De Gulden Passer. Jaargang 73

[p. 155]

Joannes Claudius de Cock als ontwerper van boekillustraties een overzicht
Wim Nys

Tot hiertoe werd Joannes Claudius de Cock vooral besproken als beeldhouwer en als dichter, en werden zijn ontwerpen voor boek-illustraties en prenten slechts zijdelings vermeld. Een uitzondering hierop vormen de bijdragen van Frank van den Wijngaert¹ waarin wordt uitgeweid over de tekeningen die De Cock in opdracht van de Plantijnse drukkerij maakte voor een Breviarium Romanum en zien we hem bijvoorbeeld in de catalogus van het Rijksmuseum te Amsterdam vermeld als beeldhouwer, schilder (sic)², graveur en dichter³. De reeks voor het Plantijnse huis vormt nochtans geen alleenstaand feit in het oeuvre van de beeldhouwer Joannes Claudius de Cock. Hij leverde nog modellen voor verschillende andere prenten. We zullen ons hier beperken tot een overzicht van zijn ‘grafisch oeuvre’.

1 F. van den Wijngaert, De oude tekeningen van het Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, s.d.; Id., De late Moretussen en de boekillustratie, in: De Gulden Passer, 25, 1947, p. 186-240; Id., Teken- en prentkunst, in: Antwerpen in de XVIIIde eeuw, Antwerpen, 1952, p. 231-247.

2 Wordt hier tekenaar of aquarellist bedoeld? Waarschijnlijk baseerde Leeuwenberg zich op de gegevens van Jacob Campo Weyerman: konnen wy getuigen verscheide stoutgetekende en tamelyk fraaije gekoloreerde stukken van zyn hand gezien te hebben (zie J.C. Weyerman, De Levens-Beschryvingen der Nederlandsche Konst-Schilders en Konst-Schilderessen, dl. IV, Dordrecht, 1769, p. 47). Deze bewering van Weyerman werd overigens sterk gerelativeerd door R. Peeters, Een wegbereider voor het klassicisme: De Antwerpse beeldhouwer Joannes Claudius de Cock, in: Jaarboeken Vereniging van de Oudheidkundige en Geschiedkundige Kringen van België, XXXIIe zitting, Congres van Antwerpen, 27-31 juli 1947, dl. I, [1950], p. 280: Die voorgewende schildersactiviteit, die nergens anders hare bevestiging vindt, is een losse bewering vanwege Weyerman, die enkel dienden moest om zijn persoonlijke herinneringen aan de beeldhouwer, in zijn schilders-biographie binnen te loodsen.

3 J. Leeuwenberg, Beeldhouwkunst in het Rijksmuseum. [Catalogus], Amsterdam, 1973, p. 253.

[p. 156]

1. Joannes Claudius de Cock (1667-1735)⁴

Joannes Claudius de Cock werd op 6 februari 1667 in de Kapellekerk te Brussel gedoopt, als zoon van de Antwerpse beeldhouwer Claudius de Cock⁵ en van Magdalena van Havré. In 1682-1683 ging hij, net als zijn vader in 1660-1661, in de leer bij Peter I Verbrugghen (1615-1686) te Antwerpen. Het vrijmeesterschap verwerft hij in 1688-1689. Toch blijft Joannes Claudius de Cock nog een tijdlang in het atelier van Peter II Verbrugghen (ca. 1640-1691), zoon van Peter I en broer van Henricus Franciscus (1654-1724), werkzaam. Pas na het overlijden van Peter Verbrugghen de Jonge treedt hij op als zelfstandig beeldhouwer, met name in 1692 wanneer hij in opdracht van Willem III, stadhouder van Nederland, de versiering van het Prinsenhof te Breda uitvoert. Een jaar later huwt hij Maria Clara Serlippens. Vanaf 1697-1698 worden er verscheidene leerlingen in zijn atelier te Antwerpen opgenomen, zoals uit de liggeren van de Sint-Lucasgilde blijkt⁶. Hierbij kunnen we twee groepen onderscheiden, namelijk de leerling beeldhouwers en zij die bij hem leren tekenen en boetseren om zilversmid te worden. Daarnaast is hij ook actief als dichter en theoreticus. In 1720 schrijft hij Eenighe voornaemste en noodighe regels van de beeldhouwerye om metter tydt een goet meester te

4 De biografische nota die hier volgt is volledig gebaseerd op: F. Donnet, Une oeuvre intime du sculpteur J.C. de Cock, in: Annales de l'Académie Royale d'Archéologie du Belgique, LXV, 6e série, dl. V, Antwerpen, 1913, p. 227-258.; R. Peeters, op. cit., [1950], p. 278-288; H. Pauwels, Jan Claudius de Cock-Brussel 1667 - Antwerpen 1735, in: De beeld-houwkunst in de eeuw van Rubens in de Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik. [Catalogus], Museum voor Oude Kunst, Brussel, 15 juli - 2 oktober 1977, p. 37-44.

5 Waarschijnlijk overleed hij tussen 1672 en 1682, zie R. Peeters, op. cit., [1950], p. 283. Van hem zijn ons geen werken bekend, tenzij een tekening met een antieke scène, die thans op naam van Joannes Claudius de Cock staat en die eertijds tot de verzameling van E. de Bruyn behoorde, van zijn hand is; wat eigenlijk duidelijk af te leiden valt uit de signatuur: Claudius de Cock (Stedelijk Prentenkabinet, cat.nr. D.XV.30, inv.nr. 1281). Indien dit het geval is kunnen we hem meteen ook een niet gesigneerde tekening afkomstig van de familie Dieltiens uit Antwerpen toeschrijven die duidelijk van dezelfde hand is en dezelfde thematiek behandeld (Ibid., cat.nr. D.XXIII.40, inv.nr. 1780).

6 Zie Ph. Rombouts en Th. van Lerius, De liggeren en andere historische archieven der Antwerpse Sint-Lucasgilde, dl. II, Amsterdam, 1961, dl. II (Oorspronkelijke uitgave, Antwerpen-Den Haag, 1864-1876).

[p. 157]

worden op rijm⁷. Van de kleinere dichtwerken kunnen we hier bijvoorbeeld het klinkdicht van 1718 op zijn huwelijksverjaardag citeren. Hij overlijdt in 1735 te Antwerpen.

7 In 1865 werd dit werk van Joannes Claudius de Cock heruitgegeven in Noord en Zuid door F.-H. Mertens, volgens het handschrift berustende in het archief der Koninklijke Maatschappij ter aanmoediging der Schoone Kunsten te Antwerpen, samen met een tractaat over de schilderkunst van Eerwaarde Heer Kasper François de Rees.

2. Joannes Claudius de Cock als graveur

De interesse van De Cock voor de graveerkunst blijkt onder andere uit een in het Stedelijk Prentenkabinet van Antwerpen bewaard boekje dat door A. Bosse geschreven werd en in 1662 vanuit het Frans naar het Nederlands werd vertaald:

Tractaet in wat manieren men op root koper snijden ofte etzen zal: door de middel der stercke-wateren, ende harde- en zacht- vernissen ofte Gronde: als mede de manieren der zelve plaeten te drucken, de pars te maecken, ende andere dinghen, behelzende de zelve konsten

en waarin de volgende signatuur te lezen staat: Joannes Claudius de Cock Statuari Antverpiensis 4 Junij - A^o 1701⁸.

Daarnaast is er één ets van zijn hand bekend⁹ en wordt er één clair-obscur houtsnede aan hem toegeschreven¹⁰. Van beiden bevindt er zich een exemplaar in het Stedelijk Prentenkabinet te Antwerpen en van de eerste moet er trouwens nog een tweede te

8 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, B 256 (inv.nr. 3979). Het werd gedrukt te Amsterdam bij Steven van Lier en verkocht door Jacob van Meurs, boekverkoper en plaatsnijder te Meurs. Het boekje werd later eigendom van Petrus Henricus Goos, familie van de Moretussen (mededeling Carl Depauw), en belandde zo in de collectie van het Museum Plantin-Moretus en dus later in de verzameling van het Prentenkabinet.

9 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 6473 (cat.nr. II/C.240), 162 × 183 mm.

10 Ibidem, inv.nr. 6474 (cat.nr. II/C.241). Zie ook Van Plaat tot prent. [Catalogus], Antwerpen, 1982, p. 31, nr. 9.

[p. 158]

Hamburg bestaan¹¹. In de literatuur wordt dit werkje geïdentificeerd als de marteling van de heilige Quirinus¹², terwijl op de steekkaart te Antwerpen de marteling van de heilige Adrianus vermeld staat. Over het auteurschap bestaat geen twijfel, aangezien het gesigneerd werd: Joa Claud De Cock fecit. Het tweede voorbeeld, de camaieu houtsnede, met de voorstelling van Psyche, werd eveneens door de kunstenaar ondertekend. De signatuur I. Cock treffen we in het verdere oeuvre van Joannes Claudius de Cock echter niet aan; we kunnen ons meteen de vraag stellen of het hier niet om een werk van een ander kunstenaar gaat.

Tenslotte kunnen we hier een aantal etsen vermelden die we, zonder ze te kunnen identificeren, terugvonden in veilingcatalogi:

Treize petits morceaux, de différentes forme & grandeur, parmi lesquels de très-rares, ils sont tous gravés à l'eau-forte, par Thomas Willebort, Rob. van den Hoecke, Pr. Francoys, Van Loybos, God. Maes, J.C. de Cocq, Passchasius de Brauwere &c.¹³ en Vingt-deuxp. dont (...) 2 tombeaux, à l'eau forte, par J.C. de Coq¹⁴.

11 Op de verso staan vier verschillende verzamelaarsmerken: 1. Dr. Jul. Hofmann Wien (zie F. Lugt, Les marques de collections de dessins & d'estampes, Amsterdam, 1921, p. 224, nr. 1264); 2. Zephar (zie Id., p. 504, nr. 2675); 3. H.K-H. doublette (zie Id., p. 237, nr. 1328); 4. H.K-H. (zie Id, p. 504, nr. 2675). Deze laatste twee zijn de merken die gebruikt werden voor de collectie prenten en tekeningen uit de Kunsthalle van Hamburg en waarvan in 1905 een aantal dubbels werden verkocht.

12 G.K. Nagler, Jean Claude de Cock, in: Die Monogrammisten und die jeniger bekannten und unbekannten Künstler aller Schuler, welche sich zur Bezeichnung ihren Werke eines figürlichen Zeichens, der Initialen des Namens, der Abbreviatur desselben &c., dl. III, München, 1919 (Oorspronkelijke uitgave München, 1803), p. 856, nr. 2100; Id., Cock, Johann Claudius de, in: Neues allgemeines Künstler-Lexicon oder Nachrichten vor dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupferstecher, Formschnieder, Lithographen, Zeichner, Medailleure, Elfenbeinarbeiter, etc., dl. III, München, 1836, p. 22; A. von Wurzbach, Cock. Jan Claudius de Cock, Cocq oder Kok, in: Niederländisches Künstler-Lexikon, Leipzig/Wien, 1906, dl. I, p. 304; P.B. [Buschman jr.], Cock (Cocq, Kock. Cocx), Jan Claudius de, in: U. Thieme en F. Becker, Allgemeines Lexikon der Bildender Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, dl. VII, Leipzig, 1912, p. 144-145; F. Donnet, op. cit., 1913, p. 240.

13 Catalogue raisonné de l'excellente et nombreuse collection d'estampes et de desseins qui composaient le cabinet de Feu M. James Hazard, gentilhomme anglais, rédigé & mis en ordre par, & sous la direction de N.J.T. Sas, neg. t, vente(...) mercredi le 15 avril 1789 & jours suivans, Brussel, dl. I (Estampes). p. 326, nr. 3139.

14 Catalogue de la rare et nombreuse collection d'estampes et de desseins qui composaient le cabinet de Feu M. Pierre Wouters en son vivant prêtre, chanoine de l'Eglise Collégiate de S. Gomer à Lierre en Brabant; trésorier et bibliothécaire de Sa Majesté Apostolique, etc., précédé d'une table alphabetique des maîtres; par N.J. T'Sas, négociant à Bruxelles, L'An V (1797, vieux style), p. 173, nr. 1892.

[p. 159]

Al deze gegevens wijzen er voldoende op dat Jan Claudius de Cock ook als etser - zij het niet in hoofdzaak - werkzaam was en kunnen we de twijfel die bij Fernand Donnet nog heerste ‘On prétend que de Cock exécuta aussi des gravures. Nous n'avons pas pu trouver confirmation de cette assertion’¹⁵ definitief van de baan ruimen.

15 F. Donnet, op. cit., 1913, p. 240.

3. Joannes Claudius de Cock als illustrator

Joannes Claudius de Cock ontwierp heel wat illustraties en prenten die door andere vaklui werden uitgevoerd. We weten thans dat niet minder dan vijf kunstenaars naar zijn ontwerpen hebben gewerkt, met name Jan Antoni de Pooter (^o1660), Petrus Balthasar Bouttats (1672?-1756), Hendrik Frans Diamaer (^o1685), Jan-Baptist Jongelinck (1689-1733?) en Norbert Heylbrouck de Oude (†1762).

3.1. Losse prenten, titelpagina's en afzonderlijke illustraties

Ontwerpen voor boekillustraties

Van Joannes Claudius de Cock zijn een aantal tekeningen bekend - de reeksen buiten beschouwing gelaten - die als basis werden gebruikt voor gravures, maar waarvan ons de eigenlijke uitvoering onbekend is. In 1989 werden te Amsterdam verschillende tekeningen van de hand van De Cock geveild, waaronder een Design for a titlepage with two putti (...), ill. Mine de plomb noire, plume et encre brune et lavis gris et bleu. Black lead, pen and brown ink. grey and blue wash. 24,1 × 15, 1 cm. 9 H2 in. 1727¹⁶. Naast dit ontwerp werden ook twee allegorische voorstellingen te koop aangeboden, namelijk de architectuur¹⁷ en de filosofie¹⁸, respectievelijk J C D

16 Christie's Amsterdam, Dutch, Flemish and German drawings, Amsterdam, 21 november 1989, nr, 54; E. Mayer, Le livre international des ventes. Estampes, Dessins, Aquarelles, Peintures, Sculptures, jg. 28 (1er Janvier - 31 decembre 1989), Zürich, 1990, p. 450.

17 Christie's Amsterdam, Dutch, Flemish and German drawings, Amsterdam, 21 november 1989, nr. 52: tekening in zwart krijt, pen in bruin, grijs gewassen, 328 × 234 mm.

18 Christie's Amsterdam, Dutch, Flemish and German drawings, Amsterdam, 21 november 1989, nr. 53: tekening in rood krijt, pen in bruin, bruin gewassen, 187 × 200 mm.

[p. 160]

Cock en J C D Cock inv. del. gesigneerd. Onlangs werd deze laatste samen met een allegorie van de beeldhouwkunst¹⁹ en twee andere niet gespecifieerde werken van Joannes Claudius de Cock aangeboden²⁰.

19 Christie's Amsterdam, Dutch and Flemish Old Master Drawings, Amsterdam, 15 november 1993, nr. 115: An Allegory of Sculpture signed ‘Joan Claudius./de Cock/invenit del’; black lead, grey wash, black lead framing lines, watermark crowned coat of arms with posthorn and letters WR 326 × 194 mm.

20 Christie's Amsterdam, Dutch and Flemish Old Master Drawings, Amsterdam, 15 november 1993, nr. 116.

Petrus Balthasar Bouttats

In het archief van de Sint-Jacobskerk te Antwerpen wordt een tekening van de hand van Joannes Claudius de Cock naar het hoofdaltaar van 1685, uitgevoerd door Arnoldus of Artus II Quellinus (1626-1700), bewaard²¹. Dit altaar werd in 1741, enkele jaren na het overlijden van De Cock, gegraveerd door Petrus Balthasar Bouttats: Arnoldus Quellinus invenit et ex pario marmore fecit A^o 1685. Joannes Clau: de Cock Delineavit. Petrus Balthazar Bouttats. Sculp: 1741²². Een deelstudie van dit altaar, met name de heilige Jacobus ten hemel opgenomen, berust in het Stedelijk Prentenkabinet van Antwerpen²³.

Volgens Frank van den Wijngaert werd Petrus Balthasar Bouttats in 1672 te Antwerpen geboren als zoon van Gaspar Bouttats, van wie hij later zijn opleiding kreeg. In 1690-1691 werd hij als meester plaatsnijder én wijnmeester opgetekend in de Sint-Lucasgilde van Antwerpen. In de periode 1741-1755 was hij betrokken bij de organisatie van de academie van Antwerpen en was hij in 1745-1746 deken van de Sint-Lucasgilde. Hij werd op 10 febru-

21 Kerkarchief Sint-Jacobs Antwerpen, Wapenboek, nr. 106, p. 2. Zie Kunstwerken uit de eeuw van Rubens in Antwerpse kerken en kloosters. [Catalogus], St. Jakobskerk Antwerpen, 29 april - 18 september 1977, p. 32, nr. 21.

22 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 17957 (cat.nr. IV/B.274). Zie ook Kunstwerken uit de eeuw van Rubens in Antwerpse kerken en kloosters. [Catalogus], St. Jakobskerk Antwerpen, 29 april - 18 september 1977, p. 34-35, nr. 23.

23 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 1836, cat.nr. A.LXV.3; pen in bruin, was met grijs, 475 × 290 mm; verworven van de familie Dieltiens (Antwerpen).

[p. 161]

ari 1756 net als zijn vrouw, Margareta Francisca Laventurier, in de Sint-Jacobskerk te Antwerpen begraven.

Als we ons op Fernand Donnet mogen steunen zou Joannes Claudius naast het altaar van de Sint-Jacboskerk ook nog twee andere ontwerpen aan Petrus Balthasar Bouttats bezorgd hebben:

Lors de la vente publique, au mois de mai 1777, des oeuvres d'art provenant des couvents supprimés à Anvers de la Compagnie de Jésus, nous trouvons dans le catalogue des dessins et estampes, trois gravures exécutées au burin par Bouttats, d'après les dessins de J.C. de Cock. C'étaient: ‘N^o 120. L'autel de la paroisse de Saint-Jacques, à Anvers’. ‘N^o 121. Trois emblèmes à gouache.’ ‘N^o 122. Quatre sujets de chasse.’²⁴.

Van een ander werkje, berustend in het Prentenkabinet van Antwerpen²⁵, kunnen we wel met zekerheid zeggen dat De Cock het ontwerp leverde. Deze kopergravure Den mensch erstelt tot het leven door de doodt Ons Heere Iesu Christi stelt een Christus aan het kruis voor met op de achtergrond vier basreliëfs²⁶, namelijk de schepping van Adam en Eva, de zondeval en twee scènes met predikers. Uit de signatuur, J:C: De Cock.inv:del: P:B:Bouttats scul:, blijkt bovendien dat Bouttats het werkje in prent zette.

24 F. Donnet, op. cit., 1913, p. 241.

25 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 310 (cat.nr. I/B.492).

26 Deze vier reliëfs en de Christus aan het kruis kunnen mogelijkerwijs een belangrijk element vormen in de studie naar zijn religieus beeldhouwwerk.

Hendrik Frans Diamaer

Hendrik Frans Diamaer²⁷ werd op 30 april 1685 in de kathedrale kerk van Antwerpen (zuidkwartier) gedoopt als zoon van Sebastianus Jamaer en Margarita Salden. In 1701-1702 gaat hij als plaatsnijder in de leer bij Joannes Goossens, verwerft hij in 1710-1711 de meestertitel en ontvangt hij daarna twee leerlingen in zijn atelier: Jan-Philippus de Graef in 1714-1715 en Peeter van Pinxen (van Pinckxter) in 1715-1716. Van de samenwerking tussen Diamaer en De Cock zijn ons heel wat voorbeelden bekend.

27 Ook bekend als Diamar, Diamer, Jamaer, Jammers. Soms wordt ook Fulcus als derde voornaam toegevoegd.

[p. 162]

In 1706 en 1708 leverde Joannes Claudius de Cock respectievelijk het ontwerp voor de titelpagina van Syntagma de annulis historico-symbolicum. Authore R.P. Francisco Curtio Augustiniano Brugensi (...)²⁸ en een portret van de éénentachtigjarige Cornelis de Bie. Beiden werden door Hendrik Frans Diamaer gegraveerd. Het eerste werd door Petrus Jouret te Antwerpen uitgegeven, terwijl het tweede eveneens te Antwerpen bij J.P. Robyns verscheen in Den spiegel van de verdrayde werelt. Fernand Donnet schrijft hierover het volgende: ‘La gravure nous montre l'auteur en perruque, assis à sa table de travail, dans sa bibliothèque. Peut-être de Cock a-t-il quelque peu flatté son modèle, car il serait difficile d'admettre que le portrait représente un viellard octogénaire. En dessous du portrait est imprimé ce distyque: Dat ick op d'aard niet anders ben / als stof en assen ick beken / en alle mynen arrebeyd / noch van veel minder weerdigheyt. Plus bas est inscrite la double signature: J.C. de Cock delin. et H.F. Diamaer sculpsit Antv.’²⁹ Het onderschrift van de prent voor de Syntagma de annulis verschilt niet veel van de bovengemelde signatuur van 1708: I.C. de Cock inv. H.F. diamaer sculp.

Vervolgens verzorgde Joannes Claudius de Cock ca. 1719 het ontwerp van een vignet in een uitgave van Joannes Borckx te Antwerpen. In deze editie van de Arithmetica Illustrata (...), geschreven door de priester-wiskundige K.F. de Rees, verscheen een huldedicht van Petrus Henricus Goos, kapitulaer kanonik der biskoppelijke kerke van Antwerpen, gericht aan de auteur. Dit gedicht, den 15 van Wijnmaend 1719 gedateerd, werd geïllustreerd met het exlibris van Petrus Henricus Goos, met name een engel die een lint en een wapenschild vasthoudt en een helm vertrapt, vergezeld van de spreuk ‘lucent et ornant’ en de signatuur: J.C. de Cock del. H.F. Diamaer f.³⁰ In hetzelfde jaar verscheen eveneens een uitgave bij Jacobus van Gaesbeeck te Antwerpen, waarin zowel het huldewoord als de door Joannes Claudius de Cock ontworpen prent ontbreken³¹.

28 Museum Plantin-Moretus Antwerpen, A 2104.

29 Een losse prent met het portret van Cornelis de Bie berust in: Prentenkabinet Koninklijke Bibliotheek Brussel, inv.nr. S.II.33388.

30 Museum Plantin-Moretus Antwerpen, A 2200.

31 Ibid., S.2.4.

[p. 163]

Een vierde voorbeeld van de samenwerking tussen De Cock en Diamaer treffen we aan in L'histoire du Vieux et Nouveau Testament Répresentée par des Figures en taille douce Avec de courtes Explications, Latin, François, Espagnol et Flamand. Ouvrage tres util pour toutes sortes de Personnes. De nieuwe uitgave van dit meertalig werk verscheen in 1722 bij Jean François Lucas te Antwerpen³². Joannes Claudius de Cock ontwierp - J.C. de cock inv:et del: H.F. Diamaer fecit Antverpiae - hiervoor de titelpagina met de voorstelling van het Lam Gods dat geofferd wordt door Mozes en een hogepriester³³. Verder werden verschillende kleinere gravures van de hand van H.F. Diamaer en P.B. Bouttats in deze uitgave opgenomen. Het is echter niet duidelijk of Joannes Claudius de Cock ook de ontwerpen leverde voor deze kleinere en minder fijn uitgewerkte illustraties.

Hendrik Frans Diamaer graveerde nog een vijfde illustratie naar De Cock: J.C. de Cock inv: et del: H.F. Diamaer fecit Antverpiae³⁴. Datum en drukker/uitgever van de prent zijn ons vooralsnog onbekend. Ze stelt Christus staande op een globe, waarin de annunciatie wordt afgebeeld, voor met in de linker hand eenkruisstaf met vaandel en in de rechter een kelk met hostie. Rond de globe bevinden zich de vier evangelistensymbolen: een gevleugelde putto voor Mattheus, een leeuw voor Marcus, een os voor Lucas en een arend voor Johannes. Links en rechts daarvan werden telken zes medaillons met bustes van de apostelen geplaatst, met bovenaan respectievelijk de heiligen Petrus en Paulus.

Tenslotte bezorgde De Cock hem ook een ontwerp voor een devotieprentje, voorstellend Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand en Victorie³⁵. Op deze prent, o.a. berustend in een privé-collectie en

32 Ibid., A 3018.

33 Van de titelprent is ons ook een afzonderlijk exemplaar bekend waarbij de cartouche voor het bibliografisch adres niet werd ingevuld (Prentenkabinet Koninklijke Bibliotheek Brussel, inv.nr. S.II.12742).

34 Prentenkabinet Koninklijke Bibliotheek Brussel, inv.nr. S.II.12739.

35 F. van den Wijngaert, op. cit., 1947, p. 186-240. Zie ook E.-H. van Heurck, Les images de dévotion anversoises du XVIe au XIXe siècle, sanctjes, bidprentjes et suffragiën, Anvers, 1930, p. 56.

[p. 164]

in het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen³⁶, vinden we naast het opschrift maria van bystant ende victorie inde prochiale kerck van s. andries opnieuw een gelijkaardige signatuur J.C. de Cock inv. H.F. diamaer sculp. Maria troont, geplaatst in een medaillon, boven de hoofden van gevallen ketters en boven een wapenschild bekroond met een helm. Twee engeltjes zweven boven haar kroon: de één blaast de loftrompet, terwijl de andere een lauwerkroon en een lelie aanreikt. Uit de afdruk bewaard in de verzameling van het Ruusbroecgenootschap blijkt bovendien dat de plaat veelvuldig herbruikt werd³⁷.

36 A.K.L. Thijs, Devotieprenten en geloofsbeleving. De rol van de Antwerpse produktie uit de 17de en de 18de eeuw, in: Oostvlaamse Zanten, 64, 1989, afb. p. 240; Id., Antwerpen internationaal uitgeverscentrum van devotieprenten 17de-18de eeuw, (Miscellanea Neerlandica, VII), Leuven, 1993, afb. 77 (p. 136) en 78 (p. 137).

37 A.K.L. Thijs, op. cit., 1993, p. 137.

Jan-Baptist Jongelinck

Jan-Baptist Jongelinck werd op 27 juli 1689 te Antwerpen geboren en volgde vanaf 1699-1700 zijn opleiding als kopersnijder bij Lambert Causé. Een tiental jaren later, in 1710-1711, wordt hij erkend als meester plaatsnijder in de Sint-Lucasgilde van Antwerpen en neemt hij in 1715-1716 Antoni Stobbelaer als leerling aan. Volgens Jacob van der Sanden stierf J.B. Jongelinck in 1733 op een gewelddadige wijze.

In 1732 ontwierp De Cock een eeuwigdurende kalender (geldig van 1700 tot 1800), die door Jan-Baptist Jongelinck werd uitgewerkt: Joes Claud: De Cock del. Anno 1732 Joannes. Battista Jongelinx sculp: tot Antw: Anno 1732³⁸. Op dit werk zien we ook het portret van de wiskundige Jacobus Thomas Roelants³⁹, die de wetenschappelijke gegevens verzamelde voor deze kalender. Het op-

38 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 19889 (cat.nr. V/J.21). Ook in de collectie van het Museum Plantin-Moretus bevindt zich een exemplaar van deze kalender, zie M. Rooses, Catalogue du Musée Plantin-Moretus, Antwerpen, 1902, p. 136.

39 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, cat. nr. M.18: J. van der Sanden, Oud Konst-toonneel van Antwerpen of Historische denkschriften van de vermaerdste Antwerpsche Konstenaeren en hunne werken van de vroegste eeuwen tot 1770, Antwerpen, 1770, f^o 262 r/v; F. Donnet, Roelants (Jacques-Thomas), Roelans ou Roelants, in: Biographie Nationale, dl. XIX, Brussel, 1907, k. 641-643.

[p. 165]

schrift vermeld door Fernand Donnet - Sur le cadre est inscrit le nom de Jacobus Thomas Roelandts, et plus bas l'inscription: Volpryst de const betragt haer bryn altyt Dat wyst uyt ionst volbragt te syn met vlyt. -⁴⁰ ontbreekt op het exemplaar uit het Prentenkabinet van Antwerpen.

Het spiegelbeeldig ontwerp (gesigneerd: Claud de Cock) voor deze kalender, waarop men ook een allegorische voorstelling van de Schelde kan zien, berust in de Ermitage te Sint-Petersburg⁴¹. De cartouches voor de tekst en de gegevens werden opengelaten, terwijl de figuratie zeer gedetailleerd werd uitgewerkt.

40 F. Donnet, op. cit., 1907, k. 643.

41 M.D. Dobroklonskyi (comp.), Ermitage. Catalogue IV: Flemish Drawings of the 17th and 18th centuries, Moskou, 1955, p. 70, nr. 260, afb. p. 205.

Norbert Heylbrouck de Oude

Volgens verschillende auteurs zou Norbert Heylbrouck de Oude († 1762) eveneens gewerkt hebben naar ontwerpen van Joannes Claudius de Cock⁴². Het gaat hier met name over het eerste deel van de Cronycke van Vlaenderen, dat in 1726 door de Brugse drukker Andreas Wydts († 1749) werd uitgegeven. De volgende delen werden eveneens in Brugge gedrukt (deel 2 in 1727 en deel 3 en 4 in 1736), maar werden verlucht met illustraties naar het ontwerp van Richard van Orley. Bovendien zijn van het eerste deel zowel exemplaren met als zonder frontispice naar Joannes Claudius de Cock (Joannes Claudius de Cock inv del Norbertus Heylbrouck sculpsit) bekend⁴³. Van deze titelprent is ons eveneens een ontwerpschets bekend. De schets afkomstig uit de verzameling-Mel-

42 Zie o.a. Chr. Kramm, De levens en werken der Hollansche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van den vroegsten tot op onzen tijd, dl. II, Amsterdam, 1858, p. 689-690; A. von Wurzbach, Niederländisches Künstler-Lexikon, Leipzig/Wenen, 1906, dl. I, p. 687.

43 Voor een exemplaar uit de Stadsbibliotheek van Brugge met frontispice naar De Cock zie A. van den Abeele, Brugse drukkers in de 18de eeuw, in: Vlaanderen, nr. 252 (jg. 43, nr. 4), p. 32-33, afb. p. 32. In een op de tentoonstelling Hoogtepunten van de Brugse drukkunst (KB-galerij Brugge, 24.09 - 01.11.1994) getoond exemplaar uit privé-bezit ontbreekt de titelprent. Door tijdsgebrek kon nog geen onderzoek gedaan worden naar de illustraties binnenin het boek en weten we niet of die eveneens naar het model van De Cock werden gegraveerd.

[p. 166]

laert te Scheveningen wordt thans in het Stedelijk Prentenkabinet van Antwerpen bewaard⁴⁴. Op de verso-zijde van de tekening - die qua onderwerp identiek is aan het frontispice, maar verschillend qua uitwerking - wordt de centrale voorstelling van de titelprent, een schrijvende allegorische vrouwefiguur, in spiegelbeeld weergegeven. We mogen dus aannemen dat zowel recto- als versozijde ter voorbereiding van deze opdracht werden gemaakt. In tegenstelling tot de uiteindelijke realisatie werd de voorzijde van het niet uitgevoerde model, dat bovendien niet in spiegelbeeld werd getekend, minder luchtig opgebouwd en werden de historische verwijzingen naar Vlaanderen minder concreet uitgewerkt.

44 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 622, cat.nr. D.XXX.21 r/v^o: pen en was, oost-indische inkt; 288 × 184 mm; gesigneerd; j.c.d.c.; verworven via kunsthandel Mellaert te Scheveningen.

3.2. Reeksen

3.2.1. Ovidius' Metamorfosen (1704)

In 1808 werden bij Leigh en S. Sotheby 57 onderwerpen uit de metamorfosen van Ovidius samen met een titelprent en het zelfportret van Joannes Claudius de Cock (!) verkocht. De tekeningen zouden van 1704 dateren en door De Cock als volgt gesigneerd zijn: joan claudius cock, Statuary. - Ant. 1704.

We kunnen ons hierbij de vraag stellen of deze reeks vroeger niet in het bezit geweest is van Jakob Campo Weyerman (1677-1747), die het volgende vermeldt in de biografie van Joannes Claudius de Cock: Daarenboven is hy een groot Teekenaar, en geen minder groot Meester in het ordonneeren geweest, daar wy van konnen getuigen, die eenige jaaren geleden een met Oost-Indische inkt gewassen Ovidius van zyn hand hebben, verbeeldende de Gestalte verwisselingen, waar in hy schoone naalden, konstige groepen, en andere geestryke byvoegzels had weten in te brengen⁴⁵. En is het ook niet uit te sluiten dat hij de werken van De Cock's dochter kocht: Hy overleed tot Antwerpen, in 't begin van 't Jaar 1735. in een goeden ouderdom, wanneer kort daar na

45 J.C. Weyerman, op. cit., dl. IV, 1769, p. 53.

[p. 167]

zyn Dogter met eenige marmere Beelden en Modelle, na 's Hage quam afzakken, welke duurzame overblyfzelen aldaar half met genoegen, en half met ongenoegen zyn verkogt geworden⁴⁶.

Wat de huidige bewaarplaats betreft van deze tekeningen, tasten we nog meer in het duister. Op 4 juli 1989 werd er wel een titelblad (?) met een aan Ovidius Naso opgedragen gedicht geveild bij Christie's te Londen (nr. 309)⁴⁷. Deze verzen werden door de befaamde Jan Vos geschreven - dit gedichtien is gemaeckt door Jan Vos glaesemaecker - en mogen we eventueel veronderstellen dat Joannes Claudius de Cock een uitgave van deze auteur illustreerde.

Daarnaast zijn ons wel een aantal ontwerptekeningen voor ontvoerings- of schakingstaferelen bekend, die we binnen deze thematiek van de metamorfosen kunnen situeren⁴⁸. In het merendeel van de gevallen gaat het echter om modellen voor beeldhouwwerken: 1. Apollo en Daphne (1699)⁴⁹; 2. Boreas ontvoert Orithyia (1709)⁵⁰; 3. Pan en Syrinx (1709)⁵¹.

Van de eerste metamorfose bestaat trouwens een variant uit 1699 (op de verso 1701 gedateerd), voorgesteld in een bebost landschap, die we waarschijnlijk als een ontwerp voor een boekillustratie kunnen beschouwen. Deze tekening werd in 1927 te

46 J.C. Weyerman, op. cit., dl. IV, 1769, p. 53-54.

47 Pen in bruin, bruin gewassen, zwart krijt; 202 × 154; gesigneerd: Joan Claudius de Cock inv: del:. Zie H. Bussers, Enkele gegevens over de Antwerpse beeldhouwer Joannes Claudius de Cock (1667-1735), in: Bulletin Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, 1989-1991, p. 338 (voetnoot 21), fig. 5 (p. 336).

48 Het mogelijke verband tussen de door Jakob Campo Weyerman geciteerde illustraties van Ovidius' metamorfosen en de hiernavolgende tekeningen werd voor het eerst belicht door Helena Bussers (zie H. Bussers, op. cit., 1989-1991, p. 331-339).

49 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 555, cat.nr. D.III.22: pen in bruin, bruin gewassen, rood krijt; 175 × 153 mm; gesigneerd: Joan Claudius de Cock inv: del: Ant: 1699. Zie ook H. Bussers, op. cit., 1989/1991, p. 337-338, fig. 4 (p. 335).

50 Albertina Wenen, Graphische Sammlung, inv.nr. 10511: pen in bruin, bruin gewassen, rood krijt; 180 × 130 mm; gesigneerd: J:C: de Cock inv: del: 1709 (afkomstig uit verzameling van de prins de Ligne; terracotta naar dit ontwerp, zie Koninklijke Musea Voor Schone Kunsten Van België Brussel, inv.nr. 2451. H 49 cm; afkomstig van Ed. Terbruggen). Zie ook H. Bussers, op. cit., 1989-1991, p. 331-336, fig. 1 (p. 332: terracotta) en 2 (p. 333: tekening).

51 Musée Paul-Dupuy Toulouse, inv.nr. 300: pen in bruin, bruin gewassen, rood krijt; 178 × 110 mm; gesigneerd: Joan: de [Cock] inv: del[:] 1709. Zie ook H. Bussers, op. cit., 1989-1991, p. 337, fig 3 (p. 334).

[p. 168]

Amsterdam, samen met een andere schets van De Cock verkocht⁵² en berust thans in het Rijksmuseum te Amsterdam⁵³. Dit ontwerp onderscheidt zich van het hogergenoemde door het ontbreken van een sokkel - een typisch kenmerk voor de (tuin)beelden - en kunnen we net als Helena Bussers onder voorbehoud veronderstellen dat het om een studie voor een boekillustratie gaat. Christian Theuerkauff sluit zelfs niet uit dat de tekening met gelijkaardige voorstelling uit het Stedelijk Prentenkabinet van Antwerpen een model was voor een prent⁵⁴.

52 A.G.C. de Vries, Catalogue d'une belle collection de dessins anciens. Collection de M.C. Morin à Paris et une collection allemande, Amsterdam [Maison R.W.P. de Vries], 10 et 11 mai 1927, p. 14, nr. 97: La fable de Daphné et Apollon. Au revers: Vénus et Cupidon. Plume à la sépia. - En ovale. haut. 29, larg. 37 cm. Signé au revers: Joan Claudus de Cock in. del. 1701.

53 Prentenkabinet Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. 1911 A 72: pen in bruin; 155 × 137 mm; gesigneerd: Joan Claud: de Cock inv: del Antv: 1699. Zie H. Bussers, op. cit., 1989-1991, p. 337-338.

54 Chr. Theuerkauff, Europäische Barockplastik am Niederrhein. Grupello und seine Zeit, Kunstmuseum Düsseldorf, 1971, p 268-269, nr. 203.

3.2.2. Breviarium Romanum (1707)

In 1704 kreeg Jan Antoni de Pooter de opdracht van Balthasar IV Moretus (1679-1730), die in 1696 zijn vader Balthasar III opvolgde, om de illustraties van een Breviarium in-4^o volledig te vernieuwen.

Jan Antoni de Pooter werd op zeventien april 1660 te Antwerpen geboren en werd op achtjarige leeftijd, in 1668-1669, in de Sint-Lucasgilde als leerling plaatsnijder bij Gaspar Bouttats ingeschreven. In 1685-1686 werd hij meester plaatsnijder en vanaf 1689 tot 1712 was hij werkzaam voor de Plantijnse drukkerij. Aanvankelijk voerde hij alleen kopiistenwerk uit, maar vanaf 1694 graveerde hij o.a. naar tekeningen van Godfried Maes, Joannes Claudius de Cock en de Brusselse schilder Richard van Orley. Ondertussen oefende hij ook verschillende malen het ambt van deken van de Sint-Lucasgilde te Antwerpen uit en kregen Franciscus Cools, Peeter Everaerts en Nicolaes Jacobs hun opleiding als plaatsnijder in zijn atelier.

[p. 169]

Voor de ontwerpen zocht men de beeldhouwer Joannes Claudius de Cock aan, die in 1700 voor dezelfde opdrachtgever een borstbeeld van Balthasar III Moretus (1646-1696) had gemaakt (Bijlage I)⁵⁵ en in 1706 acht portretten op de binnenplaats, twee hoofden in het hofken en in de drukkerij en een Onze-Lieve-Vrouwebeeld in het huis restaureerde en wit schilderde (Bijlage II).

De rekeningen tussen de weduwe van Balthasar III Moretus en de graveur Jan Antoni de Pooter lopen van 28 december 1704 tot en met 13 mei 1707 (Bijlage III).

Het werk verscheen uiteindelijk in 1707 met als volledige titel, zoals die voorkomt op de titelpagina's van de vier delen:

breviarum romanum ex decreto sacrosanti concilij trident. restitum, pii v. pontificis maximi jussu editum; clementis viii. primum; nun denuo urbani pp. viii. auctoritate recognitum. in quo omnia suis locis ad longum posita sunt, pro majori recitantium commoditate. Antverpiae, ex typographia Plantiniana apud Viduam Balthasaris Moreti M.DCC.VII.⁵⁶

en werd later, in 1719, 1733, 1752 en 1777 herdrukt, wat wijst op de bijval van dit werk⁵⁷. Niet alleen de koperplaten⁵⁸, voor de voorstelling van de Hemelvaart van Maria werd in 1752 een nieuwe plaat aangemaakt⁵⁹, maar ook de ontwerpen bleven in de archieven van de Plantijnse drukkerij bewaard⁶⁰.

In het Stedelijk Prentenkabinet vonden we, met uitzondering van de titelprenten, ook nog losse afdrukken van de illustraties uit het Breviarium⁶¹. Slechts één koperplaat werd van een signatuur

55 F. van den Wijngaert, op. cit., 1947, p. 198. De ontwerptekening voor dit borsbeeld berust in het Stedelijk Prentenkabinet van Antwerpen (inv.nr. 993, cat.nr. D.XXX.25) en behoorde oorspronkelijk tot de verzameling-Mellaert.

56 Museum Plantin-Moretus Antwerpen, A 1509.

57 Zie F. van den Wijngaert, op. cit., 1947, p. 199.

58 Museum Plantin-Moretus Antwerpen, inv.nr. 714 B, 838 B, 114 C - 119 C, 121 C - 129 C (oude nummers: 371, 372 en 694).

59 Ibidem, inv.nr. 120 C (oud nr. 694).

60 Ibidem, inv.nr. 317-324, 326 (titelvignet van 1705; andere ontwerpen van 1704), 440-447. Cat.nr. zie F. van den Wijngaert, op. cit., s.d., p. 89-92, nr. 85, 1-17.

61 Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 9412-9428 (cat.nr. II/P.212 - II/P.222, II/P.224 - II/P.228).

[p. 170]

voorzien, namelijk die van de Verrijzenis van Christus: J: le Pooter f:. Bij de uitvoering van de prenten volgde De Pooter nauwgezet de ontwerpen van Joannes Claudius de Cock; enkele uitzonderingen niet te na gesproken: bij de annunciatie werden de gezichten van de engel en Maria en de engelenhoofdjes minder levendig gegraveerd; bij de aanbidding der herders werd de tekst gloria in excelsis deo in een banderol toegevoegd; bij de aanbidding der koningen zien we een aantal figuurtjes extra en bij de heilige Drievuldigheid werden de continenten op de wereldbol niet aangegeven.

Aansluitend op het ontstaansproces geven we hier een kort overzicht van de receptiegeschiedenis van deze reeks. Wanneer de ontwerpen voor het Breviarium Romanum van de hand van Joannes Claudius voor het eerst door Max Rooses vermeld werden, ging hij van de veronderstelling uit dat De Cock slechts tien tekeningen maakte voor dit werk. Een aantal jaren later werd dit aantal door dezelfde auteur gereduceerd tot acht: Huit dessins pour un Bréviaire in 4^o. Signés: ‘Joannes Claudius de Cock, inv. et del. 1704’. Fait à la plume, lavés à l'encre de Chine⁶². P. Busschman neemt deze gegevens over, terwijl Fernand Donnet er de voorgestelde taferelen aan toevoegt: la Résurrection - la dernière Cène - la Tentation du Christ dans le désert - l'Adoration des bergers - l' Adoration des mages - l'Annonciation - l'Ascension - la descente du Saint Esprit dans le Cénacle. Verder spreekt deze laatste ook zijn bewondering uit over de tekeningen van De Cock: Ces compositions, où figurent un grand nombre de personnages, sont pleines de vie et de mouvement; elles dénotent de la part de son auteur un indéniable talent d'illustrateur⁶³. Bij de inventarisatie van de tekeningen uit het Museum Plantin-Moretus door Frank van den Wijngaert bleek het echter om zeventien ontwerpen, waaronder zestien van 1704 en het titelvignet van 1705, voor de twintig illustraties voor het Breviarium te gaan⁶⁴. Van het titelvignet werd maar één ontwerp bewaard,

62 M. Rooses, Catalogue du Musée Plantin-Moretus, Antwerpen, 1881, p. 26, nr. 60; Id., op. cit., 1902, p. 28, nr. 60.

63 F. Donnet, op. cit., 1913, p. 240. Deze acht komen overeen met de inventarisnummers 440 tot 447; wat er op zou kunnen wijzen dat de overige nog niet direct in verband werden gebracht met dit breviarium.

64 F. van den Wijngaert, De oude tekeningen van het Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, s.d., p. 89-92, nr. 85.

[p. 171]

daar het voor elk van de vier delen nagenoeg identiek was. Voor deze illustratie op de titelpagina werden wel twee koperplaten, die slechts licht van elkaar verschillen, aangemaakt. Een ander, niet gesigneerd ontwerp voor een vignet werd wellicht terecht door Frank van den Wijngaert aan Joannes Claudius de Cock toegeschreven⁶⁵. Het is echter niet duidelijk of het om een ontwerp gaat voor het hier besproken Breviarium. Het is wel merkwaardig dat deze reeks na 1913 - met uitzondering van Cynthia Lawrence die de Hemelvaart van Maria vergelijkt met een sculpturaal werk van De Cock⁶⁶ - alleen in de artikels van Van den Wijngaert wordt vermeld.

65 Museum Plantin-Moretus Antwerpen, inv.nr. 316. Zie F. van den Wijngaert, op. cit., s.d., p. 92, nr. 86.

66 C. Lawrence, The Ophovius Madonna: a newly discovered work by Jan Claudius De Cock, in: Jaarboek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, 1986, p. 282-283, fig. 7.

3.2.3. Reeks uit de verzameling van Pieter Hasselaer (1728)

De informatie over deze reeks is eerder beperkt en dus zijn we genoodzaakt om ons voorlopig te baseren op bibliografische gegevens. In 1797 werd de verzameling van Pieter Hasselaer (of Hasselaar) openbaar verkocht te Amsterdam. Op pagina 38, onder kunstboek nr. 3, stonden verschillende tekeningen van De Cock, gesigneerd Jo(h)annes Claudius de Cock A^o 1728, vermeld.

Over de samenstelling van dit geheel bestaat echter enige onduidelijkheid - controle van de veilingcatalogus zou allicht opheldering brengen. Kramm vermeldt de afbeelding van de vier evangelisten, elf stuks zeer fraaije ordonnanties op het lijden Christi, waarvan hij er zes opsomt, en waaronder zich ook drie geestelijke zinrijke tytels bevonden⁶⁷; terwijl E. de Busscher een bundel van zestien tekeningen opgeeft, met name de vier evangelisten, episodes uit het leven van Christus (waarvan hij er eveneens zes opsomt) en vier frontispices⁶⁸. We sommen hier voor alle duidelijkheid de zes voor-

67 Chr. Kramm, Cocq of Cock (Jean Claude De), in: De levens en werken der Hollansche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van den vroegsten tot op onzen tijd, dl. I, Amsterdam, 1857, p. 249.

68 E. de Busscher, De Cock (Jean-Claude) ou De Cocq, in: Biographie Nationale, dl. IV, Brussel, 1873, k. 885-886.

[p. 172]

stellingen van het lijden van Christus even op: 1. de voetwassing van de leerlingen; 2. het laatste avondmaal; 3. het uitreiken van de drinkbeker; 4. Judas ontfangt het geld voor de verraderlijke kus aan zijn meester; 5. Christus krijgt een vuistslag van de krijgsknecht; 6. de Heiland voor Caïphas, de hogepriester.

Ook over de aangewende techniek zijn de auteurs het schijnbaar niet eens: zijnde alle zeer meesterlijk en kragtig en tevens uitvoerig met sapverwen geteekent⁶⁹ en un Recueil de seize dessins, traités à l'encre des Indes et à l'aquarelle⁷⁰.

69 Chr. Kramm, op. cit., 1857, p. 249.

70 E. de Busscher, op. cit., 1873, k. 886.

Besluit

Uit bovenstaande gegevens blijkt duidelijk dat Joannes Claudius de Cock (1667-1735) een veelzijdig kunstenaar was. Naast beeldhouwer - waarvoor hij in navolging van zijn vader in het atelier van de Verbrugghens was opgeleid - was hij ook dichter, tekenaar en graveur. Daarbij informeerde hij zich op een degelijke manier: hetzij door de aankoop van vakliteratuur, hetzij door contacten met geleerden. De tekeningen die hij in 1704-1705 voor het Breviarium Romanum leverde, vormen een bijzonder goed gedocumenteerd voorbeeld van zijn werkzaamheden als ontwerper van boekillustraties.

Uit de teruggevonden voorbeelden kunnen we ook afleiden dat hij met verschillende Antwerpse drukkers samenwerkte, met name Balthasar IV Moretus (1704-1707), Petrus Jouret (1706), J.P. Robyns (1708), Joannes Borckx (1719) en Jean François Lucas (1722), en dat daarvoor voornamelijk een beroep gedaan werd op J.A. de Poorer (1704-1707), H.F. Diamaer (1706, 1708, ca. 1719, 1722), J.B. Jongelinck (1732) en P.B. Bouttats (o.a. 1741). Daarnaast werkte hij voor zover ons bekend ook één maal voor een Brugs drukker, Andreas Wydts (1726), die de illustraties door Norbertus Heylbrouck de Oude liet graveren.

[p. 173]

Bijlagen

I

Betaling van 10 juni 1700 aan Joannes Claudius de Cock voor het maken van het borstbeeld van Balthasar III Moretus (1646-1696) samen met het terracotta ontwerp en het repareren en schilderen van zeven andere portretten in het Plantijns huis. Ook de kosten van de vergulder en de metser waren hierin inbegrepen.

(in margine:) =dito= [= 10 junij 1700]
Betaelt aen den beldthouer J:G:de Coeck her maecken in stien het pour=trait van mijnen man salger met de citaten geene gesteldt is op de dubbel deur ingaende in de groote camers in mijn huijs den Passer daer voor f-220
Item voor drinckgeldt 2 patacons aen den vergulder f-2-2
aen den messer voor besetten romson et vastmaecken f-3-16
Item noch voor het conterfessel van hooft eest gemaeckt van pottaerden f-12
Item voor repareren en schilderen van 7 andere pourtraiten -f-6-
geene bedrought same f-244-18 geene ick hier uijtreckende f 244 18

ARCHIEF MUSEUM PLANTIN-MORETUS ANTWERPEN, nr. 807, Uitgaven familie 1700-1706, p. 2, 10 juni 1700.

II

Betaling van 25 april 1706 aan Joannes Claudius de Cock voor het repareren en schilderen van de gebeeldhouwde portretten en een Onze-Lieve-Vrouwebeeld in het Plantijnse huis.

(in margine:) 25 april [1706]
Betaelt aen den belhouer J: Koeckx het repareren en wit schilderen van de stiene pourtraiten van de voorhouders staende op de ples en voor huijs den Passer besraende in 8 pourtraiten, twee hoefden int hofken en in de druckerije een lievouen beldt in huijs oock een daer voor altemael same courant geldt f-29 8

ARCHIEF MUSEUM PLANTIN-MORETUS ANTWERPEN, nr. 807, Uitgaven familie 1700-1706, p. 55, 25 april 1706.

[p. 174]

III a-c

Rekeningen van Jan Antoni de Pooter voor de illustraties, naar het ontwerp van Joannes Claudius de Cock, voor het Breviarium Romanum van 1707 uitgegeven door de weduwe van Balthasar Moretus⁷¹.

71 Fragmenten van deze rekeningen werden gepubliceerd in: F. van den Wijngaert, op. cit., 1947, p. 198-199, voetnoot 27.

III a

Mevrau de wedewe van wyllen men heer Balthsaert Moretus in Antwerpen debiedt aan Jan Antoni de Pootere over het verdiepen en nieuve snijde van de volghende lopende plaeten 't zendert den 28 desember 1704 tot den 19 desember 1705.

Tot diese het cruys van den missal in Qwartia	f 18#0
van diese.2. titeles daer op staet twee sleuteles van den paus	f 4#0
gesneden twee nieue plaeten naer de teekkeningen van de Kock H. Dryvuldigheyt en Job^72	f 72#0
gesneden een groeten plaet daer op staet de Boetschap	f 80#0
gesneden tien nieuen plaeten tot de Breviarum in 12^o del	f 180#0
gemaeck en gesneden een finennet^73	f 2#0
	_____
	f 356,-

Ik kennen hier van voldaen te syn den ainhaut deser den 3O desember 1705 (getekend:) Jan Antoni de Pootere.

ARCHIEF MUSEUM PLANTIN-MORETUS ANTWERPEN, nr. 124, Graveurs II. 1555-1825, nr. 393, 30 december 1705.

72 Toegevoegd door de graveur, Jan Antoon de Pooter.

73 = vignet.

III b

Mevrau de wedewe van wyllen men heer Balthsart Moretus in Antwerpen debiet aen Jan Antoni de Pootere over het verdiepen en nief snyden van de naervolghende plaeten 't zenderden 28 desember 1705 tot den 28 desember 1706.

Verdig een groote plaet daer op staedt de Boetssche	f 30-0
gesneden 6 nief plaeten voor den Brivier in 12^o 4 del de Karsnagh en het Hventmael, eenen Davit met eenen hengel, eenen Davit die scrijft en Onse Lievrau Hemelvaert met den Halder Heijlighen a f 18	f 108-0
gesneden.8. nief plaeten naer de teukeninghen van Mr. de Cock

[p. 175]

den duijvel commende bij Cristus en de Boetsche ende Verrijssenis en eenen Davit vertonde de drij plaeghen en de Karsnagh en het Hventmael met de drij Konighen en den Sinxien a f 40	f 320-0
(in margine:) Brevar. Roman in 4^o parto 4 vol. item Ons Heer Hemelvaert tot den selven a f 40^74	f 40-0
gesnede eenen niefen tietel daerof staedt de heijlighe karck a f^75	f 10-0
gesnede 2 nief tietels daer op Stadt twee kinderkens houdende twee sleutels met den mijter van den paus a f 10^76	f 20-0
gesneden eenen tietel daer op stadt eenen hengel die vlieght aande de mijter van den paus onder hem de stadt Romen a^77 naer de teckenin van de Cock	f 20-0
	_____
	548-0

Ick onderscreven kennen hier van voldaen te syn

(getekend:) Jan Antoni de Pootere den 30 apr. 1707.

ARCHIEF MUSEUM PLANTIN-MORETUS ANTWERPEN, nr. 124, Graveurs II. 1555-1825, nr. 399, 30 april 1707.

74 Tussengevoegd.

75 (Bovengeschreven:) P... ale Roma 12^o.

76 (Bovengeschreven:) Breviar 12^o 4 vol.

77 (Bovengeschreven:) Breviar 4^o parto 4 vol.

III c

Mavrau de wedewe van wyllen men heer Balthsart Moretus in Antwerpen debiet aen Jan Antoni de Pootere over het nief snyden van de naervolghende plaeren t zender den leste rekenin.

Gesneden eenen niefen tietel daer op staedt eenen enghel die vliech onder hem de stadt Romen naer de teckenin van Monsr. de Kock	f 20-0
gesneden eene niefen Davit die op syn herp speldt en den anderen knilende met syn handen te samen noch eenen Halderheylighen a	f 120-0
reste noch a f	f 8-0
	_____
	248:-

Ick onderscreven bekennen hiervan voldaen te syn

(getekend:) Jan Antoni de Pooter 13 mey 1707.

ARCHIEF MUSEUM PLANTIN-MORETUS ANTWERPEN, nr. 124, Graveurs II. 1555-1825, nr. 405, 13 mei 1707.

Stationsstraat 103 bl

B-9120 BEVEREN

[p. 176]

Afbeeldingen

Fig. 1 a-b

A. Bosse, Tractaet in wat manieren men op root koper snijden ofte etzen zal...., 1662 (Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, Bibliotheek inv.nr. 3979, cat.nr. B 256).

Fig. 2

Joannes Claudius de Cock, De marteling van de heilige Quirinus (Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 6473, cat.nr. II/C.240).

Fig. 3

Petrus Balthasar Bouttats naar Joannes Claudius de Cock, Den mensch erstelt tot het leven door de doodt Ons Heere Iesu Christi (Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 310, cat.nr. I/B.492).

Fig. 4

Hendrik Frans Diamaer naar Joannes Claudius de Cock, Syntagma de annulis historico-symbolicum. Authore R.P. Francisco Curtio Augustiniano Brugensi..., 1706 (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Bibliocheek A 2104).

Fig. 5

Jan-Baptist Jongelinck naar Joannes Claudius de Cock, Eeuwigdurende kalender, 1732 (Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 19889, cat.nr. V/J.21).

Fig. 6

Jan Antoni de Pooter naar Joannes Claudius de Cock, Titelpagina Breviarium Romanum... Pars Hiemalis, 1707 (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Bibliotheek A 1509 I).

Fig. 7

Rekening van Jan Antoni de Pooter voor illustraties in het Breviarium Romanum... (1707) met o.a. de vermelding van de Verrijzenis van Christus naar ontwerp van Joannes Claudius de Cock (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Archief nr. 124, Graveurs II. 1555-1825, nr. 399, 30 april 1707).

Fig. 8

Joannes Claudius de Cock, Ontwerptekening voor de Verrijzenis van Christus, 1704 (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Tekeningen inv.nr. TK 4445, cat.nr. 85,14).

Fig. 9

Jan Antoni de Pooter naar Joannes Claudius de Cock, Koperplaat voor de Verrijzenis van Christus, 1707 (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, Koperplaten, inv.nr. KP 124c, oud nr. 694).

Fig. 10

Jan Antoni de Pooter naar Joannes Claudius de Cock, Verrijzenis van Christus (Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen, inv.nr. 9419, cat.nr. II/P.219). Dit is een aparte afdruk van de plaat die voor het Breviarium Romanum... (1707) werd gebruikt (Museum Plantin-Moretus Antwerpen, inv.nr. A 1509 II, p. 308).

[p. 177]

1a

[p. 178]

1b

[p. 179]

2

5

[p. 180]

3

[p. 181]

4

[p. 182]

6

[p. 183]

7

[p. 184]

8

[p. 185]

9

[p. 186]

10