De Gulden Passer. Jaargang 74

[p. 377]

Acroamata nuptialia (1645): een typografisch epithalamium voor Balthasar II Moretus en Anna Goos
Marcus de Schepper

Op 23 juli 1645 huwde Balthasar ii Moretus, de ‘unica spes Typographiae Plantinianae’ die na de dood van zijn oom Balthasar i (23 [!] juli 1574 - 8 juli 1641) aan het hoofd van de Officina Plantiniana was gekomen, de twaalf jaar jongere Anna Goos.¹

De bruidegom (9 december 1615 - 29 maart 1674) was het vijfde kind van Jan ii Moretus (27 juli 1576 - 11 maart 1618) en Maria de Sweert (3 oktober 1588 - 7 mei 1655). Zijn geesteszieke oudere broer Jan (ca. 20 december 1610 - 7 oktober 1663) bleek niet bekwaam om het familiebedrijf te leiden. Balthasar was na een goede schoolopleiding (Latijn te Antwerpen en Frans te Doornik) op 4 april 1632 in het bedrijf aan de slag gegaan. In 1641 stond hij klaar om de leiding over te nemen. Hij slaagde er niet alleen in de zaak te consolideren. De Officina Plantiniana bereikte zijn zeventiende-eeuws hoogtepunt, gegrondvest op de massale en uiterst winstgevende productie van liturgische werken voor het Spaanse imperium, maar ook met een laatste golf van wetenschappelijke en humanistische teksten. Tussen 1641 en 1662 groeide zijn fortuin met 125.000 guldens winst uit de Officina. Dit en zijn nog groter persoonlijk fortuin (uit erfenissen en eigendommen) maakten hem tot één van Antwerpens rijkste burgers.

De vijfentwintigjarige jonge man die in 1641 aan het hoofd van een dergelijk ‘kapitaal’ bedrijf kwam dacht ook aan de toe-

1 Biografie en genealogische gegevens ontleend aan het standaardwerk over de Officina Plantiniana: Leon Voet, The Golden Compasses: a history and evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, 2 delen (Amsterdam [etc.] 1969-1972), Vol. I. Christophe Plantin and the Moretusses: their lives and their world (1969), p. 216-227 ‘Balthasar II Moretus (1641-1674)’ en p. 431-432 ‘Genealogy’.

[p. 378]

komst. In de zomer van 1645, jaar waarin zich reeds de nakende Vrede van Munster (1648) aankondigde, trad Plantijns (bijna) dertig jaar oude achterkleinzoon in het huwelijk met de (bijna) achttienjarige Anna Goos (ca. 30 september 1627 - 30 september 1691), een niet onbemiddelde dochter van Jacobus Goos en Clara Bosschaert. Exact een jaar later werd hun oudste zoon Balthasar [iii] geboren (24 juli 1646 - 8 juli 1696), die op zijn beurt de Officina zou voortzetten. Het paar Moretus-Goos bracht twaalf kinderen voort (zeven zoons en vijf dochters).

Het voor de Plantijnse dynastie zo belangrijke huwelijk van de unica spes Balthasar ii kreeg de nodige weerklank. Twee, gelegenheidsdrukwerken bieden ons een kijk op de optimistische verwachtingen bij deze gebeurtenis. Het eerste, een planodruk getiteld Bruyd-loft-dicht [...] hoop ik bij een volgende gelegenheid te belichten². Het andere feestboekje verschijnt hier in (verkleind) facsimile als een allerfraaist specimen van wat de glorieuze Officina Plantiniana in de baroktijd in huis had. Tevens is het een uiterst zeldzaam (en vroeg) voorbeeld van een gelegenheidsbundeltje uit de ‘boekenwereld’. Als polyglot epithalamium is het een welhaast symbolische afsluiting van de laat-humanistische letteren aan het eind van Antwerpens Gouden Eeuw³.

Het epithalamium is één van de oudste vormen van gelegenheidspoëzie. Huwelijken zijn steeds scharniermomenten geweest in het leven van individu en maatschappij. Bruiloftsliederen komen dus in vele culturen van alle tijden voor. Zoals bij zovele genres zijn het ook hier weer de oude Grieken van wie Europa de literaire vormgeving heeft geërfd. De naam is ook van hen afkomstig: een lied dat bij de thalamos (het bruidsvertrek) werd gezongen. De Latijnse literatuur gaf het genre door en bood met Catullus' Carmen 61 een model voor vele volgende eeuwen. In de christelijke literatuur werd een verband gelegd met het Bijbelse Hooglied. Hoe-

2 Exemplaren: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R. 63.8 (1) [35] & [36].

3 Marcus de Schepper, ‘Humanisme en humanisten’ in Antwerpen: verhaal van een metropool: 16de-17de eeuw, ed. Jan van der Stock (Gent 1993), p. 97-103; herziene en uitgebreide tekst: ‘Sola una totus mundus est Antverpia: humanisme en humanisten te Antwerpen (1470-1648)’ in Nederlands in culturele context: Handelingen Twaalfde Colloquium Neerlandicum, red. Th.A.J.M. Janssen... [et al.] (Woubrugge 1995), p. 181-202.

[p. 379]

wel niet onbekend in de Middeleeuwen, bloeide het epithalamium vooral in de Renaissance. In het Neolatijn en in de volkstaal dichtten vele poëten duizenden verzen voor zichzelf (bv. Edmund Spenser, Epithalamion, 1594) en voor anderen, in hun omgeving (verwanten, vrienden), of voor steunpilaren der maatschappij (vorsten, notabelen...) In de Nederlanden schreef Erasmus een proza-epithalamium voor zijn Antwerpse vriend Pieter Gillis. Hoogtepunt van Renaissancistische bruiloftspoëzie is, alweer, Janus Secundus (1511-1536). In de zeventiende eeuw dichtte de laatste grote Antwerpse humanist Jan Caspar Gevaert(s) (1593-1666) een huwelijkswens voor P.P. Rubens. En het zal wel niemand verwonderen dat Joost van den Vondel ook de grootste Nederlandse bruiloftsdichter is geweest⁴.

Inhoudelijk bezingen de meeste epithalamia de schoonheid van de bruid en de status van de bruidegom, en geven een, vaak sensuele, beschrijving van de huwelijksvoltrekking. Soms weiden zij ook uit over de familie van het bruidspaar. Formeel is er nogal wat variatie: een lang lyrisch gedicht, een reeks korte verzen of ook bv. een episch verhaal (Statius).

De geleerde humanistische bruiloftspoëzie is vaak polyglot: een overvloedige weelde aan talen en vormen. Het genre bood volop de gelegenheid alle talenten van de dichter te etaleren⁵.

4 H. van Gorp... [et al.], Lexicon van literaire termen: stromingen en genres, theoretische begrippen, retorische procédés en stijlfiguren. 5e, herz. dr. (Leuven 1991), p. 125. Het standaardwerk is Virginia Tufte, The poetry of marriage: the epithalamium in Europe and its development in England, University of Southern California studies in comparative literature 2 (Los Angeles 1970), vooral p. 87-126, 277-285. Tegelijkertijd verscheen haar bloemlezing High wedlock then be honoured. Wedding poems from nineteen countries and twenty-five centuries (London [etc.] 1970). Neolatijnse epithalamia zijn vermeld in J. IJsewijn, Companion to Neo-Latin studies (Amsterdam [etc.] 1977), p. 271-272. Enkel voor Italië bestaat et een grondige bibliografie: O. Pinto, Nuptialia. Saggi di bibliografia di scritti italiani pubblicati per nozze dal 1484 al 1799, Biblioteca di bibliografia italiana 61 (Firenze 1971). Literatuur over Nederlandse epithalamia: via het trefwoord bruiloftspoëzie van de Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap (BNTL). Gevartius' gedicht o.m. bij F. Steyaert, ‘Een huwelijkswens van Jan Gaspar Gevaert’, in Hermeneus, 49 (1977), p. 222-228.

5 Leonard Forster, The icy fire. Five studies in European Petrarchism (Cambridge 1969), p. 84-121 (‘Conventional safety valves: alba, pastourelle and epithalamium’); Id, The poet's tongues: multilingualism in literature (Otago-Cambridge 1970).

[p. 380]

Balthasar Moretus was een drukker-uitgever, geen vorst of stadsbestuurder, maar toch, zoals hoger gezegd, een aanzienlijk en welgesteld burger. In die optiek kwam hij zeker in aanmerking voor een epithalamium. Bij andere drukkers / uitgevers was dat veel minder het geval: de meesten waren ambachtslieden, die enkel werden gevierd om hun status in het gilde. Er zijn derhalve weinig bruiloftsverzen voor drukkers bekend. Het oudste mij bekende is de Eer-gaaff des wijdt-vermaerden bruydegoms, Broer Ianssen. met zijn seer lieve ende waerde bruydt Elizabeth Philips dochter. versaemt in d'echt den 25. Ianuary 1622. binnen Amsterdam. Dichter en drukker Gerrit Hendricxsz van Breughel (actief te Amsterdam 1610-1629) maakte het voor de veelzijdige uitgever Broer Jansz (eveneens te Amsterdam actief 1603-1652). En wie anders dan Vondel schreef in 1634 de Fackel van Dr. Ioan Blaeu, en Geertruit Vermeul? Vijfentwintig jaar later bezong hij ook het huwelijk van hun zoon, de jurist Willem, met Anna van Loon (5 mei 1659)⁶. Ook elders in de boekenwereld zijn er gelijkaardige verzen te vinden. Een fraai Engels voorbeeld, enigszins gelijkend op de verzen voor Moretus, is in bijlage afgedrukt.

De bundel voor het huwelijk van Balthasar ii Moretus en Anna Goos is, zeker voor de Zuidelijke Nederlanden, een uitzonderlijk boekje en tevens een rijk voorbeeld van geleerde gelegenheidspoëzie. Bibliografisch is het als volgt te beschrijven:

6 José Bouman, Nederlandse gelegenheidsgedichten vóór 1700 in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Catalogus van gedrukte gedichten op gedenkwaardige gebeurtenissen in het leven van particuliere personen, Bibliotheca Bibliographica Neerlandica 15 (Nieuwkoop 1982), p. 30-31 nr. 133 (Eer-gaaff). Broer Jansz huwde inderdaad in 1622 opnieuw: M.M. Kleerkooper & W.P. van Stockum Jr., De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen, Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel 10 ('s-Gravenhage 1914-1916), deel i (1914), p. 322. Vondels gedichten zijn te lezen in De werken van Vondel. Volledige en geïllustreerde tekstuitgave in tien deelen. Onder leiding van J.F.M. Sterck... [et al.] (Amsterdam 1927-1937), tien delen + Register (1940): Fackel in deel iii 1627-1640 (1929), p. 416-418, het gedicht voor Willem Blaeu in deel viii 1656-1660 (1935), p. 703-705.

[p. 381]

4^o: A-B⁴ C², 10 bladen, gepagineerd 1-2 3-20.
Exemplaren:
1. Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R. 56.16 (1): volledig, (licht) vlekkig, exemplaar in een negentiende-eeuwse halve lederen band (platten met marmerpapier overtrokken), met nog twee gelijkaardige drukjes: (2) Septem buccinae jubileo sacrae [...] D. Jacobo Diaz et D. Catharinae Wiggers (onvolledig ?: 4^o: [a]² b-d² e¹ eindigend met custode ap-; 1 gegraveerd wapen en 7 emblemen), (3) Applausus poeticus [...] D. Diaz [...] D. Wiggers (4^o: A-C²), en... een tweede exemplaar van Acroamata.
2. Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R. 56.16 (4): onvolledig (A1 ontbreekt) en wormstekig.
3. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, LP 10.808 A: volledig en in goede staat, los bewaard (voorheen gebonden), afkomstig uit het Jezuïetencollege van Hoei (‘Soc^tis jesv Huj’) - hier gereproduceerd⁷.

Wie de gedichten heeft geschreven is niet vermeld. Het moet wel iemand met een stevige humanistische bagage zijn geweest (was het misschien Gevartius?). De titel alleen al is een klassiekhumanistisch opschrift, openend met het mysterieuze ‘acroamata’ (Grieks voor ‘virtuoze declamatie, (muziek)uitvoering’, een ‘showpiece’...). Inhoudelijk valt de verscheidenheid aan literaire talen en vormen op. Naast de klassieke verzen treffen wij aan: psalmparafrase, sonnet, anagram, embleem⁸; naast de standaardtaal Latijn lezen (of zien) wij Hebreeuws, Grieks, Spaans, Italiaans, Frans en Nederlands. Stilistisch is er de opmerkelijke prosopopeia (‘personificatie’) waarbij een ding (hier de drukpers) sprekend wordt opgevoerd⁹.

7 Het Antwerpse convoluut is o.a. vermeld in: Max Rooses, Catalogus van het Museum Plantin-Moretus (Antwerpen 1915), p. 108 nr. 95.

8 De Plantijnse passer leent zich uitstekend als emblematische betekenisdrager (hier: ‘Quod notat, aeternum est’, toegepast op het huwelijk en, concreet, de huwelijksring). Enige jaren later treft men hem aan in Henricus Engelgrave, Lux evangelica, Antwerpen 1648, p. 209 onder het motto ‘Medio stans perficit orbem’. Ruim een eeuw daarna werd datzelfde embleem hernomen bij een klerikaal jubileum. Zie Marc van Vaeck & Toon van Houdt, ‘One in a thousand’: ephemeral emblems in the Mechelen Seminarium Archiepiscopale in honour of its president Petrus Dens (1765) (Leuven 1996), p. 28-30, 62-63.

9 Van Gorp, o.c. (n. 4), p. 302.

[p. 382]

‘Framing all words the alphabet can make’

De Engelse drukker Leon Lichfield Jr. (actief 1657-1669) besloot een bundel gedichten, door studenten uit Oxford geschreven ter gelegenheid van het huwelijk van Karel ii en Catharina van Portugal met een aardig eigen vers waarin alweer de drukpers optreedt¹⁰:

10 Domiduca Oxoniensis (Wing O-875); Tufte, High wedlock... (n. 4), p. 182-183.

The Printer, to her Majesty

I thought I'd done, but that my Presse took 't ill
To speak for others, for itself stand still:
Impatient, to your view that it had shown
So many borrowed words, none of its own.
At your arrival, can there ought be dumb?
All things their joys would utter when you come.
My stamps all move and of themselves to You,
Not taught by others, would say something too.
They join themselves, and several stations take,
Framing all words the alphabet can make,
(As atoms at the world's first rise did fall,
Some here, some there, to form this mighty All)
To speak the good You bring, but yet they find,
Something beyond their reach still left behind;
Sham'd with the bold design that drew them forth,
To think that words could comprehend Your worth,
They drop back to their cells, resolving there,
Their ink, as badge of sadness, they will wear.
Henceforth despairing, e'er again to frame,
So good a word as katharina's name.
But ere they parted this they bid me say,
Never were stamps so well employed as they.

[p. 383]

[p. 384]

[p. 385]

[p. 386]

[p. 387]

[p. 388]

[p. 389]

[p. 390]

[p. 391]

[p. 392]

[p. 393]

[p. 394]

[p. 395]

[p. 396]

[p. 397]

[p. 398]

[p. 399]

[p. 400]

[p. 401]

[p. 402]