De Gulden Passer. Jaargang 74

[p. 371]

Titelblad als brief: Jan Paets aan Jan Moretus, 1600
C. Coppens

Bonaventura Vulcanius werd in 1538 als Tuurtje de Smet te Brugge geboren. Het vuur dreef hem al spoedig van Noord naar Zuid, van West naar Oost en terug. Na geleerde en andere liefdeshistories belandde hij in het rustige Holland waar hij in Leiden vanaf 1581 aan een hooglerarencarrière begon en er als graecus en latinist naam verwierf tot ziekte hem aftakelde en hij, bedlegerig en blind, in 1614 overleed. Edities van onder anderen Moschus van Syracuse en Gregorius van Cyprus, van Arrianus en Constantinus Porphyrogeneta, van Cyrillus van Alexandrië en van Callimachus van Cyrene, moeten hem wel geschikt hebben gemaakt voor een Thesaurus utriusque linguae zoals hij in 1600 liet uitgeven bij Jan Paets te Leiden als een forse foliant van meer dan duizend bladzijden.¹ Vulcanius, die de problematiek van het vertalen tussen twee vreemde talen sinds decennia kende, zag zijn Thesaurus als een werkinstrument voor studenten en geleerden. Hij had niet alleen Griekse auteurs in het Latijn omgezet, maar hij leende en verzamelde zelf lexicalia, in handschrift en in druk, en correspondeerde uitvoerig daarover. Het eerste en omvangrijkste deel van zijn Thesaurus werd dan ook gevormd door de editie van oude woordenlijsten: Glossaria vetera (col. 1-230), Excerpta ex aliis veteribus Lexicis (col. 237-359), Lexicon Graecolatinum vetus (col. 363-666), Glossae Isidori (col. 667-698), Vocabula rariora (col. 699-700), Glossae e glossario arabico-latino (col. 701-710), Veterum Grammaticorum De proprietate et differentiis Latini sermonis libelli

1 Voor een bondig biografisch overzicht zie Alfons de Witte, ‘Smet (Vulcanius), Bonaventura de’, in: Nationaal biografisch woordenboek, 7, Brussel 1977, 894-899; zie ook Id., ‘Bonaventura Vulcanius Brugensis (1538-1614). A Bibliographic Description of the Editions 1575-1612’, Lias, 8, 1981, 189-201, in het bijzonder 199-200.

[p. 372]

(col. 711-762), Ammonius De similibus & differentibus Graecae linguae vocabulis libellus (col. 763-804) en Collectio vocum (col. 804-826). Daarnaast had hij, in voorbereiding op zijn eigen woordenboek, andere lexica bewerkt of gecorrigeerd, zoals het Onomasticon van Julius Pollux dat in 1502 door Aldus Manutius was uitgegeven en in 1541/42 door Rodolphus Gualtherus was vertaald en bij Robert Winter te Bazel was verschenen. De Thesaurus was nauwelijks gedrukt of Vulcanius was al weer op jacht naar andere lexicografische handschriften om zijn eigen werk te verbeteren.²

Zijn vroege werk had Vulcanius bij Henri Estienne te Genève (Arrianus, 1575), bij Petrus Perna te Bazel (Isidorus, 1577) en bij Christoffel Plantijn (Callimachus, 1584; Batavia, 1586) uitgegeven. Vanaf 1588 liet hij zijn werk bij Franciscus Raphelengius te Leiden verschijnen, alles samen acht edities tot 1597, het overlijdensjaar van de drukker. Voor zijn Opera van Apuleius (1600) wendde hij zich tot Franciscus' oudste zoon, Christoffel, die einde 1600 vroegtijdig overleed.

De Thesaurus werd uitgegeven bij Jan Jacobsz. Paets, die toen zowat achtenvijftig jaar was, al vóór 1564 als boekbinder in het boekenvak was begonnen en, nadat in 1587 een eerste aanzoek negatief was uitgevallen, in 1596 de fel begeerde post van universiteitsdrukker voor de thesissen had bekomen. Zijn atelier stond in de Breestraat met als huismerk ‘In den vergulden Enghel’. Om de kostenlast voor de studenten te verlichten, had de Raad van Curatoren van de universiteit besloten het drukken van thesissen voor eigen rekening te nemen, een maatregel die evenwel in 1605 weer werd ingetrokken.³ In 1602 werd Paets, in opvolging van Christoffel Raphelengius, tot gezworen universiteitsdrukker aangesteld. In 1620 werd hij van zijn verplichtingen ontslagen en hij

2 Id., ‘B. Vulcanius Brugensis: hoogleraarambt, correspondenten, edita’, in: Album amicorum Nicolas-N. Huyghebaert O.S.B. = Sacris erudiri, 26, 1983, 311-362, in het bijzonder 342-345.

3 Jan A. van Dorsten, Thomas Basson 1555-1613, English Printer at Leiden, Leiden 1961, 36.

[p. 373]

[p. 374]

[p. 375]

[p. 376]

overleed twee jaar later, zowat tachtig jaar.⁴

Een titelblad van de Thesaurus werd aan Jan Moretus gestuurd als brief: Aenden Eersaemen enden vromen Jan Moerentorf boecvercoper woonende inde Camerstraet tot Antwerpen. loont den brenger.⁵ Dit is een interessante getuigenis van het rondsturen aan collega's van titelbladen als aankondiging van en publiciteit voor recent verschenen werken. In 1570 had Egidius Beys, Plantins agent in Parijs, nog naar Antwerpen geschreven om titelpagina's en voorwerk van nieuwe publicaties toe te sturen pour affiger, car cela faict bien vendre les livres davantage.⁶