De Gulden Passer. Jaargang 70

[p. 129]

Gesigneerde ornamenten en aanverwante houtsneden in Luikse drukken uit de 17de en 18de eeuw
R. van Laere

De laatste jaren groeit het besef dat brede lagen van de bevolking reeds zeer vroeg sterk beïnvloed werden door de boekdrukkunst. De hoge prijzen van de boeken noch de ongeletterdheid van de massa konden beletten dat zowel het gedrukte woord als beeld een grote verspreiding kenden onder meer via het kanaal van predikers en professionele vertellers. De rol, die religieuze brochures, vlugschriften, almanakken en ander populair of sterk aan de actualiteit gebonden drukwerk sinds het einde van de 15de eeuw speelden, mag dus geenszins onderschat worden¹.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat het wetenschappelijk onderzoek tijdens de laatste jaren een stijgende belangstelling toont voor de relaties tussen de verschillende officinae. Daar waar voor de 15de en begin 16de eeuw het onderzoek kan steunen op een min of meer overschouwbare hoeveelheid documenten is dit ten laatste vanaf de tweede helft van de 16de eeuw niet meer het geval. Zelfs als men zich beperkt tot de produktie van de Zuidelijke Nederlanden dan nog zijn de voorhanden drukwerken dermate talrijk, dat men voor een studie meestal reeds van bij de aanvang methodologische keuzes dient te maken. Daarenboven moet de vraag gesteld worden in hoeverre de bewaarde drukken een representatief beeld ophangen van de oorspronkelijke produktie. Hierbij komt nog dat gestructureerde drukkersarchieven relatief zeldzaam zijn. Voor onze streken illustreert Antwerpen en meer bepaald het atelier van Plantijn de moeilijkheden van

1 De rol, die dergelijk drukwerk in Italië speelde tijdens het laatste kwart van de 15de en het eerste kwart van de 16de eeuw, werd voortreffelijk belicht door Ottavia Niccoli, Prophecy and people in Renaissance Italy, Princeton 1990.

[p. 130]

het onderzoek op een treffende wijze. Hoewel het archief met betrekking tot dit drukkershuis van een verrassende rijkdom getuigt en de produktie van de Plantijnse drukkerij behoorlijk gekend en bestudeerd is, kunnen de onderzoeksresultaten nauwelijks geëxtrapoleerd worden naar andere drukkers. Dit is voor een goed deel te wijten aan het uitzonderlijke karakter van deze drukkerij en aan de relatieve rijkdom van het archief, dat in onze streken nauwelijks een parallel kent.

Indien men een meer representatief onderzoek naar de globale boek- en drukwerkproduktie wil aanvatten dan biedt op dit ogenblik een vergelijkend onderzoek van de concrete drukken uit verschillende ateliers het meeste houvast. Bij het zoeken naar een geschikt vertrekpunt voor een dergelijk vergelijkend onderzoek schenkt men de laatste jaren in toenemende mate aandacht aan een reeks materiële aspecten van het boek. De verschillende elementen van le livre objet worden onderzocht².

Er stelt zich nochtans een reeks problemen. Het oude boek kwam immers op een minder geïntegreerde manier tot stand dan het moderne boek. Zo kan de - wat men zou kunnen noemen - verpakking, met andere woorden: de band, de schutbladen,... niet bij het onderzoek betrokken worden omdat drukkers tot in de 19de eeuw in principe slechts katernen leverden, die op initiatief van de uitgever of de boekhandelaar en vaak zelfs van de koper ingebonden werden. Ook platen werden in een aantal gevallen door de uitgever toegevoegd of bij een collega-drukker afgewerkt aangekocht en in een eigen druk ingeschoven zodat zij evenmin een betrouwbaar element in het onderzoek naar structurele banden tussen drukkers vormen. Illustraties hebben immers steeds de neiging gehad om een eigen leven te leiden en binnen de drukkerswereld op een manier te evolueren die niet noodzakelijk getrouw de onderlinge relaties tussen de verschillende ateliers weerspiegelt.

In 1988 stelde Stephen Rawles uit Glasgow voor om een globaal bestand op te zetten van alle versierde initialen gebruikt door grote, nader af te bakenen, groepen drukkers. Eén van de

2 R. Crahay & M.Th. Isaac, Pour une histoire du livre-objet, Liège [1982] (L'histoire aujourd'hui; nouveaux objets, nouvelles méthodes).

[p. 131]

bedoelingen van een dergelijk bestand is een beter inzicht verschaffen in de oorsprongsplaats en -periode van reeksen initialen en hun weg doorheen de verschillende officinae te volgen. Op die wijze wil men nauwkeuriger ideeën krijgen over de banden tussen de verschillende ateliers. Ongetwijfeld zal dit onderzoek op termijn boeiende resultaten kunnen opleveren; maar de overweldigende massa materiaal, die aan een zeer minutieus onderzoek moet onderworpen worden, vormt vooralsnog een ernstige handicap. Indien men op termijn inderdaad een internationale databank wenst te creëren dan dient men zich van bij de aanvang bewust te zijn dat alle medewerkers moeten beschikken over een behoorlijke technische kennis en een zeer grote acribie. Vandaar dat niet alleen de vraag gesteld moet worden naar de haalbaarheid van het project maar ook naar de bruikbaarheid ervan voor niet-specialisten.

In dit stadium van onderzoek lijkt het daarom wenselijk naar elementen te zoeken, die het mogelijk maken het voorhanden materiaal snel en doeltreffend te ordenen zodat de inbreng van niet-specialisten zonder noemenswaardig kwaliteitsverlies gevaloriseerd kan worden.

1. Decoratieve houtsneden

Van bij de aanvang van de boekdrukkunst werden de meeste drukken versierd met allerlei ornamenten. Het gebruik ervan bleef niet beperkt tot boeken. Gelijkaardige sierelementen komen eveneens veelvuldig voor in meer bescheiden brochures en éénbladdrukken. Hoewel hun iconografische studie ongetwijfeld een interessant licht kan werpen op de veranderingen in de mode en de smaak van het lezerspubliek, vormen zij ook op andere vlakken een boeiende bron van informatie.

Na de aanvankelijk populariteit van de houtsnede werd deze in de Zuidelijke Nederlanden tegen het einde van de 16de eeuw bijna volledig verdrongen door de kopergravure. Deze omschakeling, die hoofdzakelijk door technische redenen veroorzaakt werd en die niet overal op hetzelfde ogenblik plaatsvond, had op artistiek vlak belangrijke gevolgen. De houtsneden werden voortaan nog nauwe-

[p. 132]

lijks door eersterangs kunstenaars gesneden en verdwenen als boekillustratie bijna volledig uit kwaliteitsdrukken tot aan de herbloei tijdens de 19de eeuw. Deze was trouwens voor een goed deel eveneens het gevolg van een technische ontwikkeling³.

Bij de drukkers bleef nochtans een behoefte aan houtsneden bestaan. Deze waren slechts in beperkte mate bestemd als illustratiemateriaal voor populaire en goedkope drukken. Zij werden voornamelijk gebruikt als ornament of vignet. De produktie ervan geraakte bijna volledig in handen van ambachtslui, die slechts in uitzonderlijke gevallen samenwerkten met bekende kunstenaars.

De studie van deze vignetten opent nieuwe perspectieven en inzichten in de geschiedenis van de boekdrukkunst en belicht tegelijk een aspect van de grafische kunsten dat tot nog toe onvoldoende aandacht trok van de kunsthistorici.

Voor een eerste verkennend onderzoek werden een duizendtal, hoofdzakelijk Luikse, drukken uit de 17de en 18de eeuw systematisch onderzocht naar houtsneden in de vorm van ornamenten en vignetten. Om een idee te krijgen over de representativiteit van het geselecteerde monster werden eveneens enkele honderden drukken uit de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden, Duitsland en Frankrijk bestudeerd.

In de loop van het onderzoek bleek al snel dat hier een onvermoed aantal gegevens ter beschikking staat van de vorser. Alle resultaten kunnen op dit ogenblik dus slechts een voorlopig karakter hebben⁴.

3 Deze korte paragraaf werd sterk geïnspireerd door Elisabeth Geck, Grundzüge der Geschichte der Buchillustration, Darmstadt 1982 (Grundzüge 46).

4 William A.B. Addison jr., Books and printers in eighteenth century Liège: the secularization of a culture, Columbia 1986 (Ph. D.) schenkt slechts in beperkte mate aandacht aan de ornamenten en vignetten. De auteur spreekt zichzelf daarenboven in een aantal gevallen tegen maar pleit wel voor een grondiger onderzoek van het gegeven (blz. 91). Hij meent tevens een aantal typische Luikse vignetten te kunnen herkennen (blz. 199).
Claude Triaille-Closset, ‘Liège ses premiers imprimeurs’, in: Liège: ses bons métiers, ses premiers imprimeurs, Luik 1980 schenkt geen aandacht aan gesigneerde vignetten.
Daniel Droixhe, ‘Systèmes ornementaux: le cas liégeois’, in: Le livre à Liège et à Bruxelles au XVIIIe siècle, Bruxelles 1987 (Etudes sur le XVIIIe siècle 14), blz. 39-74 bestudeert de vignetten van een 60-tal Luikse drukken en schenkt daarbij vooral aandacht aan de drukkers en slechts in mindere mate aan de graveurs. Ik ben de heer Droixhe ten zeerste dankbaar dat hij mijn aandacht trok op zijn interessante studie.

[p. 133]

Ogenschijnlijk ontwikkelden verschillende centra ten laatste in de loop van de 17de eeuw eigen tradities. Zo verwerkten Leuvense houtsnijders klaarblijkelijk vaker dan graveurs uit andere centra het stedelijk wapen in hun composities en waren Luikse houtsnijders meer dan hun collega's geneigd hun werk te signeren. Het is juist dit laatste element - een signatuur, meestal in de vorm van een monogram of een initiaal - dat op termijn de mogelijkheid biedt om tot grondiger inzichten te komen in de produktie van een groep ambachtslui, die in andere omstandigheden de anonimiteit niet overstijgt, en die toelaat vrij gemakkelijk de levensloop van concrete vignetten te volgen.

Vergelijkend onderzoek tussen gesigneerde ornamenten, zelfs als deze onderling sterk gelijken en van elkaar gekopieerd zijn, is immers minder vatbaar voor vergissingen dan het onderzoek van materiaal, dat slechts bij hoge uitzondering gesigneerd is, zoals versierde initialen. Zo kunnen ook niet-specialisten makkelijker een relevante inbreng hebben. Uit kunsthistorisch oogpunt openen zich eveneens nieuwe perspectieven. Gesigneerde ornamenten vormen in sommige gevallen een belangrijke aanvulling bij de studie van het oeuvre van graveurs, van wie voornamelijk slechts de meer ‘prestigieuze’ werken onderzocht werden. Een grotere aandacht voor de decoratieve grafiek kan op die manier een licht werpen op aspecten van de grafische produktie, die nog al te vaak verwaarloosd worden.

2. Signaturen

Het is niet steeds even duidelijk of men te maken heeft met een gesigneerd ornament. Deze vaststelling kan op het eerste gezicht verwondering wekken maar strookt niettemin met de werkelijkheid. Er kunnen zich verschillende problemen voordoen.

Bij een aantal vignetten komt een element voor dat zowel kan geïnterpreteerd worden als een monogram of als een stilistisch motief, dat al of niet kan gelden als een ‘onbewuste’ signatuur, die voor de moderne onderzoeker een aanwijzing tot identificatie kan vormen. Dit probleem wordt treffend geïllustreerd door een

[p. 134]

vignet (25 × 35)⁵ gebruikt door Bassompierre⁶. Het toont een gesloten kruik waarrond een slang kronkelt. De kruik staat op de grond tussen twee struiken (fig. 1). Onderaan staan enkele elementen, die met enige fantasie als d [x] f of h kunnen gelezen worden maar die evengoed deel kunnen uitmaken van de vegetatie. Een gelijkaardig element vindt men onderaan rechts in een vignet (30 × 46), gebruikt door Plomteux⁷. Het toont een kruik, op de grond geplaatst en tegen een achtergrond van struiken. De kruik wordt vastgehouden door een putto (fig. 2). Een ander vignet (31 × 67) in dezelfde druk⁸ toont een landschap met op de voorgrond een beer, die een bijenkorf leeg rooft (fig. 3). Onderaan rechts herkent men eveneens het hoger beschreven element maar rechts erboven is ditmaal een spiegelmonogram FF zichtbaar⁹. Vermits deze drie houtsneden stilistisch nauw aan elkaar verwant zijn, mag men aannemen dat zij van dezelfde hand stammen¹⁰. Het blijft echter onduidelijk of de kunstenaar beide eerst beschreven vignetten wellicht onbewust signeerde. Druk-

5 De afmetingen van elk vignet worden in mm vermeld. Deze hebben slechts een relatieve waarde. In praktijk werden nogal wat afwijkingen vastgesteld. De krimp van het papier speelde in sommige gevallen een belangrijker rol dan doorgaans vermoed wordt.
De geciteerde werken worden ofwel in het Provinciaal Archief- en Documentatiecentrum te Hasselt ofwel in de bibliotheek van het voormalig Klein Seminarie te Sint-Truiden bewaard.

6 Sermons / de M. Massillon... Carême. Tome quatrième. - A Paris, & se vend à Liège: chez J.F. Bassompierre, fils, imprimeur & libraire, au Moriane, vis-à-vis Ste. Catherine, 1776; titel.
Droixhe, op. cit., nr B10, geciteerd voor drukken van Bassompierre uit 1772, 1774 en 1779.

7 Synonymes françois, leurs différentes significations, et le choix qu'il en faut faire pour parler avec justesse / par M. l'abbé Girard... Nouvelle édition, considérablement augmentée... par M. Beauzée... suivie de la Prosodie françoise, edition de 1767, & des Essais de grammaire par M. l'abbé d'Olivet. Tome second - A Liege: chez C. Plomteux, imprimeur des Etats, 1775; blz. xviii.
Droixhe, op. cit., nr D5, geciteerd voor drukken van Plomteux uit 1776, 1784 en 1788.

8 Bovenaan blz. [365] = de eerste bladzijde van de Prosodie.

9 Zie verder paragraaf bd voor andere vignetten met dit monogram, uit de eerste helft van de 18de eeuw.

10 Verder zal blijken dat het stilistisch criterium bij de studie van ornamenten hoogst onbetrouwbaar is. Droixhe, op. cit., nrs H1 / H2 en H3 / H4 e.a. levert frappante voorbeelden van kopies in een stijl, die zeer nauw aansluit bij de vignetten, die hier onderzocht werden.

[p. 135]

kers Bassompierre en Plomteux beschikten in elk geval over vignetten van dezelfde kunstenaar.

Men mag echter stellen, dat zelfs als een gelijkaardig element in meerdere houtsneden opduikt, het niet steeds mogelijk is uitsluitsel te geven of het al of niet gaat om een ‘onbewuste’ signatuur. Het kan immers zowel handelen om een stilistisch element eigen aan een individueel kunstenaar als om een herkenningselement van een groep ambachtslui en zelfs om een decoratief element dat mechanisch gekopieerd werd.

In sommige gevallen is er geen voldoende duidelijke afdruk van het vignet bewaard zodat het bijna onmogelijk is de signatuur als dusdanig te herkennen laat staan te identificeren. Dit is onder meer het geval bij enkele vignetten in een traktaat van Pieter Dens uitgegeven te Luik en te Antwerpen¹¹. Het gaat voornamelijk om de vrijstaande vignetten op bladzijden 10 (39 × 46): op een wolk zit de geblinddoekte verpersoonlijking van de kerk met haar rechterhand op een anker en over haar linkerschouder een kruis, op de achtergrond een stralende zon en de symbolen van het nieuwe en het oude testament (fig. 4)¹², 159 (26 × 36): twee spelende putti, waarvan één een lans vasthoudt (fig. 5)¹³, 286 (28 × 28): een zittende putto, die een pluim in de

11 Tractatus de Deo trino et uno, de angelis, creatione mundi, actibus humanis, vitiis, peccatis, et conscientia / per R.A.D. Petrum Dens... Editio auctior et correctior. - Leodii, ac prostant Antverpiae: apud C.M. Spanoghe, typographum & bibliopolam, 1786.
Eén van de vignetten - brandend wierookvat en een kroon (fig. 7) - komt tevens voor op de titelbladzijde van: Oraison funebre de Monseigneur Christophe de Beaumont, archevêque de Paris... / par M. l'Abbé Ferlet... - Paris: chez Moutard... et à Bruxelles: chez B. Le Frans, imp. libraire, 1784

12 Addison, op. cit., blz. 199 beweert dat dit emblem (is) attributed to the Jansenists en verwijst daarbij naar een Recueil concerning Labre in 1784 uitgegeven door Labre. Maar hij merkte klaarblijkelijk de signatuur niet op.

13 Addison, loc. cit. spreekt ten onrechte over babe and angel als hij dit vignet beschrijft in een druk van Boubers, een uit Frankrijk ingeweken drukker. Hij vermeldt geen signatuur, maar gezien het gebrek aan nauwkeurigheid dat ook bij andere beschrijvingen vastgesteld werd, hoeft dit niet ter verwonderen.
Droixhe, op. cit. nrs H13 (Boubers, 1783), H14 (Plomteux, 1784) en H15 (onbekende drukker, 1787), alle onderling sterk verwant en gekopieerd. Droixhe, blz. 44 aarzelt om het origineel aan te wijzen. Bij nader toezien lijkt slechts één vignet gesigneerd: H14. Indien dit zo is en indien de signatuur inderdaad identiek is met deze op het exemplaar, dat hoger in noot (11) aangehaald werd, dan mag de drukker van het werk van Dens met hoge graad van zekerheid met Plomteux geïdentificeerd worden.

[p. 136]

rechterhand houdt, met op de achtergrond een boompje (fig. 6)¹⁴ en 311 (36 × 42): op een voetstuk en tussen twee takken een brandend wierookvat met links ervan een kroon (fig. 7). Alle stammen van dezelfde hand en dragen onderaan een uiterst vage en meestal moeilijk herkenbare signatuur: Gril/tner of Critaer.

Twee andere Luikse drukken¹⁵ bevatten een vignet (32 × 78)

14 Dit vignet werd tevens gebruikt op blz. [8] van Maegdelijke zegenprael en lauwer-krans behaelt door de godzoekende ende deugdminnende joufvrouw Mejoufvrouw Joan. Cat. Van Dorne gebortig der stad Loven, haer verbindende aen God doór beloften in het groot en wytvermaert Beggas-Hof binnen de selve stad, den VIII. van April MDCCLXXXVIII. - Tot Loven: by J.P.G. Michel, regt over 't Wit-Heere Collegie, [1788].
Enkele maanden later gebruikt zijn Sint-Truidense collega en oud-medewerker Smits hetzelfde vignet op blz. [8] van Vers a la très-noble et vénérable dame Madame Bernard d'Everlange de Lignier XXXIII abbesse du Val des Vierges lez Lintre au jour de son installation le 17 Août 1788. - A St. Trond: chez J.B. Smits, imprimeur-libraire, [1788].
Vergelijk ook met Droixhe, op. cit., nr E9 in de groep ‘style Desoer’ en gebruikt in drukken uit 1787 en 1788. Het gaat in deze gevallen waarschijnlijk om een niet gesigneerde kopie van het hier aangehaalde exemplaar.

15 De signatuur is relatief goed zichtbaar in het vignet op de eerste bladzijde van De l'autorité des deux puissances. Tome troisième. - A Strasbourg; et se vend à Liège: chez Lemarié, libraire de son altesse & imprimeur, dessous la Tour, 1788.
Hetzelfde vignet, maar dan zonder herkenbaar spoor van signatuur, bevindt zich tevens op de eerste bladzijde van L'art d'améliorer la culture de la pomme de terre par le sémis... suivi de la manière de semer & cultiver le fraisier... / par Mr. G.T. Desaga, bourgmestre du ban d'Olne. - A Liège: chez F.J. Desoer, imprimeur-libraire, à la Croix d'or, sur le Pont-d'Isle, 1785. De uiterst vage sporen van een uitgewiste (?) signatuur onderaan links schijnen er op te wijzen dat het hier waarschijnlijk niet om een kopie gaat.
Een relatief goed leesbare signatuur komt tevens voor op een ander vignet (45 × 113). Dit toont een hekken van vlechtwerk tussen twee sokkels, elk getopt door een urne met deksel. Boven het hekken bevinden zich de symbolen van vrije kunsten (wereldbol, schilderspalet, boeken, mercuriusstaf, winkelhaak en andere meetkundige instrumenten...). Het geheel is getopt door een zwevende putto die een bloemenslinger vast houdt. Het vignet is onderaan rechts gesigneerd. Men vindt het op de eerste bladzijde van Sermoon op de Hemelvaert van de H. Maegd Maria, gemaekt in 't Fransch door syne eminentie den Cardinael-Aertsbisschop van Mechelen, en door hem gepredikt in 't jaer 1786 tot Mechelen, Brussel en Loven. - [Tot Mechelen: gedrukt by P.J. Hanicq, boekverkooper, 1786].
Hetzelfde vignet werd gebruikt op blz. [8] van Het meesterstuk der goddelyke liefde in het altaargeheim, bewyzende de macht, luister ende plicht des priesterdoms, gezongen op het heerlyk feest der eerste onbloedige offerande. Voltrokken door den eerwaarden pater Frater Franc. De Meester in de kerk der eerw. pp. minderbroeders recollecten, binnen St. Truyden, op den 29 Mey 1788. - Tot St. Truyden: by J.B. Smits, stads-drukker, [1788].

[p. 137]

dat hoogst waarschijnlijk door dezelfde kunstenaar gegraveerd werd. Op één ervan onderscheidt men links onderaan de signatuur CRITAER. In tegenstelling tot de vignetten in het werk van Dens werd hier geen religieus onderwerp afgebeeld. Het vignet toont binnen een dubbele kader een landschap met links een antieke tempel en rechts een aquaduct over een rivier; op de voorgrond enkele kleine figuren (fig. 8).

Niet elke letter, die in een vignet voorkomt, vervult de rol van signatuur. Er bestaat weinig kans op verwarring bij de 17de- en 18de-eeuwse spiegelmonogrammen waarin de initialen van de drukker verwerkt zijn. Zelfs als zij niet op de titelbladzijde staan dan zijn zij meestal toch nog voldoende herkenbaar om vergissingen te vermijden. In enkele, eerder uitzonderlijke gevallen, is een dergelijk spiegelmonogram trouwens zelf gesigneerd¹⁶. Zelfs indien een drukker een drukkersvignet met monogram of huismerk overneemt van een collega, zoals de Hasseltse drukker Ernest Stravius, die het drukkersvignet van zijn voorganger Gillis Monsieur na diens overlijden overnam, dan nog is de kans op verwarring gering¹⁷. Als het om religieuze monogrammen van het IHS-type of andere handelt lijkt verkeerde interpretatie uitgesloten. Nochtans kunnen eerder ongewone combinaties voorkomen. Op bladzijden [ii] en 1 van het eerste deel van het werk van Fisen¹⁸ prijkt een fraai rechthoekig vignet (34 × 122)

16 In de onderzochte Luikse drukken werd hiervan geen voorbeeld gevonden, echter wel op de titelbladzijde van Le devoir des pasteurs, en ce qui regarde l'instruction de leur peuple. - A Chaalons, & se vend a Reims: chez François Godard, libraire rue des Tapissiers... 1699.
Het kwaliteitsvolle ‘vegetale’ spiegelmonogram (27 × 42) van François Godard is onderaan in het midden ogenschijnlijk gesigneerd met de letters V (omgekeerde) T S. Een vergelijking met twee andere gesigneerde vignetten in hetzelfde werk op blz. [ii] (47 × 77; binnen een dubbele kader het versierde wapenschild van Charles Maurice Letellier, aartsbisschop en hertog van Reims) en op blz. 1 (18 × 56; een symmetrisch, spiraalvormig floraal ornament binnen een dubbele kader), maakt de lezing VLS echter waarschijnlijker. VLS staat hier waarschijnlijk voor Vincent Le Sueur (Rouen 1668-1743).

17 R. Van Laere, Hasselt in boek en druk, tentoonstellingscatalogus, Hasselt 1982, blz. 37-38. Het merk werd oorspronkelijk voor de Antwerpse drukker Marie, weduwe van Jacob van Liesvelt gesneden.

18 Bartholomaei Fisen leodiensis e Societate Jesu Sancta Legia romanae ecclesiae filia, sive historiarum ecclesiae leodiensis... - Leodii: apud Guilielmum Henricum Streel... 1696.

[p. 138]

waarin twee fabelwezens een centrale ovalen lauwerkrans houden met in het midden het Luikse perron, geflankeerd door de letters L / G (fig. 9). Indien men de verschillende afdrukken van deze houtsnede nauwkeurig vergelijkt dan ontsnapt men niet aan de indruk dat het centrale element - perron en letters - een later toevoegsel zijn, mogelijk samengesteld uit een kleine houtsnede - het perron - en twee typografische letters. Deze spelen hier natuurlijk niet de rol van signatuur maar vormen samen met het perron, het Luikse wapen zoals onder meer ook blijkt uit het fraaie, spijtig genoeg niet gesigneerde rococo-vignet (69 × 46) tegenover de titel van de Musae leodienses¹⁹ (fig. 10). Een vignet (19 × 62) in een Vergiliusuitgave door Barnabé²⁰ stelt een gelijkaardig probleem. Het toont binnen een rechthoekige sierkader een centrale lauwerkrans geflankeerd door twee guirlandes met strikken. In het midden van de lauwerkrans prijken de typografische(?) letters G.B. (fig. 11). Vermits het werk door Barnabé gedrukt werd, mag men aannemen dat het hier om de initialen van de drukker gaat. Het is immers onwaarschijnlijk dat een graveur zijn werk op een dergelijke opvallende manier zou gesigneerd hebben.

Men mag evenmin uitsluiten dat in een aantal gevallen een letter in een vignet een andere betekenis had dan een signatuur, b.v. de identificatie van een bepaalde reeks vignetten.

19 Musae leodienses, seu carmina a selectis rhetorices & poëseos alumnis proprio marte composita, & palàm recitata in collegio Societatis Jesu, in Insulâ. - Leodii: typis S. Bourguignon, bibliopolae... 1760.

20 P. Virgilii Maronis Opera omnia quibusdam accuratissimis & selectissimis variorum notis illustrata. Editio nova. - Leodii: apud Guilielmum Barnabé... 1724; blz. 1.

3. Vignetten in Luikse drukken

Bij het onderzoek van de Luikse drukken werd gepoogd a priori's met betrekking tot plaats en tijd van de oorsprong van de ornamenten te vermijden.

Vermits slechts een fractie van het gekende materiaal onderzocht werd en evenmin geprobeerd werd systematisch de verschillende edities van hetzelfde werk met elkaar te vergelijken,

[p. 139]

kan van de meeste bestudeerde ornamenten slechts een voorlopige datum ante quem gegeven worden. Voor wat de geografische oorsprong van de houtsneden betreft blijven op dit ogenblik eveneens de meeste vragen onbeantwoord. Slechts in een beperkt aantal gevallen kan een toewijzing aan het Luikerland en meestal dus waarschijnlijk de stad Luik, naar voor geschoven worden. Dit lijkt alleen verantwoord als meerdere elementen in deze richting wijzen.

A. De 17de eeuw

Het gebruik van houtsneden als vignetten, won in de Luikse drukkersateliers vanaf het midden van de 17de eeuw aan belang. Het onderzoek leerde daarenboven dat ook voor de illustraties in meer luxueuze uitgaven de houtsneden minder snel vervangen werden door kopergravures dan b.v. te Antwerpen. Houtsneden bleven te Luik langer in gebruik mede omdat de oplagen er klaarblijkelijk vaak lager waren dan in de grote centra zodat de kosten voor het vervaardigen van kopergravures te hoog uitvielen. Dit had tevens tot gevolg dat in deze periode slechts relatief weinig Luikse kunstenaars zich toelegden op het maken van kopergravures.

Toen Arnold de Corswarem in 1622 een nieuwe editie van het Luikse brevier uitgaf, werd het werk weliswaar in twee kleuren gedrukt maar waren de illustraties nog uitsluitend houtsneden²¹.

21 Breviarii eccl. leodien. reuerendiss. & sereniss. Ernesti, ac Ferdinandi, episcoporum principum auctoritate,... [Hyemalis pars.] - Leodii: apud Arnoldum de Corsvvaremia typ. jurat. sub signo Sampsonis, anno 1622; heeft onder meer een prestigieus gegraveerd titelblad (fig. 12), geïnspireerd door het leven van H. Lambertus. Hoewel deze houtsnede en onder meer de, met het monogram AE gesigneerde, volbladhoutsnede (113 × 60) tegenover blz. 777 (fig. 13), duidelijk terug grijpen naar de Luikse iconografie, staat niet vast dat de illustraties van deze druk inderdaad door plaatselijke houtsnijders uitgevoerd werden.

a. Monogrammist E(A)F

Het oeuvre van monogrammist E(A)F neemt om verschillende redenen een bijzondere plaats in. De juiste lezing van het mono-

[p. 140]

gram is niet met zekerheid gekend. Daniëls²², die uitvoerig de reeks van acht houtsneden met de afbeelding van de Zeven Weeën van Maria beschreef, herkende zelfs de eenheid van hand niet. Het monogram las hij op het titelblad EX en op de andere illustraties ER! Op stilistische, chronologische en andere gronden kan er echter geen twijfel over bestaan dat deze groep houtsneden door één kunstenaar gestoken werd. Het feit dat deze met grote soepelheid zijn monogram vormde, bemoeilijkt niet alleen de juiste lezing ervan maar maakt het samenbrengen van zijn oeuvre evenmin tot een sinecure. In een aantal gevallen heeft men duidelijk de indruk dat EAF moet gelezen worden, elders kan men slechts EF onderscheiden.

Van bijkomend belang is het feit dat de kunstenaar bijna steeds zijn werk dateerde. Hierdoor kunnen zijn houtsneden in twee periodes gegroepeerd worden: deze uit de jaren 1623 en 1625 en de hoger aangehaalde reeks gewijd aan de Zeven Weeën van Maria, die dateert uit 1641. Daarnaast is minstens één niet gedateerd vignet gekend.

Of het vignet (37 × 30) met de voorstelling van de buste van de H. Lambertus (fig. 14) en in cursief gesigneerd E F ook aan monogrammist E(A)F mag toegeschreven worden, is niet duidelijk²³. Hoewel het zich grosso modo in dezelfde periode situeert, verschillen zowel signatuur als stijl grondig van de overige. Het zou zich hier echter om jeugdwerk kunnen handelen, waarvan het gebruik voorlopig slechts laattijdig geattesteerd is.

Twee werken behoren tot de eerste periode. Het oudste toont binnen een dubbele kader een allegorische voorstelling van het lijden van Christus (fig. 15) en is onderaan in het midden met het monogram EF gesigneerd en gedateerd 1623. Dit kleine vig-

22 P. Daniels, ‘Deux raretés bibliographiques. II. Een nieu tractaet de Matthias Pauli’, in: Verzamelde opstellen, 5, 1929, blz. 148-165 in fine.

23 Dit vignet bevindt zich op de laatste bladzijde van Histoire tragicque, ov relation veritable de tovt ce qui se passa av tragique Banquet Warfuzeen... - A Liége: de l'imprimerie Christian Ouwerx imp. juré de la cité, demourant deuant les PP. Iesuittes à l'enseigne de S. Ignace, 1637. Het origineel was mij niet toegankelijk. Het document werd geraadpleegd in de facsimile editie opgenomen in Collection de documents contemporains relatifs au meurtre de Sébastien La Ruelle bourgmestre de Liège recueillis et publiés par Ulysse Capitaine, Luik 1868 uitgegeven door de Société des Bibliophiles liégeois.

[p. 141]

net (38 × 47) werd minstens driemaal door Tournay als titelvignet gebruikt, namelijk in 1633 en tien jaar later nogmaals²⁴. De andere houtsnede (107 × 69) toont een kwaliteitsvolle voorstelling van H. Barbara ten halve (fig. 16). Zij is onderaan rechts met het monogram EAF gesigneerd en 1625 gedateerd. Het bestudeerde exemplaar, bevindt zich bovenaan een éénbladdruk met een aanroeping tot H. Barbara, door Ouwerx gedrukt in 1658²⁵.

De overige houtsneden sieren alle een devotieboekje, gewijd aan de Zeven Weeën van Maria, geschreven door de Hasseltse augustijn Matthias Pauli²⁶. Zoals hoger vermeld trok dit werkje reeds vroeger de aandacht²⁷. Naast het gesigneerde titelvignet (47 × 39) (fig. 17) bevat het werk zeven houtsneden (75 × 55) (fig. 18-24) die alle gesigneerd en gedateerd - 1641 - zijn. Zonder dat deze hetzelfde niveau halen als de hoger aangehaalde houtsnede van H. Barbara, kan men een zekere kwaliteit niet ontkennen. De houtsneden doen wat hoekiger aan - dat zal later een typisch Luiks kenmerk worden - en ook de schaduweneffekten zijn heel wat minder subtiel geworden. De kunstenaar is niet erg consequent in het signeren, meestal rechts maar ook in het midden en links. Vaak plaats hij zijn monogram op een alde of

24 Vita S. Lamberti martyris, episcopi tvngrensis; leodiensis ciuitatis, & ditionis divi tvtelaris... / a R.P. Iohanne Roberti arduennate, andaïno... - Typis Ioannis Tovrnay, 1633.
Bartholomaei Fisen leodiensis e Societatis Jesv Sancta Legia ecclesiae filia siué historia ecclesiae leodiensis - Leodii: e typographeo Ioannis Tovrnay, 1642 (de titelbeschrijving naar de gegraveerde voordehandse titel van Michael Natalis), blzn 4, 113, 154 en de laatste bladzijde.
Catechismvs venerandae facvltatis artivm Academiae lovaniensis, ad vsum studiosae Iuuentutis Seminarij S.C. Leodij. Editio altera & auctior. - Leodii: typis Ioannis Tovrnay, sub signo S. Augustini, 1643.

25 L'invocation de madame S. Barbe vierge et martyre, mere de confession, specialement honnorée (sic) en l'eglise des FF. Mineurs connentuels (sic) à Liege, 1658. - A Liege: chez Christian Ouwerx demeurant sur la place des PP. Iesuites à S. Ignace, 1658. De relatief grote discrepantie tussen de datum van de houtsnede en van de druk wijst op het bestaan van oudere edities waarvan de eerste in principe tot c. 1625 opklimt.

26 Het kleyn getydeken vande seuen Wee=en onser Lieuer Vrouwen datmen magh lesen oft in 't besonder oft besoeckende haar seuen Statien... / door P.F. Matthias Pavlli. - Tot Lvyck: by Leonarrt (sic) Streel boeckdrucker, 1646.

27 Daniels, loc. cit.

[p. 142]

een schildvormig blad, soms op een rotsblok maar ook in het vrije. De datum staat soms kort bij het monogram, maar even dikwijls er ver van af, nu eens links dan weer rechts en het titelvignet is niet gedateerd. Ook de monogrammen verschillen onderling sterk en worden soms, maar ook weer niet altijd, gevolgd door een punt. Men krijgt de indruk dat men hier te maken heeft met het werk van een zelfbewuste, oudere kunstenaar. Het relatief grote verschil in datering van de houtsneden - 1641 - en druk - 1646 - wijst erop dat men met een tweede editie te maken heeft²⁸.

Dank zij de opvallende drang van monogrammist E(A)F om zelfs kleiner werk te signeren, kan men tenminste één vignet aan hem toeschrijven. Het werd door Tournay ten laatste vanaf 1630 gebruikt²⁹. Het elegante vignet (37 × 52) toont de symmetrische voorstelling van twee takjes van een aardbeistruik met elk twee bloemen en één vrucht. Op elk takje zit aan de buitenzijde een vlinder terwijl aan de binnenzijde twee opvliegende vogeltjes naar elkaar gewend zijn. Bovenaan is tussen beide takken een bij geplaatst (fig. 25). Het monogram staat in het midden onderaan. Een datum ontbreekt.

Dit weliswaar beperkt aantal getuigen van het werk van monogrammist E(A)F illustreert treffend hoe vignetten integraal deel uitmaken van het totale oeuvre van een kunstenaar. Op basis van het besproken materiaal kan deze monogrammist moeilijk exact in tijd en plaats gesitueerd worden maar vermits minstens drie Luikse drukkers gespreid over een periode van twee decennia werk van hem gebruikten, is een Luikse origine niet onwaarschijnlijk. Gezien de artistieke kwaliteit van de houtsneden dringt een verdere studie zich op.

28 Ibidem.

29 Vindiciae libertatis ecclesiasticae,... / Avctore Ioanne a Chokier, ecclesiae cathedralis leodiensis canonico... - Leodii: apud Ioannem Tovrnay, typogr. iuratum, sub signo S. Augustini, 1630; laatste bladzijde.
L'histoire de la ville et chasteau de Huy... / par Laurent Melart... - [Liège, 1641]; blz. 356. De titelbladzijde van het geraadpleegde exemplaar was onvolledig; de Theux bevestigt echter dat het werk door Tournay gedrukt werd.

[p. 143]

b. Graveur MLG

Drukker Matthias Hovius gebruikte in een druk van 1665³⁰ een fraai driehoekig vignet (53 × 75) in renaissance-stijl, met overvloedig rankwerk en in het midden een staande engel met gespreide vleugels, die een geopend boek met tekst vasthoudt (fig. 26). Onderaan ziet men in een schildje de initalen M L G, waarbij M en L in ligatuur geplaatst werden. Deze kunstenaar kon voorlopig niet nader geïdentificeerd worden. De stijl schijnt een Luikse oorsprong echter uit te sluiten. Waar en wanneer het vignet tot stand kwam, moet voorlopig in het ongewisse blijven.

30 Privilegia nominationvm lovaniensivm. Primum à Sixto IV. summo pontifice, deinde ab illius successoribus... accedentibus placetis principvm Belgii, etiam per modum concordati diversimodè concessa, extensa, restricta, & alterata... - Leodij: apud Matthiam Hovium, anno 1665; blz. 144.

c. Graveur VM

Graveur .V.M. moet gesitueerd worden in het derde kwart van de 17de eeuw. Hoewel voorlopig slechts één vignet (42 × 40)³¹ met zijn signatuur opgespoord werd, lijkt omwille van stilistische gronden een Luikse oorsprong niet onwaarschijnlijk. Zelfs indien bij nader onderzoek zou blijken dat de graveur niet in het Luikse werkzaam was dan kan dit vignet nog als representatief voor het

31 Renati Francisci Slusii Mesolabum seu duae mediae proportionales inter extremas datas per circulum et per infinitas hyperbolas vel ellipses... - Leodii Eburonum: apud Guilielmum Henricum Streel..., 1668; blz. [IV].
Le missionnaire paroissial... / par M.A. Gambart, prestre. V. partie. - A Liege: chez Guillaume Henry Streel..., 1673; blzn 286 en 528.
Le missionnaire paroissial... / par M.A. Gambart prestre. Novvelle edition augmentée & corrigée. II. partie. - A Liege: chez Guillaume Henri Streel..., 1677; blz. 103.
De triplici ente cursus philosophicus tripartitvs. Tomus secundus. De ente physico... / auctore P. Augustino Laurentio, Societatis Jesu... - Leodici Eburonum: apud Guilielmum Henricum Streel..., 1688; blz. 398.
Historia poetica ad faciliorem poetarum et veterum auctorum intelligentiam. / a. R. Patre, P. Gautruche Societatis Jesu... - Leodii: apud Guilielmum Henricum Streel..., 1707; blz. viii.
Remarques catholiques sur un certain escrit donné au public le 28.me d'Avril 1707. sous le nom des theogiens (sic) de la Faculté d'Helmstadt touchant le mariage futur (presentement / conclu) de sa majesté Charles III. roy d'Espagne, avec la trés-illustre princesse de Wolffenbuttel... / par le Reverend P. Thomas Du Jardin, religieux de l'ordre de S. Dominique... - A Liege: chez Guillaume Henry Streel... [1708 ?]; blz. 41.

[p. 144]

niveau van de houtsneden in Luikse drukken van het einde van de 17de en het begin van de 18de eeuw gelden. Het vignet stelt een brede ondiepe vaas voor, die hoog beladen is met vruchten (fig. 27). Ondanks de vele gebogen lijnen, die in de compositie voorkomen, geeft deze de indruk van een zekere stroefheid door de zware lijnen, die alles overheersen.

d. Graveur IVA, Leuvens import?

Sommige Luikse drukken uit de late 17de eeuw suggereren een band met Leuven, tenminste indien men aanneemt dat houtsnijder IVA in deze stad werkzaam was. Hierop wijzen onder meer twee elementen, namelijk het veelvuldig voorkomen van stadswapens in zijn vignetten³² en het feit dat zijn vignetten meermaals in Leuvense drukken opduiken³³.

In een druk van Guillaume Streel uit 1684 komen twee vignetten van IVA voor³⁴. Het ene (28 × 31), op bladzijde 173,

32 Hoger werd reeds aangestipt dat men bij het doornemen van Leuvense drukken de indruk krijgt dat in deze stad een voorkeur bestond voor het integreren van stadswapens in vignetten. Bij het doorbladeren van F. Vandeweghe & B. Op de Beeck, Drukkersmerken uit de 15de en de 16de eeuw binnen de grenzen van het huidige België, Nieuwkoop 1993 (Nationaal Centrum voor de Archeologie en de Geschiedenis van het Boek V) kan men moeiteloos vaststellen dat deze tendens opklimt tot de 16de eeuw.
Uit de periode, die ons hier interesseert, slechts één voorbeeld: Aenleydinge tot een christelijcke hope, door het aen-wijsen van 't gene wy hopen moeten, ende van het gene daer onse hope moet op steunen. / door J.R.P. Den tweeden druck verbetert. - Tot Loven: by Hieronymus Nempe, 1673. Hierin werd op blzn 90 en 150 een vignet (31 × 31) gebruikt dat tussen twee hoornen des overvloeds een hoofd van een engel toont. Beide hoornen zijn met een lint samengebonden waaraan het Leuvens stadswapen hangt (fig. 28).

33 Ter staving slechts één voorbeeld: Theologiae practicae aphorismi, Lovanii partim in Collegio Baiorum, partim in Majori Theologorum, ad disputandum propositi: praesidi Martino Steyaert,... Pars prima, quae Primae Secundae S. Thomae ferè respondet. - Lovanii: apud Aegidium Denique, 1690; toont op de titelbladzijde een driehoekig vignet (30 × 31) met twee engeltjes die elkaars hand houden; tussen hun schouders het Leuvens stadswapen (fig. 29). Het vignet is onderaan gesigneerd IVA. Tegenover de eerste bladzijde werd een wat grover uitgevoerd vignet (28 × 32) gebruikt dat een toorts, tussen twee engeltjes, toont (fig. 30). Het voetstuk van de toorts is gesigneerd IVA.

34 Aegrae animae et dolorum suum lenire conantis pia in psalmum centesimum decimum octavum soliloquia. - Leodici Eburonum: apud Guilielmum Henricum Streel..., anno 1684. - Et prostant Lovanii: apud Martinum Hullegaerde antè Academiam.

[p. 145]

toont tussen twee palmtakken twee engeltjes, die op het Leuvense stadswapen zitten (fig. 31). Het vignet werd in het midden, vlak boven het wapenschild gesigneerd. Het tweede (32 × 32), op bladzijde 243, toont twee symmetrisch geplaatste, gevleugelde fabelwezens met in elkaar gevlochten visstaart. Zij aanbidden een stralend hart, beladen met IHS-monogram en drie nagels, dat tussen hen is geplaatst (fig. 32). Het vignet is onderaan getekend IVA. Guillaume Streel was voor deze druk geassocieerd met de Leuvense drukker Martin Hullegaerde.

Maar er schijnen meer kontakten tussen graveur IVA en de Luikse drukkers bestaan te hebben. In de loop van de tweede helft van de 17de eeuw, maar in elke geval vóór 1690, gaf Hoyoux een werk van Jan Opstraet uit³⁵. Ook hierin prijkt een vignet (28 × 32) van IVA. Het lijkt daarenboven sprekend op het eerste vignet van IVA, dat hoger beschreven werd, met die uitzondering dat niet het stadswapen van Leuven afgebeeld werd maar wel dat van Mechelen (fig. 33). Hetzelfde werk bevat op de eerste bladzijde trouwens nog een ander gesigneerd vignet (20 × 75). Twee symmetrische florale slingers zijn in het midden samengebonden; boven de knoop twee afgewende hondekoppen en erboven de vrij grote signatuur G.L.³⁶ (fig. 34).

Men moet zich de vraag stellen naar de aard van de relatie tussen graveur IVA en beide Luikse drukkers. Is de eerste indruk, namelijk dat deze drukkers in hun atelier over vignetten van IVA beschikten, wel correct? Een andere verklaring behoort eveneens tot de mogelijkheden. Het is immers opvallend dat de IVA-vignetten in de druk, die voor de Leuvense markt bestemd was, het Leuvense stadswapen dragen terwijl deze in het boek van een Mechels auteur, daarentegen versierd zijn met het Mechelse

35 Pastor bonus seu idaea officium spiritus et praxis pastorum. / authore... Joanne Opstraet s. theol. licentiato & professore in Seminario archi episcopali mechliniensi. - Leodii typis: Henrici Hoyoux, (sic). De vignetten van IVA staan op blz. 247 en op de laatste bladzijde.

36 Het is niet uitgesloten dat dit de initialen zijn van schilder en graveur Gerard de Lairesse (Luik 1640 - Amsterdam 1711), die zijn geboortestad in 1664 verliet. Hoewel J. Hendrick, La peinture au pays de Liège XVIe, XVIIe et XVIIIe siècles, [Luik 1987], blz. 165-201 het niet heeft over houtsneden van de Lairesse is het niet onwaarschijnlijk dat deze er vervaardigd heeft. Indien het hier niet om een Luikse druk zou gaan dan wordt de voorgestelde identificatie veel minder waarschijnlijk.

[p. 146]

stadswapen. Waren de Luikse drukkers van de tweede helft van de 17de eeuw bereid en in staat zich dergelijke fijngevoeligheid te veroorloven? Of moet men er mee rekening houden dat zij aan katernen, gedrukt bij collega's te Leuven en te Mechelen, een eigen voorwerk toevoegden om een lokale distributie te vergemakkelijken? In dat geval hebben zij zelf nooit houtsneden van IVA gebruikt.

b. De 18de eeuw

Tijdens de 18de eeuw werden de vignetten van de vorige eeuw klaarblijkelijk relatief vlug en systematisch vervangen door nieuw materiaal. Dank zij de uitbreiding van de drukkersactiviteiten in Luik kregen de plaatselijke ambachtslui meer afzetmogelijkheden. Zij bleven goeddeels trouw aan de eigen Luikse stijl, die zich reeds tijdens de tweede helft van de 17de eeuw ontwikkelde. Deze kenmerkt zich door een vrij onbeholpen en hoekig lijnenspel. De lijnen zijn vaak erg vet, hetgeen vooral bij de schaduweffecten een sombere en provincialistische indruk wekt. Tijdens de 16de eeuw leden sommige figuratieve houtsneden reeds aan dit euvel³⁷. Zelfs het vrij kwaliteitsvolle werk van monogrammist E(A)P ontsnapte er niet aan. Pas in de loop van de 18de eeuw produceerden enkele graveurs ook fijner werk, dat echter zelden van veel elegantie getuigt.

37 Zoals beide kleine houtsneden besproken door R. Van Laere, ‘La résurrection de Lazare: une gravure liégeoise du XVIe siècle?’, in: Bulletin de la Société royale Le Vieux-Liège, 217-218, 1982, blz. 237-239.

a. Monogrammist N

Monogrammist N lijkt een overgangsfiguur te zijn. Het is voorlopig niet duidelijk waar hij werkzaam was. Er werden verschillende vignetten met signatuur N opgespoord. Alle zijn stilistisch echter niet verwant en werden niet uitsluitend te Luik gebruikt. Hoogstwaarschijnlijk signeerden verschillende graveurs hun werk met hetzelfde monogram. Enkele van de teruggevonden

[p. 147]

vignetten werden wellicht door een Franse, niet nader geïdentificeerde, monogrammist vervaardigd.

Het vignet (19 × 69), in 1700 door De Milst gebruikt, stelt binnen een dubbele rechthoek een enigszins barok aandoend symmetrisch vegetaal motief voor (fig. 35). Het werd onderaan in het midden gesigneerd³⁸.

Een ander vignet (32 × 42) toont een lauwerkrans met in het midden een stralende zon (fig. 36). Het is onderaan links gesigneerd en werd niet alleen in 1714 door Broncart³⁹ gebruikt maar men vindt het ook in niet gedateerde drukken van Collette⁴⁰ en van de Naamse drukker George⁴¹.

Mogelijk behoren twee vignetten in Mechelse drukken uit de eerste helft van de 18de eeuw eveneens tot het oeuvre van dezelfde monogrammist. Hiertegen zijn geen chronologische bezwaren in te brengen maar men kan zich vragen stellen rond de stilistische verwantschap. Een klein vignet (16 × 62) toont binnen een dubbele kader een centrale bloemenkorf gedragen door twee symmetrisch geplaatste slingers (fig. 37). Het vignet is onderaan in het midden gesigneerd⁴². Een wat groter vignet (22 × 63) toont, eveneens binnen een dubbele kader, een centrale (armillair)sfeer op een voetstuk, gedragen door twee symmetrisch ge-

38 Recueil des points marquez pour coutumes du Pays de Liége. / par le Sr. Pierre De Mean... Nouvelle edition. - A Liege: chez Joseph-Louis De Milst..., 1700; blz. 1.
Dit werk vindt men meestal gedrukt achter Statuts et ordonnances touchant le stile, & maniére de proceder en l'administration de justice, devant & par les cours & justices séculiéres du Pays de Liége... Nouvelle edition. - A Liege: chez Joseph-Louis De Milst..., 170.

39 Sermons sur les plus importantes matieres de la morale chrétienne; ou l'Aveugle mis en meilleur ordre... / par le P.*** prêtre de l'Oratoire de Jesus. Tome V. - A Liege: chez Jean-François Broncart, 1714; blz. 288.

40 Pensées et affections devotes sur les principales fêtes de l'année & sur les misteres de la passion de notre seigneur Jesus-Christ... - A Liege: chez Barthelemi Collette, imprimeur & libraire au Bon Pasteur sur Meuse; blz. 431. Uit een handgeschreven eigendomsmerk blijkt dat het werk van vóór 1704 dateert.

41 Pensées et affections devotes sur les principales festes de l'année et sur les mysteres de la passion de notre seigneur Jesus-Christ... - A Namur: chez Jean Jacques George, imprimeur juré sur le Marché de l'Ange, à l'imprimerie; laatste blz. Het werk verscheen na 1714.

42 La mauvaise foi de monsieur l'abbé Fleury prouvée... / par le R.P. Baudouin De Housta augustin de la province des Païs-Bas autrichiens... - A Malines: chez Laurent Vander Elst; eerste blz. Voor zover kon nagegaan worden verscheen dit werk na 1733.

[p. 148]

plaatste slingers (fig. 38). Het vignet is onderaan in het midden gesigneerd⁴³.

De relatie met een ander, vrijstaand vignet (32 × 48), dat eveneens met N gesigneerd is, kan moeilijk bepaald worden⁴⁴. Het vignet toont een symmetrische vegetale compositie, die erg atypisch is (fig. 39). Zowel chronologisch als stilistisch lijkt het vignet slecht bij de overige te passen.

43 Observations sur l'histoire ecclesiastique / de monsieur l'abbé Fleury &c. adressées a nostre s.p. le pape Benoist XIII. et a nos seigneurs les evêques. - A Malines / chez Laurent Vander Elst, imprimeur, 1729; eerste blz.
La mauvaise foi de monsieur l'abbé Fleury... (zie noot 42); blz. 111.

44 La pieté envers Jesus-Christ / par le R.P.Q*** prêtre de l'Oratoire. [Seconde partie,]... - A Liege, et se trouve a Paris: chez Antoine Boudet, imprimeur du roi, rue S. Jacques, à la Bible d'or, 1757; blz. xii.
In beide delen werden ook vignetten gebruikt, waarvan enkele met LS LE PESS gesigneerd zijn en andere de naam van PAPILLON (fig. 40) dragen. Deze stammen waarschijnlijk uit Frankrijk. Verschillende leden van de Parijse graveursfamilie Papillon leverden tijdens de 17de en 18de eeuw houtsneden en vignetten aan drukkers. Hoewel het hier in principe om een piraatdruk gaat is niet duidelijk welke relatie er bestond tussen de Luikse drukker en het Parijse adres. Dit en andere voorbeelden wijzen er op dat het fenomeen van de Luikse piraatdrukken complexer is dan men doorgaans aanneemt.
Een druk met Parijs' adres, maar waarschijnlijk te Bergen vervaardigd, bevat een vignet (22 × 66) in een laat-barokke stijl, die reeds aan de rococo doet denken. Het vignet toont twee symmetrisch geplaatste florale composities, gescheiden door een ornament (fig. 41). Het is onderaan in het midden gesigneerd N.C. en bevindt zich op bladzijde 1 van Voltaire de retour des ombres, et sur le point d'y retourner pour n'en plus revenir; a tous ceux qu'il a trompés. - A Paris, et se vend à Mons: chez Henri Hoyois, imprimeur-libraire, rue de la Clef. De druk is niet gedateerd, maar stamt waarschijnlijk van na 1776. Chronologisch sluit hij dus niet aan bij de eerste groep Luikse vignetten van monogrammist N. Mogelijk stamt dit vignet van Nicolas Caron (Amiens c. 1700 - na 1773), die vignetten leverde aan Parijse drukkers.

b. Frans import: vignetten van VLS en Ha?

Het vrijstaande rechthoekige vignet (13 × 66) met de, voor onze streken, ongebruikelijke voorstelling in renaissance-stijl van een symmetrisch geplaatste liggende zeemeermin en zeemeerman,

[p. 149]

elk bereden door een putto (fig. 42), in een druk uit 1732 met het adres van Barchon, mag aan een Franse hand toegeschreven worden⁴⁵. Deze Luikse piraatdruk slaagt er zeer goed in een Franse indruk te wekken. Het vignet is in het midden VLS gesigneerd maar lijkt stilistisch weinig verwant met de hoger geciteerde VLS-vignetten⁴⁶.

Of er een relatie bestaat met het LS [/] LE PESS gesigneerde vignet (20 × 63) van de hoger geciteerde Luikse piraatdruk⁴⁷, is onwaarschijnlijk. Dat vignet toont binnen een dubbele kader de verpersoonlijking van de kerk. Deze zit tussen twee wierookvaten (fig. 43). Links beneden leest men LS en rechts beneden LE PESS.

Ook voor het rococo vignet (26 × 49), gesigneerd Hafe. en gebruikt in 1776, stelt zich het probleem van de oorsprong⁴⁸. Niet alleen werd tot nog toe geen enkel ander vignet met deze signatuur gevonden maar ook de stijl en de thematiek van dit vrijstaand vignet schijnen een Luikse oorsprong uit te sluiten en een Franse origine waarschijnlijker te maken. Het allegorische vignet toont een symmetrische compositie met een open boek tussen een schilderspalet met penselen aan de ene zijde en een opengeslagen partituur en muziekinstrumenten aan de andere. Het geheel is geplaatst op een sokkel, die rust op een rocaille (fig. 44).

45 Instructions courtes et familieres pour tous les dimanches de l'année, en faveur des pauvres, & particulierement des gens de la campagne... / par Messire Joseph Lambert, prêtre, docteur en théologie, de la maison & société de Sorbonne... Seconde année: Sur les commandemens de Dieu et de l'eglise. Nouvelle edition. - A Paris, et se vend a Liege: chez F.A. Barchon, imprimeur & libraire, au Puits en Gerardrie, 1732; blz. 1.

46 Zie noot 16.

47 Zie blz. 1 van beide delen van het eerste in noot 44 aangehaalde werk.

48 Het vignet bevindt zich tegenover blz. 1 en op blz. 110 van de in noot 6 geciteerde uitgave van de Sermons de M. Massillon.

[p. 150]

C. Het midden van de 18de eeuw

In het kader van dit onderzoek werd slechts één vignet van graveur PAR opgespoord. De drukken⁴⁹, waarin het voorkomt, stammen uit het atelier van Everard Kints, die waarschijnlijk dus ook de anonieme drukken, waarin het prijkt, drukte. Het vignet (53 × 171) toont binnen een dubbele kader een centraal medaillon met in het midden een bloemenvaas, omsloten door een symmetrische, florale compositie (fig. 45). Het geheel is onderaan in het midden gesigneerd.

In verschillende delen van het verzamelde werk van Bossuet met het Luikse impressum van de Libraires associés, uitgegeven in de 60'er jaren van de 18de eeuw⁵⁰, werd een vignet (29 × 89), gesigneerd door CHENET, gebruikt. Het toont binnen een dubbele kader een symmetrische florale compositie met twee hoornen des overvloeds en twee scepters (fig. 46).

In 1762 verscheen bij een voorlopig onbekend gebleven Luiks (?) drukker een pamflet in de juridische strijd tussen Hasselt en

49 Recueil contenant les edits et reglemens faits pour le Païs de Liege & Comté de Looz, par les evêques & princes, tant en matiere de police que de justice... / par Mr. M.G. De Louvrex,... Nouvelle edition... / par Bauduin Hodin... - A Liege: chez Everard Kints, imprimeur de S.S.E. & des Etats, 1750-1752; blz. 1 van delen I tot en met IV.
Ad sacram caesaream necnon Germaniae Hierosolymaeque regiam majestatem humillima supplicatio pro clementissima restitutione in integrum,... in causa Teutonici Ordinis sive serenissimi ejusdem ordinis magni magistri, contra eminentissimum cardinalem de Bavariâ, quà episcopum & principem Leodiensem..., 1761; blz. 3.
Humillima, brevis er genua series contestationis serenissimum et eminentissimum principem leodiensem... pro consilio viginti-duûm virali intervenientes, inter ex unâ, ac Josephum van Herck, abbatem trudonensem..., 1761; blz. 3.
Humillima ad seriem facti impressam additio in causa d. principis et episcopi leodiensis... contra abbatem et monasterium sti. Trudonis..., 1762; blz. 3.

50 Oeuvres / de messire Jacques-Benigne Bossuet... Tome second. - A Liege: chez Les Libraires associés, 1766; blz. 1.
Idem. Tome troisieme. - A Liege: chez Les Libriares associés, 1766; blz. 1.
Idem. Tome onzieme. - A Liege: chez Les Libraires associés, 1767; blz. 1.
Oeuvres / de messire J. Benigne Bossuet... Tome quinzieme: second des oeuvres posthumes... - A Liege: chez Les Librairies associés, 1767; blz. [3].
Défense de la déclaration de l'assemblée du clergé de France de 1682. Touchant la puissance ecclésiastique / par Messire Jacques-Benigne Bossuet... Tome vingtieme: second de la défense, &c. - A Liege: chez Les Libraires associés, 1768; blz. [3].
Justification des réflexions morales sur le Nouveau testament... composée en 1699. Contre le Probléme ecclésiastique, &c. / par feu Messire Jacques-Benigne Bossuet... - A Liege: chez Les Libraires associés, 1768; blz. 1.

[p. 151]

Zonhoven rond het eigendomsrecht van een heidegebied waarop beide gemeenten aanspraak maakten⁵¹. Op het titelblad prijkt een vrijstaand vignet (30 × 45) dat een symmetrisch vegetaal motief toont. Het is in het midden tussen de onderzijde van twee gekruiste takken gesigneerd met M.G. (fig. 47). Deze graveur kon tot nog toe niet nader geïdentificeerd worden.

51 Analyse ou sommaire des piéces probatoires, qui font voir dans la derniere évidence, que la bruyere, située entre Hasselt et Sonhoven, appartient notoirement à ladite ville, & que les limites de cette bruyere, sont pareillement de notorieté publique. - 1762.

d. De tweede helft van de 18de eeuw

Er werden meerdere gesigneerde vignetten, behorend tot het laatste kwart van de 18de eeuw, opgespoord. Het lijkt er daarenboven op dat het aantal kunstenaars, die vignetten leverden aan Luikse drukkers, in de loop van die periode toenam. De meeste graveurs zijn net als voordien vaak slechts door één of een zeer beperkt aantal houtsneden vertegenwoordigd. Enkele aarzelen niet om hun werk met volledige naam te ondertekenen. Dit lost echter niet alle problemen op vermits onduidelijk blijft hoe de monogrammen op de overige vignetten moeten ontcijferd worden.

Van monogrammist D of D: werden twee vignetten gevonden.

Het eerste (18 × 65) toont binnen een dubbele kader een lier tussen twee takken (fig. 48). Het is onderaan links gesigneerd en werd in 1776 gebruikt door Loxhay⁵². Dit vignet toont weinig stilistische verwantschap met het vrijstaande vignet (29 × 39) op het titelblad van een druk van Desoer uit 1785⁵³. Het toont een

52 Traité de geometrie pratique sur le terrain... / par Jean Harroy, géometre & arpenteur juré. - A Liege: chez J.G.M. Loxhay, imprimeur, & libraire au Palais, 1776; blz. [iii].

53 L'art d'améliorer la culture de la pomme de terre... (zie noot 15); titelblad.
Droixhe, op. cit., nrs H9 (Bassompierre 1785) en H10 (Desoer 1787). Indien men op deze afbeeldingen mag afgaan, gebruikte Bassompierre de gesigneerde versie en Dessoer de niet gesigneerde kopie. Dit lijkt echter in tegenspraak met het hier geciteerde voorbeeld.
Droixhe, op. cit., H11 (Bassompierre 1785) toont een vrijstaande pergola, onderaan links D. gesigneerd en de niet gesigneerde kopie (H12) in 1787 gebruikt door de Gentse drukker Martin Wouters.

[p. 152]

boer met zweep, die rijdt op een met takkenbossen beladen ezel naar rechts. Deze wordt gevolgd door een hond. Rechts staan enkele pijnbomen op lage heuvels (fig. 49). Het vignet is onderaan links gesigneerd.

Omdat beide vignetten gesigneerd werden met een kapitale D is men geneigd om een verband te leggen met de vignetten van P. Depas, gebruikt in een niet gedateerde druk van Bassompierre, die na 1774 verscheen⁵⁴. Of alle deze vignetten inderdaad van dezelfde kunstenaar stammen, moet voorlopig in het ongewisse blijven⁵⁵.

Het eerste vignet (28 × 67) van Depas toont de zittende verpersoonlijking van de kerk tussen twee spiraalvormige guirlandes. Het geheel is omsloten door een dubbele kader (fig. 50) en werd onderaan links gesigneerd DEPAS. Het tweede (24 × 70) toont binnen een dubbele kader een asymmetrische florale compositie (fig. 51) en is onderaan rechts gesigneerd P. DEPAS.

Loxhay⁵⁶ gebruikte nog een ander vignet (18 × 66) dat waarschijnlijk aan Depas mag toegeschreven worden. Het toont binnen een dubbele kader twee gekruiste takken met in het midden drie rozen (fig. 52). Het is onderaan links gesigneerd P.D.

Van Derer werd slechts één gesigneerd vignet (24 × 67) gevonden. Het toont binnen een dubbele kader een symmetrische florale compositie met in het midden een vaas met bloemen (fig.

54 Pensées et affections dévotes sur les principales fêtes de l'année, et sur les mysteres de la passion de notre seigneur Jesus-Christ, très-propres pour s'entretenir utilement pendant le temps de la communion... - A Liege: chez J.F. Bassompierre,...
Het eerste vignet staat op blz. 1 en het tweede op blz. 210. Het werk heeft een kopergravure (135 × 79) als frontispice. Deze stelt Christus aan het kruis voor en werd onderaan links gesigneerd D. François Bassompierre sculp.
Droixhe, op. cit., nr G3 (Bassompierre 1763 & 1773) is identiek met het eerste vignet en nr G4 gelijkt sterk op het tweede vignet; het werd gebruikt in een druk uit 1764 met Parijs impressum van Desaint en Saillant.

55 Er zijn nog andere Luikse graveurs die in aanmerking komen als auteur van deze vignetten. Het volstaat hier b.v. Louis Dreppe (Luik 1744 - Luik 1782) te vermelden. H. de Villefagne, Mêlanges de littérature et d'histoire, Liège 1788, blz. 139 verwijst uitdrukkelijk naar gravures van zijn hand opgenomen in Luikse boeken, maar preciseert niet of het om koper- dan wel om houtgravures gaat.
Droixhe, op. cit. schrijft twee andere vignetten (nrs G5 en G6), gesigneerd met D zonder aarzelen toe aan Depas.

56 Traité de geometrie... (zie noot 52); blz. 1.

[p. 153]

53) en is onderaan links in cursief gesigneerd DERER. Het vignet werd zowel gebruikt door Gerlache in een niet gedateerde druk⁵⁷ als door Loxhay in een druk uit 1793⁵⁸.

De barokke vignetten gesigneerd met het voorlopig onopgeloste spiegelmonogram FF⁵⁹ vormen een opvallende verschijning in enkele drukken van Plomteux. Reeds in 1775 duikt een vignet van FF op in één van zijn drukken⁶⁰. In 1782⁶¹ gebruikte hij nog andere vignetten van deze monogrammist. Het relatief kleine vrijstaande vignet (32 × 67) toont een allegorische voorstelling met links een zittende Neptunus met op de achtergrond twee schepen en een paar zeemeerminnen, die musiceren (fig. 54). Het vignet is onderaan rechts gesigneerd en mag ondanks het onzekere monogram hoogst waarschijnlijk toegeschreven worden aan monogrammist FF. In het Rituale⁶², eveneens in 1782 uitgegeven, gebruikte Plomteux twee grote vrijstaande vignetten waarin rococo-invloeden duidelijk merkbaar zijn. Het eerste (55 × 135) toont in het midden een lopende putto, die een bloemenslinger vasthoudt; onder hem een rocaille op een voetstuk. Links van hem is een ruïne zichtbaar en rechts een decoratief element omhangen met een bloemenslinger. Op de achtergrond werd een landschap met twee bomen en een gebouw afgebeeld (fig. 55). Het vignet is onderaan rechts gesigneerd met het spiegelmonogram. Het tweede vignet (54 × 136) toont in het midden een bij-

57 Statuts et ordonnances touchant le style, & maniere de procéder en l'administration de justice, devant, & par les cours & justices séculieres du Pays de Liege... Nouvelle edition. - A Liege: chez J.A. Gerlache, sur Meuse; blz. 1.

58 Eclaircissemens sur Raes de Dammartin, chevalier françois, &c. / par Mr. le baron de Villenfagne... - A Liége: chez J.G.M. Loxhay, imprimeur-libraire, rue de la Magdelaine, 1793; blz. 1.

59 G.K. Nagler, Die Monogrammisten..., Band II, München 1860 (reprint Nieuwkoop 1977) blz. 746 nr. 2068 situeert deze niet nader gekende kunstenaar in de periode 1760 tot 1778 en plaatst hem in de omgeving van Wenen. Hij haalt tevens kopergravures van hem aan.

60 Zie noot 8.

61 Synonymes françois, leurs différentes significations,... (zie noot 7) Tome premier. - A Liege: chez C. Plomteux, imprimeur des états, 1782; blz. 1.

62 Rituale ecclesiae leodiensis, jussu Francisci Caroli, episcopi, editum. Pars prima. - Leodii: ex officina typographica Clementis Plomteux, 1782. Het eerst vignet staat op blz. 74 en 263; het tweede op blz. 133.
Het eerste vignet vindt men reeds op blz. 3 van Memoire pour messieurs les bourgmestres et conseil de Saint-Trond. - 1775.

[p. 154]

enkorf geplaatst op een voetstuk, dat rust op een verhoog; links en rechts, omsloten door een reeks rocailles, een putto waarvan de linker een boek houdt en de rechter een bloem (fig. 56). Onderaan rechts onderscheidt men de signatuur. In 1786 verscheen bij Plomteux een fraai verzorgde uitgave van het Antiphonale romanum⁶³. Ook daarin gebruikte hij twee vrijstaande vignetten van monogrammist FF. Het vignet op de titelbladzijde (73 × 99) toont tussen twee kandelaberachtige motieven, elk getopt door een wierookvat(?) en verbonden door een slinger, de verpersoonlijking van de kerk. Deze zit op een bank, geplaatst op een trede, die rust op een rocaille. Zij houdt in de linkerhand een kruis en in de rechter een brandend hart. Aan haar rechterzijde ziet men een anker getopt door een duif met een olijftak in de snavel (fig. 57). Het vignet is onderaan rechts gesigneerd met het spiegelmomogram FF. Op bladzijde 814 plaatste de drukker een ander vrijstaand vignet (70 × 102) met in het midden een vaas met bloemen, geplaatst op een hoog voetstuk met aan beide zijden een putto. Het geheel is geplaatst tegen een achtergond van rocailles en bomen (fig. 58). De signatuur bevindt zich onderaan rechts.

Crahay is een overgangsfiguur tussen de 18de en de 19de eeuw. Van hem zijn niet alleen kopergravures⁶⁴ bekend maar ook houtgravures. Zijn werk is van bescheiden kwaliteit. Hij was

63 Antiphonale romanum juxta breviarium ex decreto sacro-sancti concilii tridentini restitutum, a Clemente VIII. pont. max. nuper recognitum, ecclesiis tàm urbium quàm pagorum concinnatum. Editio novissima... - Leodii: ex officina typographica Clementis Plomteux, perillustrium patriae statuum typographi, 1786.

64 Traité historique et methodique, sur l'usage et la nature des anciennes monnoies d'or et d'argent et rehausse des capitaux... / par P. Simonon, réducteur juré des rentes ... - A Liege, et se vend...: chez A. Bronckart, marchand libraire, rue des Soeurs de Hasques..., 1758 is op blz. [iv] versierd met een in koper gegraveerd wapenschild van Lambert Gaspar baron de Stochem dat in een rococo kader (52 × 128) geplaatst werd. Het is onderaan links cursief gesigneerd: CRAHAIJ. FE.
De frontispice van minstens twee edities van L'ange conducteur werd door hem in koper gegraveerd:
L'ange conducteur dans la dévotion chrétienne... - A Liege: chez H. Dessain & soeurs..., [1788/9]
L'ange conducteur dans la dévotion chrétienne... Nouvelle édition... - A Liege: chez la veuve S. Bourguignon, & Christian Bourguignon, fils, imprimeur libraire, rue Féronstrée, au Livre d'or, [1791/2].

[p. 155]

meer ambachtsman dan wel kunstenaar. In het kader van dit onderzoek werd geen vignet van Crahay in een Luikse druk gevonden maar er mag niet aan getwijfeld worden dat hij ook op dit terrein werkzaam was. Een rouwkader⁶⁵, rond een Hasselts doodsbericht gedrukt door P.F. Milis bij het overlijden, op 17 december 1837, van Regnier André Timmermans, is onderaan links door hem gesigneerd (fig. 59) en getuigt van het lange leven van sommige houtsneden.

65 De rouwkader (351 × 400) is samengesteld uit twee paar houtblokken (boven 96 × 400, onder 87 × 394, links en rechts telkens 166 × 72) met allegorische voorstellingen. Het bovenste blok draagt het opschrift HODIE MIHI / CRAS TIBI. De produktiedatum van deze rouwkader kon niet achterhaald worden maar moet in de tweede helft van de 18de eeuw gesitueerd worden.
De Luikse drukker S. Bourguignon gebruikte een sterk gelijkend rouwkader (311 × 368) voor het overlijdensbericht van Marie Anne de Vaes de Scherpenbergh, die op 12 april 1761 te Maastricht overleed. Ook dit rouwkader is samengesteld uit twee paar houtblokken (boven 91 × 367, onder 77 × 368, links en rechts telkens 136 × 77) met allegorische voorstellingen. Het onderste blok draagt het opschrift HODIE MIHI. CRAS TIBI.

e. Jean Philippe Gramme

Tussen de 18de- eeuwse in hout gegraveerde vignetten nemen deze met de signaturen G en JPG een bijzondere plaats in. Zij vormen een belangrijke groep, waarvan tenminste een aantal zonder enige twijfel kan toegeschreven worden aan Jean Philippe Gramme, die niet alleen graveur was maar ook zelf drukte. Addison⁶⁶ schijnt te suggereren dat de vignetten van G door Gerlache zouden gesneden zijn. Het is echter op dit ogenblik verre van eenvoudig om het beschikbare materiaal exact te interpreteren.

66 Op. cit., blz. 191 Gerlache, who may have worked in Gramme's shop; Idem, blz. 700 vermeldt dat hij vanaf 1774 als drukker werkzaam was.
Droixhe, op. cit., blz. 40 geeft enkele details over het leven en de activiteiten van Gramme, die ten laatste vanaf 1696 (zie verder) en wellicht tot 1769 actief was. Hij geeft enkele vignetten van Gramme, die niet in het kader van dit onderzoek gevonden werden: C11(?) en G2.

[p. 156]

In 1746 werd door Barchon een vignet (53 × 71) gebruikt dat wellicht tot deze groep behoort⁶⁷. Het vrijstaande vignet toont een rijk versierde bloemenvaas, die rust op een sokkel gedragen door overvloedige vegetale motieven (fig. 60). Het vignet is in het midden links, op de sokkel, gesigneerd. De signatuur is moeilijk leesbaar niet alleen omdat zij in spiegelschrift is uitgevoerd maar ook omdat zij erg klein is. De lezing G.F. verdient de voorkeur boven S.F. De stijl sluit niet erg aan bij de andere vignetten van de ‘G-familie’ maar chronologisch bestaat er geen bezwaar tegen om het vignet met deze groep in verbinding te brengen. Het gebruik van spiegelschrift vindt trouwens een parallel in één van de JPG-vignetten⁶⁸.

Er werd slechts twee Luikse drukken onderzocht, waarin een vignet gesigneerd met de letter G, gebruikt werd. Het ene vignet⁶⁹ (17 × 65) toont in een dubbele kader een symmetrisch floraal motief (fig. 61) en is onderaan in het midden gesigneerd. Gramme gebruikte vanaf 1738 nog een ander vignet⁷⁰ (47 × 153) gesigneerd door G. Dit toont binnen een dubbele kader een symmetrische florale compositie met bovenaan in het midden een bloemenkorf (fig. 62). De signatuur G bevindt zich onderaan in het midden van de linkerhelft. De behandeling van het vlechtwerk van de bloemenkorf meer nog dan de stroeve vormentaal is hier het meest opvallende kenmerk van de Luikse stijl van het vignet.

67 Histoire de l'institution de la Fête-Dieu. Avec la vie des bienheureuses Julienne et Eve, toutes deux originaires de Liege / par le R.P. Jean Bertholet... - A Liege: chez F.A. Barchon, libraire-imprimeur, au Puits en Gerardrie. J. Jacob, libraire-imprimeur, sur le Pont d'Isle, 1746; blz. 190. Het blok ziet er erg versleten uit maar dit kan het gevolg zijn van onvolkomen drukken.

68 Onder meer op een vignet in de druk geciteerd in noot 77.

69 La vie de la venerable mere Elisabeth Strouven, fondatrice et premiére superieure du monastere nommé Le Mont Calvaire à Maestricht, ecrite / par elle-même en Flamend, et traduite en François par un prêtre du diocése de Liege. - A Liege: chez Jean-Philippe Gramme, Marchand-libraire & imprimeur, ruë des Soeurs de Hasque, 1722; blz. 1.

70 Narratio historica de jurisdictione officialis leodiensis / per dominum Georgium Melchiorem De Ludolff... - Leodii: apud Joannem-Philippum Gramme, propè Sorores Hassellenses, [1738]; blz. [iv]; zie ook Addison, op. cit., blz. 191.
Manifeste où l'on expose les entreprises de l'offical de Liege sur la jurisdiction seculiere des echevins, specialement en matiére criminele,... - A Liege: chez J.P. Gramme, marchand-libraire & imprimeur, au Moriane en Vinave d'Isle, 1739; blz. 3.

[p. 157]

Een verrassend gelijkend vignet, dat slechts verschilt door het ontbreken van de signatuur, werd in 1781 door Gerlache⁷¹ gebruikt. Het feit dat de niet gesigneerde versie van het vignet door hem gebruikt werd, schijnt erop te wijzen dat hij het vignet niet zelf graveerde. Beide vignetten lijken echter zo sterk op elkaar dat niet mag uitgesloten worden dat het gaat om dezelfde houtsnede, die op een bepaald ogenblik bijgewerkt werd. Ook in dat geval is het moeilijk te verklaren waarom een versleten Luiks vignet te Maastricht (zie verder) werd opgekocht door een Luiks drukker, die daarenboven zelf in staat was houtsneden te vervaardigen.

Drukker Jacob Lekens uit Maastricht beschikte over minstens twee vignetten van graveur G en daarnaast nog over minstens één vignet dat met GRAM getekend is. In 1751 gebruikte hij de gesigneerde versie van het laatst beschreven vignet⁷², dat hij wellicht van zijn Luikse collega Gramme kocht. Ten laatste vanaf 1753⁷³ gebruikte hij een vrijstaand vignet (30 × 47) dat een zwemmende dolfijn naar links toont, die gevat is tussen een symmetrische compositie van twee takken met guirlandes en getopt is door een stralende zon (fig. 63). Het vignet is onderaan links in de figuur gesigneerd.

Het is op dit ogenblik moeilijk uit te maken wie de G-vignet-

71 Histoire de l'institution de la Fête-Dieu, avec la vie des bienheureuses Julienne et Eve, qui en furent les premieres promulgatrices; suivie de l'abrégé historique de l'institution des illlustres confrairies de l'adoration perpétuelle de l'auguste sacrement des autels... - A Liege: chez Jacques-Antoine Gerlach, Imprimeur-libraire, au Dauphin, rue Neuvice, 1781; blz. 1, 45, 81, 111, 145 en 181.
Addison, op. cit., blz. 282 & 283 citeert eveneens dit werk en trekt de aandacht op de grote gelijkenis tussen de vignetten van deze druk en het vignet van de in noot 69 geciteerde druk van Gramme. Hij schenkt echter geen aandacht aan de signatuur.

72 Ethica christiana seu orthodoxa juris naturalis & gentium prudentia... / ab... Antonio Hochkirchen... - Trajecti ad Mosam: typis Jacobi Lekens propè rr. pp. Praedicatores, 1751; deel I, blz. 1 en deel II, blz. 3.

73 Officia propria sanctorum ordinis, ex speciali concessione SS. D.N. Pii papae V. a canonicis regularibus congregationis Windezemensis celebranda... - Trajecti ad Mosam: typis Jacobi Lekens, bibliopolae, 1753; titelbladzijde.
Novus candidatus rhetoricae, altero se candidior comptiorque, non aphthonii solùm progymnasmata ornatiùs concinnata, sed tulliana etiam rhetoricae praecepta clarius explicata, repraesentans studiosis eloquentiae candidatis. Accessit nunc primùm dissertatio de panegyrico / auctore P. Francisco Pomey... - Trajecti ad Mosam: apud Jacobum Lekens, bibliopolam, 1755; blz. 6.

[p. 158]

ten graveerde. Hoewel de suggestie van Addison, dat dit wellicht Gerlache was, niet onwaarschijnlijk is, mag een toewijzing aan Jean Philippe Gramme niet bij voorbaat uitgesloten worden, ook al omdat die sterk wisselende stijlen gebruikte en zijn werk niet steeds op dezelfde wijze tekende.

De vignetten met de signatuur JPG zijn met zekerheid van de hand van Jean Philippe Gramme. Men vindt ze in boeken uit verschillende officina. Vaak verschillen ze onderling slechts weinig zodat de plaats en het soort signatuur niet zelden een erg praktisch hulpmiddel vormen bij het onderscheiden van de vignetten.

Reeds in 1696⁷⁴ werd te Namen een vrijstaand vignet (39 × 50) gebruikt dat onderaan links gesigneerd is met IPGF. Hoewel de stijl afwijkt van de vignetten, die Gramme later graveerde, mag men toch aannemen dat deze kleine houtsnede van zijn hand is. Zij stelt een naar links zittende Athena voor, die in haar rechterhand een lauwerkrans heft en in haar linker een palm houdt; op de achtergrond een compositie van vaandels en wapens (fig. 64).

Broncart beschikte in 1700 reeds over JPG-vignetten onder meer een vrijstaand vignet⁷⁵ (38 × 38) dat binnen een overvloedi-

74 Miroir de l'ame religieuse, lequel fait voir une méthode aisée pour s'acquitter avec merite des exercices journaliers qui se pratiquent dans les cloîtres & les monasteres reformez... Quatriéme edition... / par le Pere Loüis de Bouvignes predicateur Capucin. - A Namur: chez Charles Albert, imprimeur juré & libraire rüe de la Croix, 1696; blz. 15 en 305. Het werk bevat op blz. 1, 337, 425 en 498 tevens een ander vrijstaand gesigneerd vignet (21 × 78) dat binnen een symmetrische compositie van rijk versierd rolwerk een centrale krans met wierookvat toont (fig. 65). De signatuur B / M bevindt zich onderaan in het midden.

75 Abrégé chronologique de l'histoire de France / par le Sr. de Mezeray... - A Amsterdam: chez Antoine Schelte, près de la Bourse et se vend a Liege: chez J.F. Broncart, marchand libraire en Souverain-Pont, 1700; titelbladzijde van deel II (gegevens naar een illustratie in een verkoopscatalogus; het origineel kon niet bestudeerd worden).
Instructions chretiennes sur les sacremens et sur les ceremonies avec lesquelles l'eglise les administre. - A Liege: chez Jean François Broncart, marchand-libraire en Souverain-Pont, 1702; titelbladzijde.
Sermons sur les epitres de tous les dimanches de l'année. A l'usage de ceux qui s'appliquent aux missions, & de ceux qui travaillent dans les paroisses. Tome II / par le P***. prestre de l'Oratoire de Jesus. - A Paris, et se vend a Liege: chez J.F. Broncart, en Souverain-Pont, 1704; blz. 273.
Annus apostolicus, seu conciones tot anni decursu praedicabiles... / auctore F. Zacharia Laselve... Tomus secundus. De sanctis. - Parisiis: apud Edmundum Couterot ... prostant Leodii: apud J.F. Broncart, typographum, sub signo Typographiae novae, 1708; blzn 17 en 379.
Sermons sur les mysteres de la Sainte Vierge. / par l'Aveugle. Mis en meilleur ordre / par le pere Loriot, prêtre de l'Oratoire. Quatriéme edition, revûë & corrigée. Tome quatriéme. - A Paris, 1712... et se vend a Liege: chez J.F. Broncart, imprimeur & marchand-libraire, en Souverain-Pont; blz. 58.

[p. 159]

ge florale versiering een hoofd toont, dat getopt is door een schelp en in een stralenkrans geplaatst is (fig. 68). Het vignet is bovenaan gesigneerd met de letters JPG, die als in een driehoek geplaatst zijn.

In 1702⁷⁶ gebruikte Broncart een vignet (17 × 65), dat binnen een dubbele kader een symmetrisch vegetaal motief toont (fig. 66). De signatuur - JPG - bevindt zich onderaan in het midden in een uitgespaarde ovaal. Datzelfde jaar⁷⁷ gebruikte hij tevens een nauw verwant vignet (16 × 62), dat binnen een dubbele kader eveneens een symmetrisch vegetaal motief toont (fig. 67). De vrijstaande signatuur bevindt zich onderaan in het midden en werd in spiegelschrift gegraveerd. Het geheel doet veel hoekiger aan dan het vorige vignet zodat men mag aannemen dat het hier om een jeugdwerk handelt.

Ten laatste in 1705 was het stel JPG-vignetten van Broncart uitgebreid met twee andere rechthoekige exemplaren. Het

76 Trigonometria plana et sphaerica cum selectis ex geometria et astronomia problematis... / auctore R.P. Jacobo Gooden Societatis Jesu... - Leodii: apud J.F. Broncart, 1704; blzn 1 en 11.
Annus apostolicus... (zie noot 75) blz. 1.
Sermons sur les mysteres de Notre Seigneur. / par l'Aveugle. Mis en meilleur ordre / par le pere Loriot, prêtre de l'Oratoire. Quatriéme edition, revûë & corrigée. Tome premier. - A Paris, 1712... et se vend a Liege: chez J.F. Broncart, imprimeur & marchand-libraire, en Souverain-Pont; blzn 41 en 86.
Sermons sur les mysteres de la Sainte vierge... (zie noot 75) blzn 3, 41, 73, 111, 146, 183, 223, 245 en 281.

77 Instructions chretiennes sur les sacremens... (zie noot 75) blz. [1].

[p. 160]

eerste⁷⁸ (17 × 67) toont binnen een dubbele kader een symmetrisch vegetaal motief met in het midden een gesloten vaas (fig. 69). Deze compositie is onderaan gesigneerd: links J, in het midden in een uitgespaard driehoekje P en rechts G. Het tweede vignet⁷⁹ (20 × 69) toont binnen een dubbele kader een symmetrisch vegetaal motief met in het midden een gevlochten bloemenkorf (fig. 70). Het vignet is in het midden, onder de korf gesigneerd met de letters JPG.

Wat later zijn twee grote JPG-vignetten in drukken van Broncart geattesteerd. Het eerste⁸⁰ (34 × 135) toont binnen een dubbele kader een zeer fraai en rijk versierd symmetrisch vege-

78 Les meditations sur le pater, composées / par la seraphique sainte Therese de Jesus, et augmentées de plusieurs belles considerations, affections, & resolutions... / par un religieux Carme déchavssé... - A Liege: chez J.F. Broncart, en Souverain-Pont, 1705; blz. [iv].
Sermons sur les mysteres de Notre Seigneur.... (zie noot 76) blzn 23, 66 en 102.
Sermons sur les mysteres de Notre Seigneur. / par l'Aveugle. Mis en meilleur ordre / par le pere Loriot, prêtre de l'Oratoire. Quatriéme edition, revûë & corrigée. Tome second. - A Paris, 1712... et se vend a Liege: chez J.F. Broncart, imprimeur & marchand-libraire, en Souverain-Pont; blz. 3.
Sermons sur les mystere de la Sainte Vierge... (zie noot 75) blzn 23, 59, 93, 127, 162 en 261.
Le notaire belgique ou la science des notaires, divisée en theorie et pratique. Conformément aux loix, placarts & edits de sa majesté. Avec les formules selon le style moderne, & l'observance journaliere. / par Jean-Baptiste-Joseph Huygens.... - A Liege: chez G.I. Broncart, imprimeur & libraire au Soleil sous la tour de St. Lambert, 1739; blz. 1.

79 Les meditations sur le pater... (zie noot 78) blz. 1.
Recueil choisi des plus beaux traits d'histoire, pris des anciens et des modernes, et redigez par ordre alphabetique. - A Liege: chez Jean François Broncart, en Souverain-Pont, à l'imprimerie nouvelle, 1707; blz. 5.
Sermons sur les mysteres de la Sainte Vierge... (zie noot 75) blz. 202.
Het vignet gelijkt sterk op maar is niet identiek met Droixhe, op. cit. nr C15, gebruikt door Bassompierre in een druk van 1744. Het verschijnt tevens in een uitgave van 1788.

80 Ethica amoris, sive theologia sanctorum, magni praesertim Augustini, et Thomae Aquinatis, circa universam amoris & morum doctrinam, adversus novitias opiniones strenuè propugnata... / per Fr. Henricum a S. Ignatio, athensen... Tomus primus. De generalibus principiis amoris et morum... - Leodii: ex officina typographica J. Francisci Broncart, 1709; blz. [iii].
Idem. Tomus secundus. De externis regulis amoris et morum, legibus utique, ac praeceptis virtutum theologicarum, & cardinalium, necnon decalogi & ecclesiae... - Leodii: ex officina typographica J. Francisci Broncart, 1709; blz. [iii].
Idem. Tomus tertius. De sacramentis in genere et specie... - Leodii: ex officina typographica J. Francisci Broncart, 1709; blz. [iii].
La bibliotheque des predicateurs, qui contient les principaux sujets de la morale chrétienne, mis par ordre alphabetique. / par le R.P. Vincent Houdry de la Compagnie de Jesus. Seconde edition, reveue (sic) et corrigée. Tome premier. A - C - A Lyon: chez Antoine Boudet, Ruë Merciere, à la Croix d'or et se vend a Liege: chez Jean-François Broncart, imprimeur & libraire, en Souverain-Pont, 1716; blz. [iii].
Idem. Tome second. D - H - A Lyon: chez Antoine Boudet, Ruë Merciere, à la Croix d'or et se vend a Liege: chez Jean-François Broncart, imprimeur & libraire, en Souverain-Pont, 1716; blz. [iii].
Idem. Tome troisiéme. J - O - A Lyon: chez Antoine Boudet, Ruë Merciere, à la Croix d'or et se vend a Liege: chez Jean-François Broncart, imprimeur & libraire, en Souverain-Pont, 1717; blz. [iii].

[p. 161]

taal motief (fig. 71). Het is onderaan in het midden gesigneerd met de letters JPG, die als in een driehoek geplaatst zijn. De letter P werd in een uitgespaard fragment van de versiering geplaatst. Het tweede⁸¹ (84 × 97) toont een vaas met bloemen. Deze rust op een rijk versierd voetstuk waaruit symmetrisch geplaatste vegetale spiralen ontspringen (fig. 72). Dit vrijstaand vignet is links van het voetstuk gesigneerd JP en rechts G.

Vanaf het eerste decennium van de 18de eeuw gebruikte Broncart tevens een klein vrijstaand vignet⁸² (32 × 48) dat een gevlochten bloemenkorf toont, die gevat is in een fraaie vegetale versiering (fig. 73). De signatuur - JPG - bevindt zich onderaan in het midden.

Gramme gebruikte in zijn eigen drukken natuurlijk ook vignetten, die hij zelf stak. Een vrijstaand vignet⁸³ (41 × 53), dat hij

81 Ethica amoris... Tomus primus... (zie noot 80) blz. 936.
La bibliotheque des predicateurs... Tome premier... (zie noot 80) blz. 79.

82 La science universelle de la chaire, ou dictionnaire moral... Tome cinquiéme. Troisiéme edition revûë & corrigée... - A Paris, et se vend à Liege: chez Jean-François Broncart, marchand-libraire en Souverain-Pont, 1711; blz. 315.
Sermons sur les mysteres de Notre Seigneur... Tome premier... (zie noot 76) blz. 44.
Sermons sur les mysteres de la Sainte Vierge... Tome quatriéme.... (zie noot 75) blzn 110, 201 en 244.
Sermons sur les plus importantes matieres de la morale chrétienne; ou l'Aveugle mis en meilleur ordre. A l'usage de ceux qui s'appliquent aux missions, & de ceux qui travaillent dans les paroisses. / par le P.*** prêtre de l'Oratoire de Jesus. Tome IV... - A Liege: chez Jean François Broncart, 1713; blz. 124.
Sermons sur les epitres de tous les dimanches de l'année... Tome II... (zie noot 75) blz. 57.

83 Theologia concionatoria docens et movens Tomus V. De poenitentia quatenus sacramentum est, seu de confessione & satisfactione sacramentali / auctore P.F. Constantino Letins, ex ordine FF. Minorum Recollectorum... - Leodii: ex typographia J.P. Gramme, in platea Sororum Hassellensium ad insigne S. Hieronymi, 1713; bln xxix, 41, 88, 167, 310, 375, 435 en 539.

[p. 162]

in 1713 gebruikte, vertoont een nauwe verwantschap met het hoger geciteerd vignet met de voorstelling van een dolfijn, gesigneerd met G. Het toont een stralende zon onder een baldakijn en gevat in een vrij sobere symmetrische compositie (fig. 74), die sterk afwijkt van de rijk versierde vignetten, die Broncart gebruikte. De signatuur - JPG - werd onderaan in het midden aangebracht. Een vrijstaand vignet⁸⁴ (47 × 65) gebruikt in 1753 sluit stilistisch eveneens nauw bij deze vignetten. Het toont een symmetrische compositie met in het midden, tegen een gearceerde achtergrond, een baldakijn gevat in een sobere symmetrische compositie met aan elke zijde een ruiker (fig. 75). Het vignet is onderaan links gesigneerd door JPG.

Van opvallende stijl is een groot vignet⁸⁵ (55 × 120) dat Gramme in 1741 gebruikte. Het toont in een dubbele kader een symmetrische florale compositie die vooral opvalt door haar sobere karakter (fig. 76). Het vignet is onderaan gesigneerd: links JP en rechts G.

Naast vignetten, die met één of meerdere initialen getekend zijn, werden er een aantal opgespoord, die door Gramme op een meer expliciete manier gesigneerd werden.

Over de signatuur en dus over de auteur van het allegorische vignet (112 × 117), dat Jacob Lekens in 1751⁸⁶ gebruikte, kan enige twijfel bestaan. Het is daarenboven niet duidelijk of dit buitengewone vignet uit één dan wel uit twee blokken - van verschillende hand? - bestaat. In het midden van het vignet prijkt

84 Traité de la reduction des rentes, selon les loix & coûtumes du Pays de Liége, & ceux etrangeres; ouvrage consacré aux justes interêts des personnes qui ont des rentes à payer ou recevoir, commençant pour les muids en 1225. avec un tarif des anciennes espéces d'or & d'argent, suivi d'une geometrie pratique... / au depens de l'auteur, & par lui soubsigné. - A Liége: chez P. Simonon, à l'Aigle d'or, faubourg d'Amercoeur, 1753; blz. vii.
Droixhe, op. cit. nr A1, door Bassompierre gebruikt in drukken vanaf 1751 tot 1769.

85 Défense du manifeste des echevins de la haute & souveraine justice de son altesse le prince evêque de Liege. contre la pretendue refutation de l'official de la cour episcopale... - A Liege: chez Gramme, libraire en Vinave d'Isle au Moriane, 1741; bln 3 en 9.

86 Ethica christiana... Pars prima.... (zie noot 72) blz. 455.

[p. 163]

het hoofd van een sater, dat geplaatst is tussen een viertal rocailles. Twee prachtig gegraveerd griffioenen knagen aan het voorhoofd. Het geheel is getopt door een rocaille. Onderaan werden twee gekruiste (palm)takken afgebeeld (fig. 77). De signatuur bevindt zich op een vrijgelaten strookje, waar beide takken elkaar kruisen. Men kan GRAM, GREN of mogelijk ook GRON lezen. Hoewel dit bijzonder fraaie vignet geen parallel schijnt te kennen binnen het oeuvre van Gramme mag toch niet uitgesloten worden dat hij het realiseerde.

In 1740 gebruikte Kints⁸⁷ een groot en fraai versierd vignet (50 × 122) dat onderaan rechts GR. F. gesigneerd is. Het toont binnen een dubbele kader een vaas met bloemen. Deze is geplaatst op een hoge sokkel. Aan beide zijden van dit centrale motief werden rijk versierde bloemenslingers aangebracht (fig. 78).

Groter of belangrijker werk signeerde Gramme vaak uitvoeriger dan de vignetten. Een wapenschild⁸⁸ (c. 86 × 92 mm) van prins-bisschop Joris Lodewijk van Bergen (fig. 79) werd onderaan links gesigneerd: GRAM EXC. Er is nochtans ook een vignet⁸⁹ (32 × 118) gekend, dat uitvoerig gesigneerd is. Het toont, binnen een dubbele kader een vrij sobere symmetrische compositie met centrale bloemenruiker (fig. 80). De signatuur bevindt zich onderaan; in de linkerhoek GRAM. en in de rechter EXCU.

87 Refutation du manifeste des echevins concernant la jurisdiction profane au civil & criminel de son altesse, evêque & prince de Liege dans son oficialité (sic)... - A Liege: chez Everard Kints, imprimeur de son altesse, 1740; blz. 1.
Reflexions sur un livre intitulé Defense du manifeste donné au public par les echevins de la souveraine justice de Liége. - A Liege: chés (sic) Everard Kints, imprimeur de son altesse, 1741; blz. 1.

88 Narratio historica de jurisdictione officialis leodiensis... (zie noot 70) blz. 85.
Hetzelfde vignet werd kort daarop door Gramme ter beschikking gesteld van Kints, die het gebruikte in Refutation du manifeste des echevins... (zie noot 87) blz. 139.

89 Rituale ecclesiae leodiensis... (zie noot 62) blz. [i].
Zie ook Droixhe nr G1, die twee varianten onderscheidt: het ene met de signatuur GRAM, gebruikt door Bassompierre in 1754 en in 1776, en de andere met de signatuur GRAM EXCU, gebruikt door Plomteux in 1768.

[p. 164]

Bij volblad houtsneden verkoos Gramme vaak een langere signatuur⁹⁰. Tijdens het onderzoek werd slechts één vignet⁹¹ (66 × 62) gevonden dat voluit getekend werd door Gramme. Het stelt een vrij sobere vegetale compositie voor (fig. 84), die in het midden gesigneerd is GRAMME F.

90 Theses theologicae, de Deo et verbo incarnato, cum accessoriis de pontifice & conciliis. praesidebit Fr. Augustinus Lejeune ord. Erem. S. Augustini, sacrae theologiae in alma universate (sic) lovaniensi licentiatus & professor. Propugnabunt D. Joannes-Baptista Dupont, D. Maurus Le Rond, D. Antonius Maillard, D. Hieronymus Humblet, F.J. Chrysostomus Bottin. ordinis Sancti Patri Benedicti. Leodii in celeberrimo ac exempto Divi Jacobi monasterio, die 8. augusti horâ nonâ ante & tertiâ post meridiem item die nonâ, horâ tertiâ pomeridianâ. - Leodii: typis Guilielmi Barnabe, suae celsitudinis typographi, ad insigne Cancellorum aureorum in plateâ vulgo Neuvice... met ais frontispice het wapenschild (180 × 130) van Nicolas Jacquet, abt van Saint-Jacques (fig. 81). Deze volblad houtsnede is onderaan in het midden gesigneerd GRAM / EXCU.
In de [Chartes et privileges des metiers de Liege], s.l. s.d. is de volblad houtsnede (263 × 168) met de voorstelling van 6 wapenschilden (fig. 82) onderaan in het midden gesigneerd GRAM terwijl het wapenschild (147 × 12) van de prins-bisschop (fig. 83) onderaan rechts gesigneerd is GRAM F. en onderaan links de naam van de ontwerper draagt REND. DEL.

91 Pro memoria in causa Sonhoven, contra Hasselt; cum adjunctis sub num. 1. 2. 3. 4. 5. 6. - [s.l. s.n.], 1765; titelbladzijde. De drukker van dit werk is onbekend.

C. Besluit

Als gevolg van het gebrek aan gestructureerd en gemakkelijk toegankelijk archiefmateriaal is het onderzoek naar de relatie tussen de drukkers en de drukkerscentra tijdens het ancien régime voornamelijk aangewezen op materiële en technische elementen, die rechtstreeks uit de bewaarde drukken afgeleid kunnen worden. De grote afhankelijkheid van gespecialiseerde kennis, die een dergelijk onderzoek vergt, werkt vertragend en ontmoedigend. De inbreng van niet-specialisten wordt daarenboven bemoeilijkt. Door het ontwikkelen van een methodiek, die toelaat ook niet-specialisten zoals kunsthistorici bij sommige fases van het onderzoek te betrekken, is het niet alleen mogelijk sneller tot resultaten te komen maar wint het onderzoek tevens aan belang.

Onderzoek naar gesigneerde ornamenten lijkt een voortreffelijk uitgangspunt te vormen, dat toelaat de immense hoeveelheid

[p. 165]

voorhanden materiaal te structureren zodat diepgaander onderzoek meer doelgericht kan gebeuren. Een dergelijk aanpak levert daarenboven een niet verwaarloosbaar bijprodukt op, dat voor kunsthistorisch onderzoek een essentiële inbreng kan betekenen.

Hoewel het aantal Luikse drukken, dat onderzocht werd, nauwelijks representatief genoemd kan worden - ongeveer 10% van de geschatte 12.000 titels - bleek toch hoe vruchtbaar een breder opgezette studie zou kunnen zijn. Voor een deel bevestigde de studie van de gesigneerde vignetten wat reeds vroeger gekend was, zoals de relatie met Frankrijk, toch kwamen ook andere elementen zoals de aanwezigheid van Oostenrijks materiaal naar voren. Ook de relatie met andere centra in de Nederlanden - Leuven, Maastricht, Mechelen - vond een neerslag in de vignetten. De vignetten bevestigden het bestaan van een Luikse artistieke traditie op vlak van houtsneden. Er werd vastgesteld dat het Luikse materiaal slechts in beperkte mate zijn weg vond naar andere centra zoals Maastricht.

Steekproeven in drukken, die niet uit Luik afkomstig zijn, gaven de indruk dat in de loop der jaren steeds vaker vignetten op de één of andere manier gesigneerd werden. Artistieke kwaliteit speelde daarbij nauwelijks een rol, integendeel! In kleinere centra, zoals Ieper werden tijdens de 18de eeuw zelfs zeer ‘primitieve’ houtsneden fier gesigneerd door de plaatselijke houtsnijder⁹².

Op dit ogenblik is het wenselijk de voorgestelde methodiek te toetsen aan de totale produktie van een kleiner centrum. Op die manier kan men ongetwijfeld een beter idee krijgen van de waarde van de onderzoeksresultaten van de voorgestelde methode. Een systematische studie van drukken uit de kleinere centra van de Nederlanden en aangrenzende streken zou materiaal kunnen leveren voor een centraal beheerde gegevensbank, waarop niet alleen boekhistorici maar ook kunsthistorici en anderen met veel profijt zouden kunnen beroep doen.

92 Dagelyksche oeffeningen ende godtvruchtige bemerkingen door den geheelen vasten... - Tot Ypre: by Walwein boek-drukker woonende op de Lente-markt; deze niet gedateerde publikatie is verciert met 35. printjens verbeeldende de mysterien van het H. Sacrificie der Misse. Eén (blz. 77) van deze kleine volbladhoutsneden (80 × 55) is, ondanks zijn geringe artistieke kwaliteit, onderaan gesigneerd Wouters 1746.

[p. 166]

De andere invalshoek, namelijk de uitstraling van de lokale produktie van houtsneden, mag daarbij echter niet uit het oog verloren worden. Slechts door beide soorten gegevens aan elkaar te toetsen kan men een dieper inzicht krijgen in de mechanismen, die aan de basis liggen van de onderlinge contacten tussen de verschillende drukkerscentra. Zij helpen tevens bij een beter begrip van het fenomeen ‘piraatedities’ dat tijdens de 18de eeuw welig tierde in onze streken.

Provincie Limburg

Archief- en Documentatiecentrum

Zuivelmarkt 33

B-3500 Hasselt

[p. 167]

1

2

[p. 168]

3

5

[p. 169]

4

4

[p. 170]

6

6

[p. 171]

7

7

[p. 172]

8II

8

8III

[p. 173]

8IV

8V

[p. 174]

9

11

[p. 175]

10

[p. 176]

12

[p. 177]

14

15

[p. 178]

13

16

[p. 179]

17

18

[p. 180]

19

20

[p. 181]

21

22

[p. 182]

23

24

[p. 183]

25

26

[p. 184]

27

28

[p. 185]

29

30

[p. 186]

31

32

[p. 187]

33

34

35

[p. 188]

36

37

38

[p. 189]

39

40

41

[p. 190]

42

43

44

[p. 191]

45

46

47

[p. 192]

48

49

50

[p. 193]

51

52

53

[p. 194]

54

[p. 195]

55

56

[p. 196]

57

57II

[p. 197]

57III

[p. 198]

57IV

[p. 199]

58

[p. 200]

59

59

[p. 201]

60

61

[p. 202]

62

63

64

[p. 203]

65

66

67

[p. 204]

68

69

70

[p. 205]

71

73

[p. 206]

72

[p. 207]

74

75

[p. 208]

76

78

80

[p. 209]

77

79

[p. 210]

81

[p. 211]

82

[p. 212]

83

84