van de Gentse universiteitsbibliotheek: poëzie van Aloysius Lauwenbach S.J.?’, Handelingen van de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 50 (1996 [1998]), 115-139; enkele items in H. Meeus (red.), Ad maiorem Dei gloriam. Jezuïeten in de Nederlanden in de zeventiende eeuw. Catalogus bij de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek van de UFSIA 1 september - 4 oktober 1997 (Antwerpen, 1997); vooral J. IJsewijn, ‘Sidronius Hosschius (1596-1653), Latijns dichter’, De zeventiende eeuw, 13 (1997), 401-410.

[p. 178]

Schepper, die een lijst samenstelde van gedrukte edities van Hosschius die in Belgische bibliotheken voorhanden zijn.⁴ Daarnaast was en is de oude bibliografie van De Backer en Sommervogel een alleszins rijke en doorgaans betrouwbare gids.⁵ Na afloop van de Hosschius-herdenking vonden we nog een vijftal onbekende uitgaven van werk van Hosschius en een negentiende-eeuwse Latijns-Italiaanse editie van één van zijn dichtbundels.⁶

Twee recente vondsten ter gelegenheid van bibliotheekbezoeken in Zuid-Duitsland voegen nog wat materiaal toe waaruit blijkt hoe intens de verspreiding van Hosschius' oeuvre is geweest; ze stellen ons tevens in staat de chronologie van de ‘nieuwe’ Hosschiana nauwkeurig te bepalen.

In de bibliotheek van Dillingen vonden we een totnogtoe onbekende Hosschius-uitgave, die merkwaardigerwijze nog tijdens het leven van de dichter van de pers is gekomen - het boekje werd in de paastijd van 1653 gepubliceerd, kort vóór 10 april; Hosschius overleed te Tongeren op 4 september van datzelfde jaar. De titel luidt als volgt:

SIDRONII // HOSSCHII // E // SOCIETATE IESU // ELEGIAE // DE // CHRISTO PATIENTE.// OBLATAE // DD. SODALIBUS MAIORIS // CONGREG. ACADEM. // B.M.V. ANNUNCIATAE // AD DOMINICAM PASSIONIS⁷ // DILINGAE, // Formis Academicis // Cum Facultate Superiorum. // ANNO M.DC.LIII.⁸

4 M. de Schepper, ‘Gedrukte edities van Sidronius Hosschius S.J.: een voorlopige Belgische checklist’, in D. Sacré (ed.), Hosschius, o.c., pp. 81-91.

5 Aug. et Al. De Backer, C. Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, I: Bibliographie, IV (Bruxelles, Paris, 1893 = Héverlé-Louvain, 1960), kk. 473-479 (met aanvullingen in het Supplément).

6 D. Sacré, ‘Some Unexplored Editions of Sidronius Hosschius's (and of Becanus's) Poetry (with a Forgotten Poem)’, Humanistica Lovaniensia, 47 (1998), 350-357.

7 Geconfirmeerd door het voorwoord aan de lezer (f. A2r): ‘in eorum praesertim mentibus, qui sacratiore hoc tempore Patientis Domini salutari memoria occupantur’.

8 Exemplaar in de bibliotheek van Dillingen: XII. 823. Bovenaan de titelpagina werd hieraan toegevoegd: ‘Collegij Soc. IESV Dilingae. An. 1663’. Hosschius' bundel werd ingebonden met werk van twee zeer belangrijke Duitse jezuïetendichters, nl. de Heroidum epistolae van J. Bidermannus (Dilingae, Formis Academicis, 1642) de Sylvarum libri septem van J. Balde (Monachii, haeredes Corn. Leyserii, 1643).

[p. 179]

De cyclus over het lijden van Christus⁹ verscheen voor het eerst bij Jan Mommaerts te Brussel rond Pasen 1649 (het imprimatur dateert van 19 en 20 maart 1649; Pasen viel op 25 maart); Hosschius leefde toen in het Brusselse jezuïetencollege en gaf tevens lessen geschiedenis aan de pages van het hof van aartshertog Leopold-Willem. De cyclus bevatte in de eerste editie twaalf elegieën; na de dood van de dichter kon zijn uitgever Wallius de hand leggen op vijl bijkomende elegieën, zodat de opera omnia-edities vanaf 1656 steevast zeventien Elegiae de Christo patiente bevatten. ‘Onze’ druk uit Dillingen gaat aan deze verzamelde werken vooraf en bevat dus slechts twaalf gedichten. Hij opent met een voorwoord aan de lezer, waarin gesteld wordt dat deze elegieën vier jaar eerder te Brussel waren verschenen (‘ab Authore abhinc quadriennio Bruxellis editas’) en pas recentelijk in Duits gebied bekend waren geraakt (‘nuper e Belgio allatas’). De thans aan het licht gekomen editie droeg ongetwijfeld bij aan de doorbraak van Hosschius in het Duitse taalgebied: Dillingen was een belangrijke universiteitsstad; het hoger onderwijs was er in handen van de jezuïeten¹⁰, die er tevens een gymnasium hadden.¹¹ Aan omzeggens alle jezuïetenhuizen waren Mariacongregaties verbonden. De gedichten van Hosschius werden, zoals de titelpagina verraadt, gedrukt ten behoeve van de grote Maria-congregatie, nl. die van de hogeschoolstudenten. Wie in deze periode de universitaire pers (‘Formae Academicae’) te Dillingen leidde, is onbekend: omdat voor de periode 1640-1654 namen van druk-

9 Zie J. De Landtsheer, in D. Sacré (ed.), Hosschius, o.c., p. 144.

10 Tijdens het academiejaar 1652-1653 was P. Sigmund Schnuremberger (Schuernberger) universiteitsrector.

11 Zie voor de Dillinger universiteit, school en congregaties T. Specht, Geschichte der ehemaligen Universität Dillingen (1549-1804) und der mit ihr verbundenen Lehr- und Erziehungsanstalten (Freiburg/Br., 1902), inz. pp. 354-359 voor de congregaties.

[p. 180]

kers ontbreken, wordt aangenomen dat de jezuïeten zelf de onderneming volledig in handen hadden genomen.¹²

Deze Dillinger editie staat aan het begin van een hele rij van herdrukken van Hosschius' Elegieën over het lijden van Christus, waarvan geen enkele in de jezuïetenbibliografie van De Backer en Sommervogel wordt vermeld: ze stammen alle uit München (1654; 1685; 1712).¹³ Eén van die zeldzame herdrukken vonden we in de bibliotheek van Augsburg:

SIDRONII // HOSSCHII // E // SOCIETATE JESU // ELEGIAE // DE // CHRISTO PATIENTE. //
Cum Facultate Superiorum, & Privi- // legio Serenissimi Electoris Bavariae, &c.// Sumptibus JOANNIS
HERMANN a GELDER, // Bibliopolae Aulici. // MONACHII, // Typis SEBASTIANI RAUCH. // ANNO M.DC.LXXXV.¹⁴

12 Vgl. J. Benzing, Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts in deutschen Sprachgebiet, Beiträge zum Buch- und Bibliothekswesen, 12 (Wiesbaden, 19822), p. 85. Van 1654 tot 1668 leidde Ignaz Mayer de Universitaire Pers. Zie o.a. O. Bucher, ‘Ignaz Mayer als Buchdrucker in Dillingen/Donau’, Gutenberg-Jahrbuch, 32 (1957), 200-206; Id., ‘Bibliographie der Druckwerke Johann Mayers und seiner Witwe Barbara zu Dillingen 1601-1619’, Archiv für Geschichte des Buchwesens, 10 (1970), kk. 889-944; Id., ‘Melchior Algeyer als Buchdrucker in Dillingen (Donau) 1619-1621. Mit einem Verzeichnis aller Dillinger Buchdrucker von 1550-1829’, Gutenberg-Jahrbuch, 35 (1960), 261-265.

13 Cfr. D. Sacré, ‘Unexplored Editions’, 350-351. Vgl. Bayerische Staatsbibliothek, Alphabetischer Katalog 1501-1840. Voraus-Ausgabe, 17 (München enz., 1987), p. 252.

14 Exemplaar in de bibliotheek van Augsburg: NL 543. Op de titelpagina werd toegevoegd wat volgt: ‘Collegij S. Crucis Aug. Dilingae comparavit F. Ignatius Kistler Can. Reg. praef. ad S. Crucem sub Rev^mo et Ampliss^mo D.D. Praesule Felice’. Het gaat ongetwijfeld om de in 1758 overleden augustijn Kistler van ‘Kloster zum H. Kreuz’ te Augsburg (vgl. J.G. Meusel, Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller, 7 (Leipzig, 1808 = Hildesheim, 1967), pp. 41-42). Zie voor de jezuïetendrukker Rauch (1668-1695) J. Benzing, Buchdrucker, o.c., p. 337; boekhandelaar en uitgever J.H. von Gelder wordt vermeld door D.L. Paisey, Deutsche Buchdrucker, Buchhändler und Verleger 1701-1750. Beiträge zum Buch- und Bibliothekswesen, 26 (Wiesbaden, 1988), p. 75. Het exemplaar van Dillingen is ingebonden met het bekende leerdicht van de Vlaamse jezuïetendichter Livinus Meyerus (De ira libri tres (Monachii, 1695)) en een tragedie van P. Stephanus Tuccius (Tragoedia Christus Judex (Monachii, 1697)).

[p. 181]

Merkwaardig genoeg hebben de uitgevers na 1656 geen rekening gehouden met de intussen verschenen Opera omnia van Hosschius, waarin de betrokken cyclus met vijf gedichten was uitgebreid: ze bleven niet alleen de twaalf gedichten van de editio princeps zonder meer overnemen, maar copieerden bovendien, meestal zonder één enkele wijziging, het voorwoord uit de hierboven beschreven Dillinger uitgave. Zo leest men ook in het bericht aan de lezer van de editie München, 1712 dat Hosschius' Christus patiens ‘vier jaar tevoren’ te Brussel was uitgegeven!¹⁵

Katholieke Universiteit Leuven

Seminarium Philologiae Humanisticae

Blijde-Inkomststraat 21

B - 3000 Leuven

15 Ten slotte nog een klein addendum bij de checklist van M. de Schepper in D. Sacré (ed.), Hosschius, o.c., pp. 81-91. Op p. 82 (nr. 1) wordt daar Hosschius' bundeltje Excellentissimo Francisco de Moncada Aytonae marchioni... Ganda (Antwerpen, Balthasar I Moretus, 1635) aangehaald, met één Belgisch exemplaar, nl. in de Gentse universiteitsbibliotheek. Recent had ik inzage in een ander exemplaar, nl. in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (V.H. 27655 A L.P.). Tijdens de voorbereiding van de aan Hosschius gewijde tentoonstelling had ik niet de gelegenheid de afzonderlijke plaquette in te kijken en behielp ik me met de teksten zoals ze afgedrukt waren in de verzamelde gedichten van Hosschius (D. Sacré, Hosschius, o.c., pp. 47-49). De autopsie van de afzonderlijke bundel is evenwel leerrijk: zij maakt duidelijk dat een bundeltje van G. Becanus, Serenissimo Ferdinando Hispaniarum Infanti... Gandae Vota (Antwerpen, Balthasar I Moretus, 1635) en dit bundeltje van Hosschius bedoeld waren als een samenhorend tweeluik: de titelpagina van beide werkjes vertoont dezelfde versiering en typografie; in beide bundeltjes worden de elegieën genummerd en volgt op elk gedicht de naam van de dichter (de Gandae Vota bevatten vijf elegieën van Becanus en één van Hosschius; de Ganda vier elegieën van Hosschius). Waarschijnlijk zijn beide bundels dus op korte tijd ontworpen en gerealiseerd, om samen aan de nieuwe en aan de aftredende landvoogd te worden overhandigd. Hosschius' voorwoord beklemtoont de continuïteit van het voortreffelijke bewind; aangezien dit voorwoord in fraai proza niet is opgenomen in Hosschius' verzamelde werken en de oorspronkelijke plaquette erg zeldzaam is, citeer ik deze inleidende zinnen in extenso. ‘In communi gaudio, quod Ferdinandi adventus fecit, gratissima tui recordatio, vir excellentissime, laetitiam nostram auxit. Ferdinandum rex nobis, tu nos Ferdinando tradis. Quos ille reget, tu servasti. Quem ille hostem subiget, tu sustinuisti, fregisti. Igitur res tuas, quas celebravimus dum gereres, pauculis hisce pagellis repraesentamus. Virtus tua maius monumentum meretur et habet: bonorum omnium animos et gratae memoriam posteritatis.’ (ommezijde van de titelpagina)