De Gulden Passer. Jaargang 74

[p. 215]

De portretten van het drukkersgeslacht Moretus
Guido Persoons

Afb 1. Kwijtschrift door P.P. Rubens voor het Jan Moretus-epitaaf, 17 april 1612.

De unieke levenssfeer van het humanisme, die overheerlijk de bezoeker verwelkomt in de Antwerpse patriciërswoning van het Museum Plantin-Moretus, wordt mede bepaald door de rijke tooi aan portretten van onze grootste humanisten en van de familieleden. Zij werden allen vervaardigd door onze voornaamste Antwerpse schilders en beeldhouwers. Het is aangewezen in voorliggend huldeboek alle Moretus drukkers-uitgevers van de Officina Plantiniana Moretorum met hun portret voor te stellen¹.

1 Literatuur.
J.B Van Der Straelen, Geslagts-lyste der nakomelingen van den vermaerden Christoffel Plantin... Antwerpen, 1858.
R. Moretus Plantin de Bouchout, Demeures familiales. Anvers, 1950.
L. Voet, The golden compasses... Amsterdam, 1980-1983, 2 vol.
GG, Graf- en Gedenkschriften van Antwerpen; SAA, Parochieregisters;
SAA, Not. 2822 (1689), p. 231-244; SAA, SR 524 (1617), f. 170-176;
MPM, Arch. 205, Familie Memorieboek De Sweert 1583; MPM, Arch. 213,
Notaboekje Balthasar II familiegebeurtenissen 1615-1672.

[p. 216]

De portretreeks van het drukkersgeslacht Moretus, wordt geopend met het Jan Moretus-epitaaf van de Antwerpse kathedraal, in 1611-12 geschilderd door Pieter Pauwel Rubens. Het Museum Plantin-Moretus bezit hiervan de kwitantie.

In dit Jan Moretus-epitaaf behoudt P.P. Rubens nog de idee van het oude gedachtenis-drieluik voor overledenen en hun familieleden, door op het centrale paneel, geheel toepasselijk, Christus' Verrijzenis te schilderen. Maar in plaats van op de oude wijze op het linkerluik de stichter Jan I Moretus, en rechts de stichteres Martina Plantin met hun kinderen en biddend af te beelden, laat de Antwerpse barokmeester de toeschouwers meer participeren. Hij verruimt het thema naar de algemeenheid, door hun patroonheiligen uit te beelden. Sint-Jan de Doper links en de Heilige Martina van Rome op het rechter zijluik.

Dit epitaaf werd geroofd, maar keerde gelukkiglijk na de Franse revolutie terug naar de Antwerpse Onze Lieve Vrouwe-kerk. Fr. Moretus en A. de Pret-Moretus zorgden bij de heroprichting in de Sint-Barbarakapel in 1819, voor een nieuwe bekroning met de twee engelen door beeldhouwer Jan Frans Van Geel (1756-1839). Deze flankeren het ovale portret van Jan I Moretus, dat werd geschilderd door Willem Jacob Herreyns (1743-1867), directeur van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten.

Als schoonzoon van Christoffel Plantin en Jeanne Rivière heeft Jan I Moretus de Officina Plantiniana voorgezet en geleid vanaf 1596. Hijzelf was de zoon van de Antwerpse zijdekoopman uit Rijsel en van Adriana Gras. Ook de Grassi waren zijdekooplieden, uit Milaan. Hun rood wapenschild met zwarte, opengespreide adelaar, en wapenschildvoet met blauw en zilver dambord, werd door de familie Moretus overgenomen en uitgebreid met de gouden Moretus-ster.

[p. 217]

Afb. 2. Epitaaf van Jan I Moretus, door P.P. Rubens, 1612. Sint-Jan de Doper, Verrijzenis van Christus, H. Martina van Rome. Bekroning met 19de eeuws portret Jan I Moretus, door W. Herreyns, 1819. Antwerpen, O.L.V.-kathedraal.

[p. 218]

Afb. 3. Jacob Moerentorf (-1558), vader van Jan I Moretus, door P.P. Rubens.

[p. 219]

Afb. 4. Adriana Gras/Grassi (1514-1592), moeder van Jan I Moretus, door P.P. Rubens.

[p. 220]

Afb. 5. Martina Plantin (1550-1616), vrouw van Jan I Moretus, door P.P. Rubens, 1630-1636, (detail).

[p. 221]

Afb. 6. Jan I Moretus (1543-1610), opvolger van Christoffel Plantin, door P.P. Rubens, 1613-1616, (detail).

[p. 222]

Afb. 7. Jan I Moretus Ex-libris, door Gerard Gaudaen, 1996. Speciaal ontworpen voor het Moretusboek. Houtsnede, eerste staar.

Drukkerslijst van de Moretussen

1596(1589)-1610	Jan I Moretus, 1543-1610
1610-1614	Balthasar I, 1574-1641, en Jan II, 1576-1618, met hun moeder Martina Plantin, 550-1618.
1614-1618	Balthasar I en Jan II.
1618-1628	Balthasar I, Jan van Meurs, 1582-1652, en Maria de Sweert, 1588-1655, weduwe van Jan II.
1628-1641	Balthasar I, met Maria de Sweert, zijn schoonzus.
1641-1655	Balthasar II, met zijn moeder Maria de Sweert.
1655-1674	Balthasar II Moretus, 1615-1674.

[p. 223]

Afb. 8. Wapen van de familie Gras/Grassi tussen de naamletters B(althasar) M(oretus). Kantschoteltje in plateel, c. 1645.

1674-1681	Anna Goos, 1627-1691, weduwe van Balthasar II, met haar zoon Balthasar III.
1681-1696	Balthasar III Moretus, 1646-1696.
1696-1707	Anna Maria de Neuf, 1654-1714, weduwe van Balthasar III.
1707-1714	Anna Maria de Neuf, met haar zoon Balthasar IV.
1714-1716	Balthasar IV Moretus, 1679-1730
1716-1730	Balthasar IV, met zijn broer Jan Jacob.
1730-1757	Jan Jacob Moretus, 1690-1757.
1757-1768	Frans Jan Moretus, 1717-1768, zoon van Jan Jacob.
1768-1797	Maria Theresia Borrekens, 1728-1797, weduwe van Frans Jan.
1797-1808	De zonen van Frans Jan: 1. Jacob Paul, 1756-1808; 2. Frans Jozef en 3. Lodewijk Frans.
1808-1814	1. Frans Jozef, 1760-1814, en 2. Lodewijk Frans.
1814-1820	Lodewijk Frans Moretus, 1758-1820.
1820-1865	Albert Frans Moretus, 1795-1865, neef van Lodewijk Frans.
1865-1876	Edward Jozef Hyacinth Moretus, 1804-1880, broer van Lodewijk Frans.

[p. 224]

Bij het overlopen van de lijst, valt op hoe in het ancien régime de vrouwen in de Moretusfamilie, als echtgenote of als weduwe, belangrijk zijn geweest bij het leiden van het familiebedrijf en de drukkerij aan de Vrijdagmarkt te Antwerpen.

Afb. 9. Balthasar I Moretus (1574-1641), door Artus I Quellin (1609-1668), 1642.

[p. 225]

Afb. 10. Balthasar I Moretus, koperets door Cornelis II Galle (1615-1678), naar Erasmus Quellin (1607-1678).

[p. 226]

Afb. 11. Jan II Moretus (1576-1618), door Artus I Quellin (1604-1668), 1644.

[p. 227]

Afb. 12. Balthasar II Moretus (1615-1674), door Peter II Verbruggen (1640-1691), 1683.

[p. 228]

Afb. 13. Balthasar II Moretus (1615-1674), door Peter II Verbruggen (1649-1691). Tekening, Inv. 225.

[p. 229]

Afb. 14. Anna Goos (1627-1691), vrouw van Balthasar II Moretus, door Jacob Van Reesbroeck (1620-1704), 1659.

[p. 230]

Het De Sweert/Moretus-diptiek

Het De Sweert/Moretus-diptiek is geschilderd in de eerste helft van de zeventiende eeuw door een traditioneel doorsnee meester. Enkel de dubbelzijdige zijluiken bleven in privébezit bewaard, niet toegankelijk voor doorgedreven schildertechnisch onderzoek en doorlichting.

Afb. 15. a. H. Willem van Aquitanië; b. H. Christina van Bolsena. Grisaille door anon., eerste helft 17de eeuw. Keerzijde van De Sweert/Moretus-diptiek.

[p. 231]

Kledij en iconografie

In de kledij valt het verschil in kanten kraag op². Vader, geknield op een bidbank met opengeslagen gebedenboek, draagt de oude lage molensteenkraag en Moeder met twee dochters tooien zich met de gesloten hoge molensteenkraag. De zonen hebben reeds de doorschijnende, platte en brede kanten rondkraag. De jongste dochter - maar dit portret is overduidelijk over een vroegere figuur heen geschilderd - is gekleed met de latere vlakke kantkraag, die vierkant is gesneden en openstaat. De oudste zoon - met doodskruisje getekend - draagt het uniform. Wordt hier een miles christianus bedoeld?

Op de keerzijde van de zijluiken staan in grisaille-schildering heiligen afgebeeld. De gehelmde krijgsman-monnik, in harnas en monnikspij, met boeteketen, paternoster en strijdbanier is Willem van Aquitanië. Als stichter van de order der Willemieten, houdt hij het boek met de regel van zijn kloosterorde. Op het rechter zijluik staat de Heilige Christina van Bolsena, die de foltering van opsluiting samen met giftige adders als christen strijdvaardig doorstond en werd verdronken met molensteen om de hals. Zij leest het gewijde boek, is gelauwerd en draagt de zegepalmtak van de martelaren. Zij is de patrones van de molenaars en watermalers/dijkenbouwers en ook van de specerijenkooplieden.

2 M. Meyer, Das Kostum auf Niederländische Bilder. Zum Modewandel im 17. Jhs. Münster, 1986.

[p. 232]

Afb. 16/17. De Sweert/Moretus-diptiek, door anon., eerste helft 17de eeuw, in 1659 bijgewerkt door Jacob Van Reesbroeck (1620-1704)? Olie op paneel, privébezit. Foto Mw. Reynald Moretus. In numerieke volgorde: Balthasar II Moretus, Guilliam de Sweert, Nicolaus de Sweert en Nicolaas de Sweert op het linkerluik.

[p. 233]

Maria de Sweert, Anna Goos, Elisabeth Janssens en Isabeau de Sweert op het rechterluik (zie afbeelding op volgende bladzijden).

[p. 234]

Identificatie van de portretten

De onderstelling wordt hier gemaakt dat dit familie-epitaaf (postuum) kan geschilderd zijn ter nagedachtenis van Nicolaas de Sweert en zijn vrouw Elisabeth Janssens van Bisthoven, de in 1594 en 1598 overleden grootouders van Balthasar II Moretus³. Vader Nicolaas wordt samen met zijn twee zonen Nicolaas en Guilliam afgebeeld; en Moeder Elisabeth met haar drie dochters Isabeau, Maria en Catelijne.

Een generatie later, in 1659, betaalt kleinzoon Balthasar II Moretus de kunstschilder Jacob van Reesbroeck voor ‘het veranderen van de pourtraicten van Grandper ende Grandmere de Sweert’⁴.

Door deze betaling op dit familie-epitaaf te doen slaan, wordt dan als hypothese gesteld, dat in 1659 Balthasar II Moretus er zichzelf bijplaatste onder zijn Moretus-wapenschild. Ook liet hij er zijn vrouw Anna Goos bij-portretteren, door een van de dochterfiguren te laten overschilderen. Daar was inderdaad reden toe. Zijn tante, Catelijne de Sweert, een van de drie afgebeelde dochters van Elisabeth, was gehuwd met de drukker Jan Meursius. Deze laatste was van 1618 tot 1628 vennoot geweest samen met diens aangetrouwde schoonbroer Balthasar I Moretus en met Maria de Sweert, moeder van Balthasar II Moretus. Na een klinkende familieruzie werd Meursius gewoonweg buiten de Officina Plantiniana gezet en uit de familie gesloten. Kleinzoon Balthasar II

3 Dit epitaaf is bekend dankzij R. Moretus' publicatie Demeures familiales uit 1950. Hij dateert het schilderij in het tweede kwart van de 17de eeuw en tracht de hoofdfiguren te identificeren met Jan I Moretus en zijn echtgenote Martina Plantin. Wegens totaal gemis aan gelijkenis of overeenkomst met de andere familieportretten, wordt deze hypothese dan ook verworpen.

4 Cfr.: M. Rooses, Catalogue du Musée Plantin Moretus. Anvers, 1881, p. 28-29. Livre de dépenses particulières de Balthasar II Moretus: ‘1659. Adi 3 meert gheaccordeert met Sr. (Jacobus) Reesbroeck, (1620-1704) schilder dat hem betaelen soude voor het pourtrait van Mamere saligher (Maria de Sweert, 1588-1655), voor het myn (Balthasar II Moretus, 1615-1674) ende dat van myne huysvrouwe (Anna Goos, 1627-1691), beneffens het veranderen van de portraicten van Grandper ende Grandmere de Sweert (Nicolaas de Sweert, 1551-1598; en Elisabeth Janssens de Bisthoven, 1563-1594) in alles de som van een honderd; waarop heden hem betaelt hebbe de som van twee en seventich guldens ende thien stuyvers. fl. 72.10’.

[p. 235]

noteert zelf ‘1628. In april scheydinge van Jan van Meurs. Welke scheydingen door grote rusien ende crakeelen ten laetste gheschiet in het beginsel van 1629 in maert’⁵.

Het blijft moeilijk om personen te identificeren door geschilderde portretten te vergelijken. Toch sterkt de gelijkenis tussen de personen van het De Sweert/Moretus-diptiek en vijf familieportretten uit de collectie van het Museum Plantin-Moretus volgende mening. Het linkerluik stelt Nicolaas de Sweert voor, met zijn als kind gestorven eerstgeboren zoon Nicolaus, zijn zoon Guillaume de Sweert en kleinzoon Balthasar II Moretus, onder het Moretus-wapenschild. Op het rechter paneel is zijn vrouw Elisabeth Janssens van Bisthoven geconterfeit met haar dochters Isabeau de Sweert, Maria de Sweert (moeder van Balthasar II) en Anna Goos (echtgenote van Balthasar II), in overschildering van Catelijne de Sweert, de vrouw van Jan van Meurs.

5 Arch. 213.

Wapenschild

Het Moretus-wapenschild op dit diptiek is volledig en wordt alsvolgt omschreven.

Schild van goud, waarop opengespreide Adelaar van sabel, met op de borst een schildje van keel, waarop een schaduw van de Zon in goud. De schildvoet in drie dambord-strekken is zilver en azuur geschakeerd.

Gehelmd schild. De Helm van zilver, getralied en omzoomd van goud, is versierd met wrong en bladvormig helmkleed van goud, sabel en keel. Bovenop als helmtopsieraad een schaduw van de Zon in goud, temidden van een Vlucht, enerzijds van sabel en anderzijds van keel⁶.

6 Cfr. M. De Vegiano, Nobiliare des Pays-Bas et du comté de Bourgogne. Gand, 1868, III, 1395-1396.

[p. 236]

Afb. 18. Balthasar II Moretus 23 jaar (1615-1674), door A. Palamedes (1610-1673)?, 1638.

Afb. 19. Nicolaas de Sweert (1551-1598), vader van Maria de Sweert, door anon.

[p. 237]

Afb. 20. Anna Goos (1627-1691 ), vrouw van Balthasar II Moretus, door (?) Jacob Van Reesbroeck (1620-1704), 1659, Detail van De Sweert/Moretusdiptiek, toont duidelijk de overschildering.

Afb. 21. Maria de Sweert (1588-1655) vrouw van Jan II Moretus, door Jacob van Reesbroeck (1620-1704), 1659.

Afb. 22. Elisabeth Janssens van Bisthoven (1563-1594), vrouw van Nicolaas de Sweert, door anon.

[p. 238]

Afb. 23. Balthasar III Moretus (1646-1696), door J. Cl. De Cock (1668-1738), 1700.

[p. 239]

Afb. 24. Deurbekroning met portret van Balthasar III Moretus (1646-1696) op de binnenkoer van Museum Plantin-Moretus, door J. Cl. De Cock (1668-1738), 1700.

[p. 240]

Familieverwantschap van Moretus & Goos met de Sweert & Janssens van Bisthoven

[p. 241]

[p. 242]

Afb. 25. Balthasar IV Moretus (1670-1730), door anon., 1730.

[p. 243]

Afb. 26. Jan Jacob Moretus (1690-1757), door anon., 1757.

[p. 244]

Afb. 27. Anna Maria de Neuf (1654-1714), vrouw van Balthasar III Moretus, door anon.

[p. 245]

Afb. 28. Frans Jan Moretus (1717-1768), door P.J. Tassaert (1736-1803), 1762.

Afb. 29. Maria Theresia Borrekens (1728-1797), door P.J. Tassaert (1736-1803), 1762.

[p. 246]

Afb. 30. Lodewijk Frans Moretus (1758-1820), door anon. Privébezit. Foto Mw. Reynald Moretus.

De medaille van Jonker Edward Moretus (1804-1880) werd geslagen bij vijftig jaar Museum Plantin-Moretus. Als laatste erfgenaam van de Officina Plantiniana heeft Edward Moretus in 1876 dit cultureel erfgoed van Europees formaat verkocht aan de Stad Antwerpen, die er het Museum Plantin-Moretus van maakte. Het keerzijde opschrift luidt:

op twaalf juni 1926 / herdacht antwerpens / magistraat de vijftigste / verjaring van de inrichting / der plantynsche drukkerij / tot openbaar museum...

[p. 247]

Afb. 31 Jonker Edward Moretus (1804-1880), medaille door Arthur Dupon ( 1890-1972), 1926. Penningkabinet, Koninklijke Bibliotheek, Brussel.

Afb. 32. Jan I Moretus-Plantin (1543-1610), Belgische postzegel, mei 1944 (Portretten van beroemde mannen, ten bate van de krijgsgevangenen en hun gezinnen).

[p. 248]

Katholieke Universiteit Leuven

Faculteit Letteren

Departement Archeologie, Kunstwetenschap en Musicologie

Blijde-Inkomststraat 21

B-3000 Leuven