De Gulden Passer. Jaargang 73

[p. 83]

De prijs van de wetenschap: enkele prijzen van wiskundige en andere wetenschappelijke boeken in Plantijnse archivalia
Ad Meskens

Het is onlangs nog door B. Van Selm opgemerkt dat aan boek-prijzen in het verleden weinig aandacht geschonken werd.¹ Terecht merkt hij op dat het Plantijns archief met zijn journalen en grootboeken voor de vaststelling van prijzen vele tot nu toe onbenutte mogelijkheden biedt. In wat volgt willen we zijn raad opvolgen. In het kader van onze studie over de zestiende-eeuwse Antwerpse wiskundigen² hebben we Plantins archief doorgenomen met de vraag of we aan de hand hiervan het succes van een door Plantin gedrukt boek konden afleiden en wat de prijs ervan was. Het eerste deel van de vraag kende maar een matig succes. Het tweede deel echter gaf meer dan we verwachtten, we vonden namelijk ook de prijzen van boeken die niet door Plantin gedrukt werden, soms zelfs buitenlandse. In sommige gevallen is het mogelijk dat het hier om een bestelling via Plantin gaat, maar soms is het de drukker-uitgever zelf die een aantal exemplaren koopt.

Alvorens de lijst met wiskundig-wetenschappelijke werken³ voor te stellen overlopen we nog even enkele gegevens die niet als opmerking bij een boek zijn weer te geven, maar wel een zekere historische waarde hebben.

1 B. van Selm (1991), p. 98-99.

2 A. Meskens (1994).

3 Het is niet mogelijk een exacte definitie te geven van welke werken nu wel of niet als wiskundig beschouwd kunnen worden. Grosso modo komt het neer op arithmetica's, boeken over wiskundige instrumenten, wijnroeien, sterrenkunde (zonder almanakken of prognosticaties), zeevaartkunde... Voor een uitgebreide discussie hierover zie A. Meskens (1994) p. 195-208.

[p. 84]

Wie Antwerpen en drukken zegt, zegt in een adem ook Christoffel Plantin. Toch is Christoffel Plantin, tenminste zijn Antwerpse officina, op het gebied van wiskunde niet de meest invloedrijke drukker geweest. Slechts Stevins Tafelen van Intrest steekt boven de andere produktie uit, maar hoe! Uiteraard dient hierbij opgemerkt dat Plantins Leidse officina één van de meest belangrijke zestiende-eeuwse wiskundige werken op de markt bracht: Stevins De Thiende (1585).⁴ Uit de andere door Plantin gedrukte werken blijkt geen bijzondere interesse voor wiskunde. Wel had hij een goede neus voor interessante publikaties zoals Valerius' De Sphaera (1561) en Physica (1567) die verschillende herdrukken kenden, o.a. omdat ze in het Mechelse college gebruikt werden. Dit laatste was echter niet de enige reden waarom ze zo dikwijls herdrukt waren. De bestellingen voor deze boeken lijken binnengestroomd te zijn. Naast (rel. kleine) binnenlandse waren er ook veel buitenlandse bestellingen. Het was niet ongewoon dat 25 exemplaren tegelijkertijd besteld werden.⁵ Deze boeken lijken ook op de Frankfurtse Buchmesse bestsellers geweest te zijn.⁶

In maart 1569 werd te Antwerpen een gerechtelijke actie tegen boekhandelaars gevoerd. De boeken die in beslag genomen waren, werden samengebracht in het huis van Marcus Nuñez op de Meir.⁷ De daar bijeengebrachte boekenvoorraad werd door een commis-

4 We merken bovendien op dat alle Nederlandstalig wiskundig werk dat bij Plantin gedrukt werd van de hand van Stevin is (R. Jansen-Sieben (1990)).

5 Bvb. 100 exemplaren van Physica voor een boekhandelaar in Heidelberg (MPM Arch 45, f205v), 6 ex. voor een boekhandelaar in Londen (ibid., 139r), 25 ex. Physica en 25 ex. Sphaera voor een boekhandelaar in Parijs (MPM Arch 46, f4v), 25 ex. Physica voor een boekhandelaar in Delft (ibid., 182r), 25 ex. Physica voor A. Birckman in Keulen (MPM Arch 48, f37v)...

6 In 1575 werden 200 Physica en 200 Sphaera naar Frankfurt gestuurd (MPM Arch 53, 36r), in 1576 resp. 100 en 100 (MPM Arch 54, f9r), in 1582 resp. 150 en 200 (MPM Arch 60, f6r) en 150 en 200 naar de Herbstmesse (MPM Arch 60, f192v), in 1579 150 Physica (MPM Arch 57, 12r)en in 1581 160 Sphaera (MPM Arch 59, 15v).

7 G. Marnef (1992), p. 225. Zie ook SBA B79101-79103 waarin de originele lijst bewaard gebleven is. De volledige inhoud van de bibliotheek wordt weergegeven in F. Prims (1951b), p. 137 e.v. Marcus Nuñez was van joodse afkomst, maar manifesteerde zich als overtuigd katholiek. Hij wordt door Alva trouwens ‘amigo mio’ genoemd (Epistolario (1952)2, p. 603). Marnef wijst erop dat Prims' interpretatie als zou het hier om Nuñez' privé-bibliotheek gaan verkeerd is.

[p. 85]

sie, met o.m. C. Plantin en B. Arias Montanus,⁸ onderzocht en in drie categorieën onderverdeeld: de boeken die onmiddellijk verkocht mochten worden, de verboden boeken en de twijfelachtige gevallen die naar het Hof gestuurd werden voor nader onderzoek. Bij de verboden boeken vinden we Sebastiaan Münsters Cosmographia. Plantin had in de voorafgaande jaren nochtans geen bezwaar gemaakt tegen het verkopen van Münsters Cosmographia.⁹

Eén van de opmerkelijkste Noordnederlandse klanten van Plantin was Louis Elzevier. Elzevier had tot 1580 bij Plantin als boekbinder gewerkt, maar is toen uitgeweken. Hij vestigde zich als boekhandelaar te Leiden; reeds van 1580 dateert de bestelling van Copernicus (zonder titel), Peurbachs Theorica noua en Ramus' Arithmetica¹⁰ en in 1581 Clavius' bewerking van Euclides, de Opera van Archimedes, een arithmetica en Copernicus' De Revolutionibus.¹¹ Het huis Elzevier zou later met wetenschappelijke publikaties (waaronder Galileï's Discorsi e dimostrazioni matematiche intorno a due nuove scienze, Leiden, 1638) bekendheid verwerven.

Het meest opmerkelijke boek dat we in Plantins boekhouding gevonden hebben is: Fabritio Mordente, Il compasso del signor Fabritio Mordente con altri istromenti mathematici, ritrovato da Gasparo suo fratello (C. Plantin, Antwerpen, 1584). Het boek komt niet voor in Voets monumentale bibliografie van Plantins produktie. Volgens P.L. Rose¹² is er slechts één exemplaar van bekend en dit bevindt zich in de Biblioteca Vittorio-Emanuele te Rome. Een zestiende-eeuws afschrift van het boek bevindt zich in de Staatsbibliotheek te München. Het is overigens niet verwonderlijk dat er slechts één exemplaar van bekend is, integendeel. Het boek werd in 1584 door Plantin op 18 (achttien!) exemplaren gedrukt voor Mons^r de Cruyninghe voor een totale kostprijs van 82 gl. 10 st.¹³

8 SBA B79101-79103, f1r en f3r.

9 Zie bvb. MPM Arch 44 (1566) 36v, Arch 45 (1567), 96v, Arch 46 (1568), 99r. 106v.

10 MPM Arch 58 127r en 147r.

11 MPM Arch 59 f45v en 66v.

12 P.L. Rose (1967), p. 59.

13 MPM Arch 20, blz. 205.

[p. 86]

Een boek dat een beetje buiten het bestek valt, maar toch een vermelding waard is is het magnum opus van Franciscus de Aguilon: Opticorum Libri Sex. Het werd in 1613 bij de weduwe en de zoon van Jan Moretus gepubliceerd.¹⁴ Het is een erg verzorgd en rijkelijk uitgegeven boek, geïllustreerd met 6 vignetten en een frontispies die ontworpen zijn door niemand minder dan de meester zelf: Rubens.¹⁵ De gravures werden uitgevoerd in het atelier van Theodoor Galle.¹⁶ Kort nadat deze de platen geleverd had liet Moretus er 1263 afdrukken van maken, wat doet vermoeden dat het boek op deze oplage gedrukt is.¹⁷ Bij de publikatie ontving Aguilon 200 gulden van het Antwerpse stadsbestuur.¹⁸ Het boek zou nog tweemaal herdrukt zijn m.n. te Würzburg (1685-86) en te Neurenberg (1702).¹⁹

Plantin pikte ook een graantje van de almanakkenmarkt mee. Uit zijn boekhouding komt bovendien het financieel belang van de almanakken naar voor. In 1577 verkocht hij almanakken van Nostradamus voor ½ stuiver.²⁰ Indien men dan weet dat rond elke jaarwisseling de almanakken niet zelden met enkele honderden exemplaren besteld werden, dan is duidelijk dat ze voor een behoorlijk deel van de omzet verantwoordelijk waren.

14 Dat het boek bij de Moretussen uitgegeven werd hoeft geen verbazing te wekken; reeds in 1593 had de provinciale overste van de jezuïeten beslist dat alle boeken van leden van de orde bij deze firma gedrukt moesten worden.

15 MPM Arch 128, blz. 178 rechts.

16 MPM Arch 123, f21r-22v. De originele plaat van de burijngravure van de frontispies bevindt zich in het museum Plantin-Moretus (KP81D). Zie ook: M. Rooses (1914), p. 281.

17 MPM Arch 123, f23r.

18 F. Prims (maart 1931), nr. 118 (rekening 1613, f282).

19 A. Ziggelaar (1983), p. 58.

20 L. Voet (1980-83), nr. 1754. Zie ook SBA K78526 (3 dln.) Almanak en prognosticatie voor 1588, 1592 en 1594 (alle bij Guillaem van Parijs). Deze zijn niet opgenomen in M. Chomarat & J.P. Laroche (1989). Verder 1595 (Gheleyn Janssens; Chomarat nrs. 156 en 157) en 1577 (Gillis vanden Rade voor Guillaem van Parijs; Chomarat nr. 134). In 1564 kreeg de drukker Lubrecht van Maelcote een octrooi om een almanak van Nostradamus voor 1565 te drukken (M. Baelde (1962), p. 49 nr. 84). Van Nostradamus verscheen bij Plantin een boek met recepten. Het is niet duidelijk of Plantin ook almanakken van Nostradamus (w.o. de Prophéties) drukte, dan wel ze enkel verdeelde.

[p. 87]

Eind 1582 bestelde Philips van Broecke, een boekhandelaar uit Calais, in totaal 3400 almanakken (zowel boek- als plakalmanak, zowel in het Nederlands als in het Frans).²¹ Madame Monchers bestelde datzelfde jaar in totaal 2750 almanakken.²² De totale verkoopprijs kwam op resp. 75 gl. 2 st. en 64 gl. 10 st., niet onaanzienlijke bedragen in de omzet. Dat het ook alsdusdanig beschouwd werd mag blijken uit het feit dat in 1558 Plantin twee Gentse drukkers er slechts kon van weerhouden om zelf almanakken te drukken door hen er een groot aantal aan te bieden.²³

In Engeland gingen sommige drukkers zelfs zover om van goed verkopende auteurs ook na hun dood nog almanakken onder hun naam te blijven produceren.²⁴ Het is niet duidelijk of deze praktijk ook in de Nederlanden bestond. Van Michiel Coignet is een almanak voor 1626²⁵ bekend, hoewel hij in 1623 stierf. Mogelijk is dat hij de almanak reeds berekend had voor zijn dood.

We hebben de lijst boeken, waarvan we de prijzen gevonden hebben, alfabetisch naar auteur gerangschikt. De boeken waarvan geen auteur bekend is staan vooraan in alfabetische volgorde op titel. De titel van het boek stelde soms inderdaad een probleem. In de journalen komt slechts een korte titel voor, het was dus niet altijd mogelijk de auteur ervan vast te stellen. Indien dit wel het geval was bestaat nog de mogelijkheid van een zeer succesvol boek dat door verschillende uitgevers op de markt gebracht werd. In zo'n geval hebben we voor die editie gekozen waarvan de publikatiedatum het dichtst bij de verkoopdatum ligt en eraan voorafgaat. Het is dus niet noodzakelijk zo dat dit ook de daadwerkelijk verkochte versie is.

Ook wat betreft de prijzen wensen we tot voorzichtigheid aan te manen. Voor sommige boeken vonden we verschillende eenheidsprijzen. Mogelijk speelden hier nog andere elementen een rol dan alleen de boekprijs, bvb. transportkosten. Het is daarom

21 MPM Arch 60, f188r. Hieronder ook almanakken van Nostradamus.

22 MPM Arch 60, f200v.

23 L. Voet (1980-83), nr. 41.

24 F. Willmoth (1993), p. 63.

25 Stadsbibliotheek Kortrijk Almanak nr. 39.

[p. 88]

niet mogelijk de exacte netto-prijzen van de boeken te geven. Bij elk boek is voor zover mogelijk ook een vindplaats en/of een verwijzing naar een catalogus opgenomen. Indien de prijs voorafgegaan wordt door een vraagteken dan betekent dit dat we twijfelen of dit wel de prijs is, of dat er nog andere kosten in rekening gebracht werden (bvb. inkleuren). Verder is er bij sommige boeken een korte beschrijving gegeven met interessante details i.v.m. de produktie of verkoop van het boek.

We pretenderen hier helemaal niet een volledige lijst van de wiskundig-wetenschappelijke werken die bij Plantin verkocht zijn te geven. Daarvoor gebeurde ons onderzoek teveel steekproefsgewijs. Het zou overigens interessant zijn mocht de boekhouding van Plantin systematisch kunnen worden doorgenomen. Op die manier zou misschien een goede benadering van de nettoprijs kunnen worden gevonden.

Gebruikte afkortingen (tenzij hier vermeld werden boeken aangeduid met hun auteur):

BB = Bibliotheca Belgica

BBGF = F. van Ortroy (1920)

BL = British Library, Londen

BNP = Bibliothèque nationale, Parijs

BSB = Bayerische Staatsbibliotheek, München

BT = Belgica Typographica

KB = Koninklijke Bibliotheek Albert I Brussel

KBDH = Koninklijke Bibliotheek Den Haag

MPM = Museum Plantin Moretus, Antwerpen

NUC = National Union Catalog

PA = F. van Ortroy (1902)

PP = L. Voet (1980-83)

RA = D.E. Smith (1908)

RJS = R. Jansen-Sieben (1989)

SBA = Stadsbibliotheek Antwerpen

[p. 89]

Arithmetique de ville franche Prijs: 2 gl. 15 st., Arch 44, 26r.

Astrolabium de royas in 4^o Prijs: 10 st., Arch 52, 124v. Zowel de prijs als de aanduiding ‘in 4^o’ duiden erop dat het hier wel degelijk om een boek over een astrolabium gaat. Dit is niet zonder belang want via de Plantijnse drukkerij werden soms ook astrolabia verkocht.^26 Vermoedelijk is dit een handleiding voor een astrolabium van het roiastype. Een astrolabium van het roiastype wijkt af van de gebruikelijke astrolabia omdat er geen stereografische projectie gebruikt wordt maar een orthografische, d.w.z. dat het projectiecentrum een punt op oneindig is. Hierdoor worden de meridianen niet meer als cirkels afgebeeld maar als halve ellipsen, de parallellen daarentegen worden niet meer als krommen afgebeeld maar als evenwijdige lijnen.^27

Boecxken van den hondersten pennick Prijs: 1 st., Arch 62, 85r. Mogelijk wordt bedoeld: Calculatie oft rekeninghe vanden sesten Hondersten Penninck, in Brabant gheconsenteert, den derden, sevensten ende neghensten februarii, anno 1583 (...) voor alle rentiers (...) Midtsgaders de declaratie van het derdendeel vanden pachter (...), A. Thielens, Antwerpen, 1584; KB IV 41.774 A. BT532, RJS p. 162.

Cijfferboeck van brugghe Prijs: 6 st., Arch 52, 63v. Mogelijk wordt bedoeld: Adriaan vander Gucht, Cijfferbouck Inhoudende Vele nieuwe fraye ende gherieuighe Practijcken van Arithmetica..., Pieter de Clerck, Brugge, 1569. Smeur, p. 41.

26 Zie ook de inventaris van Willem Sylvius (G. Marnef, te verschijnen). In 1596 ontving Coignet 100 gl. via de aartsdrukkerij als voorschot voor koperen instrumenten die aan Jan Boyer, een boekhandelaar te Medina del Campo, geleverd moesten worden. (MPM Arch 121, f106, geciteerd in J. Denucé (1912-13) 1, p. 240). In 1569 kocht Plantin twee astrolabia bij Regnier Arsenius (MPM Arch 47, f156r).

27 Zie hierover The Planispheric astrolabe, p. 32.

[p. 90]

Legboexken met sijfferen Prijs: 5 st. 8 p., Arch 53, 76r. Vermoedelijk wordt hier een rekenboekje over penningrekenen bedoeld. De aanduiding ‘met sijfferen’ kan er op duiden dat er ook Hindoe-Arabische cijfers in voorkomen. In vele boekjes over penningrekenen komen slechts Romeinse cijfers aan bod.

Logica Louaniensis Prijs: 1 gl. 5 st., Arch 49, 25v.

Traicté de nouveau comete Prijs: 1 st. 6 p., Arch 52, f35v.

Petrus Apianus, bewerkt door Gemma Frisius, Cosmographia Petri Apiani, per Gernmam Frisivm apud Louanienses Medicum & Mathematicum insignem, iam demum ab omnibus vindicata mendis, ac nonnullis quoque locis aucta. Additis eiusdem argumenti libellis ipsius Gemmae Frisij, J. Verwithagen, Antwerpen, 1574; MPM R 24.30. Prijs: 7 st., Arch 54, 89r. PA52.

Petrus Apianus, bewerkt door Gemma Frisius, met toevoegingen uit het werk van Lopez de Gomara en Girana, La Cosmographia de Pedro Apiano, corrigeda y anadida por Gemma Frisio Medico y Mathematica. La manera de descriuir y situar los lugares, con el vso del anillo astronomico del mismo auctor Gemma Frisio. El sitio y description de las Indias y Mundo Nuevo, sacada de la historia de Francisco Lopez de Gomara y de la cosmographia de Ieronimo Girana Tarragonez, J. Verwithagen, Antwerpen, 1575; KB III 94.869 A. Prijs: 7 st., Arch 53, f159v. NUC NA 0354579; PA56; BT140; Grassi28.

Petrus Apianus, bewerkt door Gemma Frisius, Cosmographie ou description des quatre parties du monde contenant la situation, Division, & Estendue de Chascune Region & Province d'icelles, Escrite en Latin par Pierre Apian. Corrigee & augmentee par Gemma Frison Excellent Geographe & Mathematicien auec plusieurs autres traitez concernans la mes-

[p. 91]

me matiere, composez par le susdit Gemma Frizon, & autres autheurs, nouuellement traduits en langue Francoise, J. Verwithagen, Antwerpen, 1581; MPM A 4714. Prijs: 7 st., Arch 59, f15v. PA58.

Petrus Apianus, bewerkt door Gemma Frisius, Cosmographie ou description des quatre parties du monde... Corrigee & augmentee par Gemma Frizon... auec plusieurs autres traitez concernans la mesme matiere, composez par le susdit Gemma Frizon, & autres autheurs, nouuellement traduits en langue Francoise, J. Bellerus, Antwerpen, 1581; KB VB 5248, KB Cl 12.418 A 2, KBDH M 5 E 22, BNP G 3091, BNP G 4765, BL 1295.e.4. Prijs: 7 st., Arch 60, f1v. NUC NA0354573, PA57, BT134, Grassi28.

Petrus Apianus & Gemma Frisius, bewerkt door Maarten Everaert, Cosmographia sive descriptio universi orbis. Auctoribus Petro Apiano et Gemma Frisio, Mathematicorum insignium demum. Cujus huic editione additis est. de astrolabo catholico libellus, nunc primum a Martino Everartho in Epitomen contractus, J. Verwithagen, Antwerpen, 1584; KB V 5196, KB VH 8236 A, BL 1124.k.2, BNP V.7462. Prijs:? 1 gl. 8 st., Arch 64, f34r. PA60; BT141.

Hieronymus Cardanus, De rervm varietate libri XVII. Iam denuo ab innumeris mendis summa cura ac studio repurgati & pristino nitori restituti Adiectus et capitvm, rerum & sententiarum notatu dignissimarum index utilissimus, Henricus Petri, Bazel, 1581. Prijs: 1 gl. 10 st., Arch 59, f59r.^28 NUC NC 0128192.

28 In Arch 45, f141r wordt melding gemaakt van een boek De varietate voor een prijs van 1 gl. Waarschijnlijk betreft het een vroegere uitgave.

[p. 92]

Hieronymus Cardanus, De subtilitate libri XXI. Ab ipsa recognitions, nunc demum emaculatiores & longè perfections redditi, Bartholomeus Honoratus, Lyon, 1580. Prijs: 1 gl., Arch 53, f17r. NUC NC 0128207.

Hieronymus Cardanus, In Hippocratis Prognostica, Henricus Petri Bazel, 1568. Prijs: 7 st. 6p., Arch 46, f122v. NUC NC0128228.

Hieronymus Cardanus, Opvs novvm de proportionibvs nvmerorvm, motvvm, pondervm sonorvm, aliarvmque rervm mensurandarum, non solum geometrico more stabilitum, sed etiam uarijs experimentis & observationibus, ad multiplices usus accomodatum, Henricus Petri, Bazel, 1570. Prijs: 1 gl. 4 st., Arch 48, f65r. NUC NC0128274.

Hieronymus Cardanus, Quaedam opuscula, artem medicam exercentibus utilissima ut sunt, De aqua & aethere..., Hieronymus Curionis, Bazel, 1559. Prijs: 1 gl., Arch 48, f166r. NUC NC0128287.

Christophorus Clavius, Euclidis elementorum libri XV Accessit XVI de solidorum Regularium comparatione. Omnes perspicuis demonstrationibus, accuratisque scholijs illustrati, Vincentius Accoltus, Rome, 1574. Prijs: 5 gl., Arch 59, f45v. Steck, p. 78.

Michiel Coignet, Arithmetica & Questions Prijs: 17 st., Arch 62, 91v Vermoedelijk wordt hiermee bedoeld: Valentijn Mennher, bewerkt door Michiel Coignet, Livre d'arithmetique, contenant plusieurs belles questions & demandes, propres

[p. 93]

& vtiles a tous ceux qui hantent la Trafique de marchandise. Compose par feu Valentin Mennher Allemand: reueu, corrige & augmente en plusieurs endroits par Michel Coignet. Ensemble Vne ample declaration sur le fait des Changes. Item Vn petit discours de bien & deuement disconter, avec la Solution sur diuerses opinions y proposees. Avec la solutions des questions Mathematiques par la supputation de Sinus, illustrees & amplifiees par les demonstrations Geometriques necessaires a icelles, Antonius van Diest voor Jan van Waesberghe, Antwerpen, 1573; MPM A 4348, SBA A 4348. Dit is gebonden met: Michiel Coignet, Cent Questions ingenieuses et recreatives pour delecter & aiguiser l'entendement, de feu V. Menher Allemand. Souldees & amplifiees par les raisons Geometriques requises a icelles par Michiel Coignet, Gillis Coppens van Diest voor J. van Waesberghe, Antwerpen, 1573. Smeur p. 27. In het exemplaar van de Stadsbibliotheek ontbreekt het deel Cent Questions. Mennhers rekenboekje is een vermeerderde versie van de uitgave van 1561.

Federico Commandino, De centro gravitatis solidorvm, A. Benacii, Bologna, 1565. Prijs: 7 st., Arch 61, f45v. NUC NC0585718.

Nicolaus Copernicus, De revolvtionibus orbium coelestium libri VI, Henricus Petri, Bazel, 1566. Prijs: 1 gl. 5 st., Arch 5,9 f66v. NUC NC0687308.

John Dee, Monas Hieroglyphica, Willem Silvius, Antwerpen, 1564, KB LP 2879 A, MPM R 28.11 (3). Prijs: 2st., Arch 49, f147r.

[p. 94]

Mogelijk hebben Dee en Sylvius samengewerkt bij het persklaar maken van Monas Hieroglyphica (1564).^29 Toen Dee te Antwerpen verbleef bezocht hij ook Ortelius' bibliotheek.^30 BT 839.

Diophantus,^31 Diophanti Alexandrini Rerum Arithmeticarum Libri Sex, Eusebius Episcopius, Bazel, 1575 (NUC ND0279915). Diophantus, Diophanti Alexandrini Rerum Arithmeticarum Libri Sex, Wilhelm Xylander, Bazel, 1575 (Rider, p. 27). Prijs: 8 st., Arch 53, f84v.

Pierre Forcadel, Arithmetique entiere et abregee, Charles Perier, Parijs, 1565. Prijs: 4 st. 6p., Arch 44, f13r. Verdonck B5.5 p. 434.

Gemma Frisius, Arithmeticae Practicae Methodus Facilis Per Gemmam Frisium Medicum ac Mathematicum insignem edita & ab ipso emendata, multisque in locis aucta, Gillis Coppens van Diest voor J. Verwithaegen, Antwerpen, 1562; UB Amsterdam. Prijs: 3 st. 6 p., Arch 46, fl25v of 3 st., Arch 46, f37r. Smeur, p. 19; BBGF77.

Gemma Frisius, vertaald en bewerkt door Pierre Forcadel de Beziers, L'arithmetiqve de Gemme Phrison: Traduite en Francois par Pierre Forcadel de Beziers, professeur ordinaire des Mathematiques: & par luy illustree de commetaires, contenans plusieurs inuentions nouuelles dudit Forcadel, P. Bellerus, Antwerpen, 1582; Douai. Prijs: 2 st., Arch 60, f1v. Smeur, p. 21^32; BBGF104.

29 E. Eisenstein (1979) 1, p. 96, n. 168.

30 J.H. Hessels (1887), p. 157-160.

31 Een Franse versie van Diophantus is opgenomen in: Simon Stevin, L'arithmétique, C. Plantin, Leiden, 1585.

32 Smeur verwijst naar Van Ortroy, volgens wie het enig bekende exemplaar van dit werk zich in de bibliotheek van Douai zou bevonden hebben. Deze brandde echter in 1944 uit zodat het boek verloren is gegaan.

[p. 95]

Gemma Frisius, Gemmae Frisii Medici et Mathematici de Radio Astronomico et Geometrico liber. In quo multa vtiliss. sunt demonstrantur. Illustriss. Comiti de Feria dicitus, J. Bellerus, Antwerpen, 1584. Prijs: 6 st., Arch 63, f12r. BBGF126.

Cornelius Gemma, Deprodigiosa specie, natvraq. cometae, qvi nobis effvbit altior bvnae sedibus insolita prorsus figura, ac magnitudina, anno 1577 plus septimanis 10. apodeixis tum physica tum mathematica. Adivncta his explicatio dvorvm chasmaton anni 1575. nec non ex cometarum plurium phaenomenis epilogistica quaedem assertio de communi illorum natura, generationum causis atque decretis supra quam hactenus a peripateticis annotatum est, C. Plantin, Antwerpen, 1578; MPM A 690, KB II 8887 A. Prijs: 1 st. 6 p., Arch 56, f80v. BT1250.

Pierre Hassard (of Pieter Hasschaert van Armentières), De lhorrible comete... environ le premier jour de mars, l'An 1556, J. Waen, Leuven, 1556. Prijs: 6 p., Arch 56, 8r. BT1388, KB III 7026 A. Hoewel dit het enige boek van de hand van Hasschaert met in de titel Cometes is dat we teruggevonden hebben, twijfelen we toch of dit inderdaad met het verkochte zou overeenstemmen. Veel van dit soort publikaties hebben een zekere actualiteitswaarde. Het verschil tussen de pulikatiedatum (1556) en de verkoopdatum (1578) laat daarom vermoeden dat er nog een ander boek is. Vermoedelijk betreft het een boek over de komeet van 1577, zoals bovenstaand van Cornelius Gemma.

Peter Heyns, Cort Ondervvijs van de acht deelen der Françoischer talen, tot voorderinge en profijt der Duytscher ioncheyt, C. Plantin, Antwerpen, 1571. Prijs: 1st., Arch 59, f55v en Arch 62, f61r. Sabbe p. 64

[p. 96]

Strikt genomen hoort dit boek niet in de lijst thuis. Peter Heyns is echter niet zonder belang geweest voor het Antwerpse onderwijs, ook in de wiskunde, zodat we besloten hebben het toch op te nemen.

Johannes Honterus, Rvdimentorvm cosmographicorum Ionn. Honteri Coronen libri III cum Tabellis geographicis elegantiss. De variarum rerum nomenclaturis, per classes, liber I, J. Richard, Antwerpen, 1560; MPM A 3301, KB VH 14.260 A 1 LP. Prijs: 1st. 6 p., Arch 46, f125v. BT1485; Grassi348.

Mattheus Hostus, De Numeratione Emendata, veteribus Latinis et Graecis vsitate Mathaeo Hosto auctore, C. Plantin, Antwerpen, 1582; UB Leiden, BSB Ant. 368 k Beibd.2, BNP Rés. J.2688 bis(3). Prijs: 1st., Arch 62, f65v. Smeur49; BT1521; Grassi351.

Arnold de Lens, In Geometrica Elementa eisagoge, Arnoldo de Lens medico et mathematico autore, C. Plantin, Antwerpen, 1565; MPM A 657, KB II 53.764 A 3. Prijs: 6 p., Arch 44, f140r en 9p., Arch 54, f123v. NUC 0257136; Grassi403; BT1856.

Petrus de Medina, vertaald door Maarten Everaert, De Zeeuaert oft Conste van ter Zee te varen, vanden Excellenten Pilote Mr. Peeter de Medina Spaignaert. Inde welcke niet alleene de Regels, Secreten, Practijcken, en constige Instrumenten der Seluer Consten begrepe sijn: Maer ooc de clare ende oprechte fondementen der Astronomijen, ende gantschen loop des Hemels op d'alder lichtste ende duydelijcste verclaert worden. Allen Cooplieden/Piloten/Schippers ende anderen Liefhebbers der Astronomijen tot nut ende dienst. Wt den Spaensche ende Fransoysche by Mr. Merten Everaert Brug., H. Hendricksen, Antwerpen, 1580. Gebonden met: Michiel Coignet, Nieuwe Onderwijsinghe/ op de principaelste Puncten der Zeeuaert. Inhoudende diuersche nootelijcke regulen, Constighe practijcken, ende sonderlinghe bequame Instrumenten, die alle Piloten,

[p. 97]

Stierlieden, ende anderen die daghelijcx de Zee hanteren, vastelijcken behooren te verstaen. Item een lichte/ maer sekere ende perfecte maniere/ om Oost. ende West. te varen/ d'welck tot noch toe allen Piloten onbekent is gheweest. Nu nieuwelijcken eerst. (wt. de conste der Mathematica) ghepractiseert, ende bijeen vergadert. Deur Michiel Coignet, H. Hendricksen, Antwerpen, 1580; SB A G 24476, KB II 26.080 A. Prijs:? 5 gl., Arch 62, f61v. BT2071.

Valentijn Mennher, Arithmetique de M. Valentin Menher, contenante plusieurs belles questions iournellemant occurentes en trafficque de Marchandise. Translatee du hault Allemand & augmentee par le mesme Autheur, Gillis Coppens van Diest, Antwerpen, 1563; MPM R 50.29. Prijs: 3 st. 6 p., Arch 45, f83r. Smeur p. 25.

Valentijn Mennher, bewerkt door Michiel Coignet, Livre d'arithmetique, contenant plusieurs belles questions & demandes, propres & vtiles a tous ceux qui hantent la Trafique de marchandise. Compose par feu Valentin Mennher Allemand: reueu, corrige & augmente en plusieurs endroits par Michel Coignet. Ensemble Vne ample declaration sur le fait des Changes. Item Vn petit discours de bien & deuement disconter, avec la Solution sur diuerses opinions y proposees. Avec la solutions des questions Mathematiques par la supputation de Sinus, illustrees & amplifiees par les demonstrations Geometriques necessaires a icelles, Antonius van Diest voor Jan van Waesberghe, Antwerpen, 1573; MPM A 4348, SBA A 4348. Prijs: 17 st., Arch 62, f91v.^33 Smeur p. 27.

Gerard Mercator, Chronologia. Hoc est temporvm demonstratio exactissimo ab initio mvndi, vsqve ad annvm domini M.D.LXVIII, Arnold Birckman, Keulen, 1569. Prijs: 1 gl. 16 st., Arch 52 f125r. NUC NM 0458328.

33 Samen met Cent Questions.

[p. 98]

Sebastian Münster, Cosmographia Prijs: 3 st., Arch 45, f36v. Van dit boek zijn zoveel drukken bekend dat het onmogelijk is een bepaalde editie aan te duiden.

Sebastian Münster, Rvdimenta mathematica. Haec in duos digeruntur libros, quorum prior geometriae tradit principia seu prima elementa..., Henricus Petri, Bazel, 1551. Prijs: 1 gl., Arch 52, f167r. NUC NM0865810.

Antoine Mizauld, Les ephemerides perpetuelles de l'air: par lesquelles on peut avoir... cognoissance de toutz changementz de temps, en quelque pais & contree qu'on soit, C. Plantin, Antwerpen, 1556; KB VH 5292. Prijs: 10 st., Arch 53, f16v. BT2137.

Fabritio Mordente, Il compasso del signor Fabritio Mordente con altri istromenti mathematici, ritrovato da Gasparo suo fratello, C. Plantin, Antwerpen, 1584; Bib. Vittorio Emanuele, Rome 8.36 N 5. Op slechts 18 exemplaren gedrukt voor 82 gl. 10 st. Een manuscript bevindt zich in de Staatsbibliotheek te München, Ms. Ital II.

Aurelio de Pasino, Discours sur plusieurs poincts de l'architecture de guerre concernants les fortifications tout anciennes que modernes. Ensemble le moyen de bastir & fortifier vne place de laquelle les murailles ne pourront aucunement estre endommagees de l'artillerie, C. Plantin, Antwerpen, 1579; MPM A 960, KB VH 8483 A. Prijs: 12 st., Arch 57, f17v. BT3942.

Georg Peurbach, Theorica novae planetarvm Georgii Pvrbacchi Germani, ab Erasmo Rheinholdi Salueldensi pluribus figuris auctae..., Erven Joannes Cratonis, Wittenberg, 1580. Prijs: 10 st., Arch 58, f147r. NUC NP0292853.

[p. 99]

Claudius Ptolomeus, Geographia Cl. Ptolemaei... Olim ab alijs translata, at nunc multis codicibus Graecis collata, Jordanus Ziletus, Venetië, 1564. Prijs: 3gl. 10 st., Arch 47, f232r. Stevens, p. 51-52; NUC NP0630345.

Petrus Ramus, Arithmeticae libri tres, Bazel, 1567. Prijs: 10 st., Arch 47, 163v. Ong nr. 214.

Petrus Ramus, Scholarium physicarum libri octo in totidem accroamaticos libros Aristotelis, A. Wechelus, Parijs, 1565. Prijs: 5 st., Arch 45, 168v. Ong nr. 592.

Petrus Ramus, Scholarium metaphysicarum libri quatuordecim in totidem metaphysicos libros Aristotelis, A. Wechelus, Parijs, 1566. Prijs: 4 st. 6 p., Arch 45, 168v. Ong nr. 595.

Petrus Ramus, Problema mathematica Mogelijk wordt hier bedoeld: Prooemium mathematicum ad Catharinam Medicaeam reginam, matrem regis, A. Wechelus, Parijs, 1567. Prijs: 8 st., Arch 45, 168v Verdonck B1.13.

Petrus Ramus, Mathematica Ook hier is het mogelijk dat bedoeld wordt: Prooemium mathematicum ad Catharinam Medicaeam reginam, matrem regis, A. Wechelus, Parijs, 1567. Prijs: 12 st., Arch 47, 163v Verdonck B1.13.

Johannes de Sacrobosco, De Sphaera Joannis Sacrobosco emendata, J. Richard, Antwerpen, 1566; SBA G 4921, MPM A 2841. Prijs: 4 st., Arch 44, f62r.

[p. 100]

Johannes de Sacrobosco, De Sphaera Cum additionibus et indice rerum et locorum memorabilium et scholiis nunc compertis & Collectis a Francisco Junctino, Erven Birckmann, Antwerpen, 1566; MPM A 2114. Prijs: 6 st., Arch 61, f40v. Grassi618.

Johann Scheubel,^34 Compendium arithmeticae artis..., I. Parcus, Bazel, 1560. Prijs: 3 st., Arch 45, f105r. NUC NS0202556.

Sebastiano Serlio, Architecture latine^35 Prijs: 4gl. 10 st., Arch 47, f164r.

Simon Stevin, Tafelen van Intrest midtsgaders De Constructie der Seluer ghecalculeert Door Simon Steuin Brugghelinck, C. Plantin, Antwerpen, 1582; MPM A 399, KB CL 2665. Prijs: 2 st., Arch 61, f62v. BT4427; RJS p. 161.

Simon Stevin, Problematvm Geometricorvm Libri V, J. Bellerus, Antwerpen, 1583; SBA G 4856, KB VB 4963 A. Prijs: 2 st., Arch 61, f62v. BT4426; Grassi664.

Simon Stevin, L'Arithmetique de Simon Stevin De Bruges: Contenant les computations de nombres arithmetiques ou vulgaires: Aussi l'Algebre, auyec les equations de cinc quantitez. Ensemble les quatre premiers liures d'Algebra de Diophante d'Alexandrie maintenant premierement traduicts en François. Encore un liure particulier de la Pratique d'Arithmetique, contenant entre autres. Les Tables d'Interest, La Disme; et un

34 Vermeld als Ceubel.

35 Het betreft hier waarschijnlijk de vijf boeken van Serlio's Architectura. Deze werden uit het Latijn in het Nederlands vertaald door Peter Coecke van Aelst. Ze werden bij dezelfde drukkers ook in een Franse versie gedrukt. Zie H. de La Fontaine Verwey (1976).

[p. 101]

traicté des Incommensurables grandeurs: Auec l'explication du Dixiesme Liure d'Euclide, Christoffel Plantin, Leiden, 1585. Prijs: 1 gl. 5 st., Arch 64, 154r. Smeur p. 50. Dit boek is volgens Smeur steeds gebonden met: Simon Stevin, La Pratique d'Arithmetique de Simon Stevin de Bruges. La Disme is een vertaling van De Thiende, dat de eerste volledige gedrukte verhandeling is over decimale breuken en het gebruik ervan bij rekenkundige operaties.

Johannes Stobaeus, Ioannis Stobaei eclogarum libri duo Quorum prior Physicas posterior Ethicas complectitur, nunc primum Graece editi, Interprete Gulielmo Cantero. Vna & G. Gemisti Plethonis de Rebus Peloponnes. Orationes Duae Eodem Gulielmo Cantero interprete. Accesit & alter eiusdem Plethonis libellus Graecus De virtutibus. Ex Bibliotheca c.v. I. Sambvci, C. Plantin, Antwerpen, 1575; MPM A 291, KB VB 3542 C. Prijs: 1 gl., Arch 53, f116v. BT4429.

Nicolo Tartaglia, Arithmetica Prijs: 4 st., Arch 55, f166r. In 1578 verscheen: Nicolo Tartaglia, L'arithmétiqve de Nicolas Tartaglia Brescian, Gilles Beys, Parijs, 1578 (ook Guillaume Gosselin, Parijs, 1578 (zie Rider)). NUC NT0044405, BL 531.d.12. Plantin ontving dit boek echter reeds op 18 december 1577 van Theodore Rinsartz (‘serviteur de Gilles Beys’). We kunnen dus concluderen dat Beys al exemplaren van het boek in 1577 gedrukt heeft. Van Tartaglia vermeldt Smeur (p. 44) nog: Nicolo Tartaglia, General Trattato, Antwerpen, 1578 en gaat hiervoor terug op RA 278; hij heeft geen exemplaar gevonden en betwijfelt het bestaan ervan.

[p. 102]

André Thevet, Cosmographie de Levant, Gillis Coppens van Diest voor J. Richard, Antwerpen 1556. KB II 33.320A. Prijs: 14 gl., Arch 57, 43r. BT4501.

Franciscus Titelmans, Physicae... compendium ad libros Aristotelis de naturali philosophia, H. Wellaeus, Leuven, 1561; KB II 16.263 A 2. Prijs: 6 st., Arch 45, 33v. BT4537.

Franciscus Titelmans, Compendium physicae Francis. Titelmani ad libros Aristo. De naturalis philosophia vtilissimum, P. Calvarin, Parijs, 1541. Prijs: 6 st., Arch 45, f33v. NUC NT0237117.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1566; BSB Phys. g. 484. Prijs: 1 ½ st., Arch 44, f159v.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1567; MPM A 1099, BSB L. Lat. 886 Beibd3. Prijs: 1 ½ st., Arch 45, f9r.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1568; MPM A 1476. Prijs: 1 ½ st., Arch 46, f215v.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1573. Prijs: 1 ½ st., Arch 51, f168r. PP 2389.

[p. 103]

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1574; MPM A 433, KB II 14.487 A, BL 563.d.14. Prijs: 1 ¼ st., Arch 52, f8v. BT4586.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1575; BNP X. 19763 (2). Prijs: 1 ¼ st., Arch 53, f21r.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1580; MPM A 1780. Prijs: 1 ½ st., Arch 60, 6r.

Cornelius Valerius, Physicae sev De natvrae philosophia institvtio, perspicve et breviter explicata a Cornelio Valerio vltraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1584; BSB Phys.g.484 m. Prijs: 1 ½ st., Arch 62, f101r.

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, W. Silvius, Antwerpen, 1564; SBA G 4919, KB III 6877 A, BSB L. lat a. 2108 Beibd.3. Prijs: 9 p., Arch 44, f167r. BT4582, Grassi702.

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1568; MPM R 63.8(5)22, BL533.b.6 (1), BSB L.lat. 886 Beibd.5. Prijs: 6 p., Arch 47, f195v.

[p. 104]

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1573; BSB Astr.u.206. Prijs: 1 st., Arch 51, f54r.

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1575; MPM A 645, BL 533.b.6(2), BSB A.gr.b.616 Beibd 2. Prijs: 1 st., Arch 53, f133v. Grassi702.

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1581; MPM 8-52, KB VI 26.652 A. Prijs: 1 st., Arch 59, f15v. BT4583.

Cornelius Valerius, De Sphaera, et primis Astronomiae rudimentis Libellus Cui adiecta sunt brevia quaedem de geographia praecepta conscripta olim et dictata familiaribus quibusdam auditoribus a Cornelio Valerio ultraiectino, C. Plantin, Antwerpen, 1585; BL 621.c.1(5), KB VH 8394 A 2. Prijs: 2 st., Arch 65, f144r of 1 ½ st., Arch 66, f154v. BT4584.

Vitruvius, Architectura Prijs: 1 gl. 12 st., Arch 51, f141r.

Lucas Jansz. Waghenaer, Speculum Nauticum super navigatione Maris Occidentalis, F. Raphelengius, Leiden, 1586. Prijs: 8 gl., Arch 65, 81v. BL Maps C.8.b.2

[p. 105]

Bibliografie

The Planispheric Astrolabe, National Maritime Museum, Greenwich, 1985.

Lucas Jansz. Waghenaer van Enckhuysen. De maritieme cartografie in de Nederlanden in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw, Vereniging van Vrienden van het Zuiderzeemuseum, Enkhuizen, 1984.

M. Baelde, De toekenning van drukkersoctrooien door de geheime raad in de 16de eeuw, De Gulden Passer, 40, 1962, 19-58.

M. Chomarat & J.P. Laroche, Bibliographie Nostradamus XVI^e-XVII^e-XVIII^e siècles, V. Koerner, Baden-Baden, Bouxwiller, 1989.

E. Cockx-Indestege, G. Glorieux & B. op de Beeck, Belgica typographica 1541-1600, De Graaf, Nieuwkoop, 1968-1994.

H. de La Fontaine Verwey, Pieter Coecke van Aelst and the Publication of Serlio's Book on Architecture, Quaerendo, 6, 1976, 166-194.

F. de Nave (ed.), Exacte wetenschappen rondom Christoffel Plantijn (ca. 1520-1589), Publikaties MPM/PK 17, Antwerpen, 1990.

E.J. Dijksterhuis, Simon Stevin: Science in the Netherlands around 1600, Marrinus Nijhoff, Den Haag, 1970.

E.L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change. Communications and Cultural Transformations in Early Modern Europe, 2 dln., Cambridge University Press, Cambridge [etc.], 1979.

G. Grassi, Union Catalogue of Printed Books of 15th, 16th and 17th Centuries in European Astronomical Observatories, Vecchiarelli, Roma, 1989.

J.H. Hessels, Abrahami Ortelii... et ad Jacobum Colium Ortelianum... Epistolae... (1524-1628), Ecclesia Londino-Batavae Archivum I, Typis Academiae, Cambridge, 1887.

R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur, H&S, Utrecht, 1989.

R. Jansen-Sieben, Christoffel Plantijn en zijn Nederlandstalige drukken op het gebied van de ‘Artes Mechanicae’, in F. de Nave (1990), p. 55-65.

G. Marnef, Repressie en censuur in het Antwerps boekbedrijf, 1567-1576, De Zeventiende Eeuw, 8, 1992, 221-231.

G. Marnef, De boedelbeschrijving van W. Sylvius, De Gulden Passer (in voorbereiding).

J. Materné, Archivering rond de eeuwwisseling: de vroegste inventarisatie van het Plantijns Archief (1876-1926), De Gulden Passer, 69, 1991, 181-200.

A. Meskens, Wiskunde tussen Renaissance en Barok; aspecten van wiskunde-beoefening te Antwerpen 1550-1620, Publikaties SBA/AMVC 41-43, Antwerpen, 1994.

W.J. Ong, Ramus & Talon Inventory, Harvard University Press, Cambridge (Mass.), 1958.

F. Prims, Letterkundigen, geleerden en kunstenaars, Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, maart 1931, 171-221.

F. Prims, De bibliotheek van M. Nuñez, Bijdragen tot de Geschiedenis, 3de r., 3, 1951, 133-149.

P.L. Rose, The Origins of the Proportional Compass from Mordente to Galileo, Physis, 10, 1968, 53-69.

[p. 106]

R.E. Rider, A Bibliography of early Modern Algebra 1500-1800, Berkeley Papers in History of Science VII, Berkeley, 1982.

M. Rooses, Le musée Plantin Moretus, Antwerpen, 1914.

M. Sabbe, Peeter Heyns en de Nimfen uit den Lauwerboom, De Coker-Nijhoff, Antwerpen-Den Haag, [1929].

A.J.E.M. Smeur, De zestiende eeuwse Nederlandse rekenboeken, Martinus Nijhoff, Den Haag, 1960.

A.J.E.M. Smeur, De zestiende eeuwse Nederlandse rekenboeken, aanvulling op de bibliographie, Scientiarum Historia, 8, 1966, 153-159.

D.E. Smith, Rara arithmetica: a catalogue of the arithmetics written before the year MDCI with a description of those in the library of George Arthur Plimpton of New York, Ginn, Boston, 1908 (4th ed. Chelsea, New York, 1976).

D.E. Smith, A Source Book in Mathematics, Dover Publ., New York, 1959.

H. Steck, Bibliographica Euclideana, Gerstenberg Verlag, Hildesheim, 1981.

H.N. Stevens, Ptolemy's Geography, Theatrvm Orbis Terrarvm, Amsterdam (facs. van: London, 1908).

F. van Ortroy, Bibliographie de l'oeuvre de Pierre Apian, Besançon, 1902.

F. van Ortroy, Bio-bibliographie de Gemma Frisius et ses neveux les Arsenius, Lamertin, Brussel, 1920.

B. van Selm, ‘...te bekomen voor een Civielen prijs’: de Nederlandse boekprijs in de zeventiende eeuw als onbekende grootheid, De Zeventiende Eeuw, 6, 1991, 98-116.

J.J. Verdonck, Petrus Ramus en de wiskunde, Van Gorcum, Assen, 1966.

L. Voet, The Plantin Press (1555-1589). A Bibliography of the Works printed by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 5 dln., Van Hove, Amsterdam, 1980-83.

F. Willmoth, Sir Jonas Moore; Practical Mathematics and Restoration Science, Boydell & Brewer, Woodbridge-Rochester, 1993.

A. Ziggelaar, François de Aguilon s.j. (1567-1617). Scientist and Architect, Bibliotheca Instituti Historici S.I. 44, Institutim Historicum S.I., Roma, 1983.

Dalenborchstraat 18

B-2800 Mechelen