De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 505]

Plantijns drukken van de Testamenten der XII patriarchen (1561, 1564, 1566) in hun ‘boekhistorische’ context
Andries Welkenhuysen

Wie thans nog de boekenproduktie van de ‘aartsdrukker des konings’ Christoffel Plantijn bestudeert, grijpt meteen naar The Plantin Press van Prof. L. Voet. Daar vindt hij rijke informatie uit de eerste hand. Toch kan het in bepaalde gevallen nog nuttig zijn de door Prof. Voet vergaarde gegevens in een bredere ‘boekhistorische’ context te plaatsen. Dit willen wij illustreren door wat dieper in te gaan op de boeiende, maar ingewikkelde drukgeschiedenis van de Testamenten der XII patriarchen.¹ Wij ‘dialogeren’ dus met The Plantin Press, I (1980), p. 384-387. Daar worden, onder de nrs. 712-714, de drie drukken van deze Testamenten beschreven en besproken die voor rekening van Peeter van Keerberghen in resp. 1561,² 1564 en 1566 van de persen van ‘De Gulden Passer’ kwamen.

Aan de materiële beschrijving van de drie drukken en aan de zakelijke aantekeningen in The Plantin Press valt er weinig af te doen of toe te voegen. Alleen moeten uit de transcriptie van de titels, die in een niet zo gemakkelijk leesbare ‘civilité’ zijn gedrukt, een paar ‘slips of the pen’ wegge-

1 Mijn geleerde vriend Prof. H.J. de Jonge, van de R.U. Leiden, en ikzelf hebben er broederlijk een paar jaren over gedaan, vele bibliotheken bezocht en archieven bevraagd, vóórdat een min of meer bevredigend zicht op de tekstgeschiedenis van de Nederlandse Testamenten zich voor ons begon af te tekenen. Tot mijn specifieke taak behoorde het o.m. de informatie omtrent de Zuidnederlandse drukken te vergaren en te interpreteren. Daarom durf ik, in afspraak met H.J. de Jonge maar op mijn verantwoordelijkheid, hier mijn bevindingen in het licht te geven voor zover ze enig licht kunnen werpen op de voorgeschiedenis van de Plantijn-drukken. Met dank aan mijn Leidse vriend voor zijn onbaatzuchtige hulp.

2 De eerste ongedateerde druk wordt door Prof. L. Voet (p. 385-386, Note 4) ‘very likely’ in 1561 geplaatst. Zijn argument, getrokken uit het Plantijnse archief, lijkt echter zo solide dat wij 1561 zonder meer als het drukjaar durven te stellen.

[p. 506]

Afb. 1 Druk uit 1561 (PP 712) - Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Inc. A 1527/2 L.P.

[p. 507]

werkt worden. Zo leze men telkens ‘totter vreesen Gods’ (niet ‘... Gode’), verbetere men onder nr. 713 ‘haerlieden Vader’ tot ‘haerlieder Vader’, en moet in het adres bij de nrs. 713 en 714 gelezen worden ‘int gulden Cruys’ (niet ‘...Cruze’). Aangezien de bewaarde exemplaren van deze Testamenten uiterst zeldzaam zijn (The Plantin Press vermeldt er resp. één, twee en twee), is het wellicht ook interessant te noteren dat wij van de eerste druk (1561) nog een exemplaar ontdekt hebben in de Württembergische Landesbibliothek te Stuttgart,³ en van de derde druk (1566) een exemplaar in de Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek te Göttingen.⁴

Onze aandacht gaat echter vooral naar de voorgeschiedenis van deze drukken en met name naar de kwestie van het octrooi.⁵

De Testamenten van de XII patriarchen zijn een oudtestamentische pseudepigraaf. De oudste bewaarde vorm van het geschrift is een vroegchristelijke Griekse versie (wsch. 2de eeuw), al denkt men, voor bepaalde gedeelten althans, aan een oorspronkelijke joodse redactie.⁶ Het geschrift rapporteert de zogezegde ‘testamenten’ van de 12 zonen van Jacob, d.w.z. de toespraken die zij op hun sterfbed zouden gehouden hebben tot hun broeders en kinderen. Deels verhalend, deels ‘voorzeggend’ (vaticinia post eventus!), deels vermanend, sporen zij aan tot een vroom (christelijk) leven. Elke aartsvader staat model voor een te vermijden ondeugd of een te beoefenen deugd (Ruben: onkuisheid, Simeon: nijd, Nephtalim: goedheid, Jozef: zuiverheid enz.).

De Griekse Testamenten werden in vele talen vertaald, eerst in het Armeens, later in het Slavisch, het Servisch enz. In West-Europa werden zij populair door de Latijnse vertaling (ca. 1240) van de geleerde Britse bis-

3 Signatuur: Theol. 8^o 17890. Men zie thans ook de notitie van P. Amelung in Aus dem Antiquariat, 1986, p. A116 (reproduktie van het titelblad op p. A115), en de kleine aanvulling van dezelfde in Gutenberg-Jahrbuch, 62, 1987, p. 189, n. 1.

4 Signatuur: 8^o Bibl. I 1444.

5 Over de ‘boekhistorische’ context van de drukken verstrekt PP, als beschrijvende bibliografie, geen informatie. De aantekening betreffende het octrooi (Note 2 op p. 385) vergt enige ‘bijstelling’.

6 Belangrijke literatuur: M. de Jonge, The Testaments of the Twelve Patriarchs. A study of their text, composition and origin, Assen 1953, en Studies on the Testaments of the Twelve Patriarchs, ed. M. de Jonge, Leiden 1975 (hierin op p. 3-115 zes studies over de tekstoverlevering door H.J. de Jonge). Kritische editie van de Griekse tekst, o.l.v. M. de Jonge: The Testaments of the Twelve Patriarchs, Leiden 1978. Een proeve van bibliografie gaf reeds R. Sinker, A descriptive catalogue of the editions of the printed text of the versions of the Testamenta XII Patriarcharum, Cambridge-London 1910.

[p. 508]

Afb. 2 Druk uit 1564 (PP 713) - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R 20.3

[p. 509]

schop Robert Grosseteste. Deze Latijnse vertaling werd ca. 1520 voor het eerst gedrukt⁷ en kort daarna in vele Europese volkstalen vertaald. De oudste gedateerde Nederlandse druk is van 1541 (zonder adres, mogelijk Deventer, Albertus Pafraet)⁸, maar de titel zegt dat de vertaling in 1538 werd gemaakt. Van de vijf of zes⁹ verschillende drukken die tot ca. 1550 verschenen, alle blijkbaar in de provincie Overijssel, biedt die van Peter Warnerssen (Campen, 1544)¹⁰ een ándere, stilistisch herschreven vertaling. In alle drukken vanaf 1551¹¹ is, op één uitzondering na,¹² deze tweede vertaling overgenomen, uiteraard met orthografische varianten en aanpassingen.

In 1551 komen de Testamenten naar de Zuidelijke Nederlanden. In dat jaar vraagt en krijgt Joos Lambrecht, ‘lettersteker ende gesworen prenter der stede van gendt’,¹³ octrooi voor twee jaar, van de Geheime Raad des Keizers (d.d. 4 augustus 1551) en van de Raad van Brabant (d.d. 2 oktober 1551), voor het drukken en verspreiden van de Testamenten der XII patriarchen. Lambrecht maakt terdege gebruik van het hem verleende privilege: in 1551, 1552 en 1553 geeft hij drie verschillende drukken van de Testamenten

7 Testamenta duodecim Patriarcharum filiorum Jacob. e greco in latinum versa Roberto Linconiensi Episcopo interprete. Geen adres, colofon of datum; mogelijk Augsburg, Johann Miller. Exemplaar o.m. in Londen, Brit. Libr. (sign.: 3126 c 6).

8 M.E. Kronenberg (Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, II, 's-Gravenhage 1940, p. LVII) vermeldt exemplaren in Hamburg en Breslau (= Wroclaw), beide thans spoorloos. De K.B. in Den Haag bezit een volkomen identieke druk zonder datum (sign.: 228 G 31), die mogelijk nog iets ouder is.

9 Een druk van 1542 wordt in de doorgaans betrouwbare ‘Catalogus Van Damme’ (III, p. 177, nr. 2704) vermeld, maar een exemplaar is niet traceerbaar.

10 Twee exemplaren bekend: Den Haag, K.B., 1704 E 1 en Gent, U.B., A 58608.

11 Van 1551 tot 1679 zijn 22 verschillende drukken effectief bewaard, de meeste in één exemplaar, vier in twee exemplaren, twee in drie exemplaren; nog vijf andere drukken zijn door betrouwbare getuigen geattesteerd. In totaal kennen we dus 33 verschillende drukken van de Nederlandse Testamenten, waarvan 26 thans in bibliotheken aanwijsbaar.

12 In een apart staande tweetalige druk bezorgd door Jan Trognesius (Hantwerpen 1580; exemplaren: Gent, U.B., A 203 en Stuttgart, Württ. Landesb., Theol. 4^o 6983) komt een eigen Nederlandse vertaling voor, die de tegenoverstaande Franse versie, uit vroegere drukken bekend, letterlijk blijkt weer te geven.

13 Aldus in een afschrift van het octrooi: register 672, f. 126r, van de Geheime Raad (Brussel, Algemeen Rijksarchief). Uit dit afschrift blijkt tevens dat Joos Lambrecht zelf de octrooi-aanvraag had ingediend: ‘Op de supplicatie ouergegeuen inden secreten Raide skeysers... van wegen Joos Lambrecht’.

[p. 510]

Afb. 3 Druk uit 1566 (PP 714) - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R 23.51

[p. 511]

uit.¹⁴ Op de versozijde van het titelblad drukt hij telkens het hem verleende octrooi af. Aangezien dit voor het vervolg van ons betoog belangrijk is, transcriberen wij het hier ‘ad litteram’, in de spelling van de eerste druk (met oplossing van de afkortingen):

Het es uut zonderlingher gratiën der Keyserlijcker Maiesteyt in zinen secréten Rade, ende van Brabant, gheconsenteerd Joos Lambrecht, te moghen prenten, ende vercoapen alomme daart hem belieft, de Testamenten der xij. patriarcken Jacobs kinderen. Verbiedende allen anderen prenters ende boucvercoapers, tvoorzeyde boucxkin na te prenten, of te vercopen binnen Brabant, den tijd ghedurende van ij. iaren naastcommende, op de verbuerte van xx. Carolus guldens, ende confiscatië van den boucxkins, tot profijt der voornomder Maiesteyt. Te Bruessel den vierden Augusti, ende onderteękend De la Torre. Ende den tweęsten Octobris xv^c. LJ. ende onderteękend P. de Lens.

Op te merken valt dat in de herdrukken van 1552 en 1553 (telkens opnieuw gezet) een reeks van 12 fraaie houtsneden voorkomt: ‘portretten’ ten voeten uit van elk der 12 aartsvaders, met hun attributen en symbolen, geplaatst op kop van ieder ‘testament’.¹⁵

Nog in 1553 wordt Lambrechts boekje nagedrukt door Jan Roelants te Antwerpen.¹⁶ Het colofon van deze oudste Antwerpse druk van de Testamenten verwijst laconiek naar het vermelde octrooi, in deze bewoordingen:

Dit Boecxken is by consent vanden Houe toegelaten te moghen printen. Ghegeuen tot Brussel den vierden dach Augusti, Anno M.CCCCC. ende LJ. Onderteekent De la Torre.

Het jaar daarop drukt Joos Destree in Ieper hetzelfde boekje,¹⁷ mét de

14 De U.B. van Gent bezit twee exemplaren van 1551 (G 197 en G 198), één van 1552 (G 199) en één van 1553 (G 217/2). Een druk van 1553 bevindt zich ook in Amsterdam, K.N.A.W., H 104.

15 Cf. I.M. Veldman - H.J. de Jonge, ‘The sons of Jacob: the twelve patriarchs in sixteenth-century Netherlandish prints and popular literature’, Simiolus, 15, 1985, p. 176-196 (p. 186-189: verkleinde reproduktie van de 12 houtsneden). Dat Joos Lambrecht zelf de illustraties ontwierp is waarschijnlijk, maar niet zeker. Dat hij ze speciaal voor de druk van 1552 maakte is minder zeker. Men zie de voorzichtige discussie in het geciteerde artikel, p. 178-179.

16 Enig bekend exemplaar: Berlijn, Deutsche Staatsb., Bl. 8250. Ook in deze druk komt bij elk ‘testament’ een houtsnede voor, maar duidelijk verschillend in compositie en van mindere kwaliteit dan die van Lambrecht.

17 Enig bewaard exemplaar: Utrecht, Catharijneconvent (voorheen Haarlem, Bissch. Mus., 2 D 10). Een duidelijk verschillende druk, in 16^o, met verkleinde houtsneden, eveneens van Joos Destree, maar zonder datum, bevindt zich in Cambridge, Univ. Libr., CCE 2 5. Een derde Destree-druk, van 1563, wordt vermeld in een inventaris van inquisiteur Pieter Titelmans (Kortrijk, 16 maart 1568 = Brussel, A.R.A., Raad van Beroerte, 25, f. 4r); hiervan is geen exemplaar bekend.

[p. 512]

houtsneden van Joos Lambrecht. Op de versozijde van het titelblad leest men een soort extract uit het octrooi voor Joos Lambrecht, zonder vermelding van diens naam en met enkele ‘aanpassingen’. Het luidt er als volgt:

Het es wt zonderlingher gratiën der Keyserlijcker Maiesteyt in zynen secréten Rade, ende van Brabant, gheconsenteert ende gheaccordeert te moghen prenten ende vercopen, de Testamenten der twaelf Patriarcken Jacobs kinderen, alomme inne de landen van herrewaerts ouer zonder teghen de Keyserlijcke Maiesteyt te misdoene. Te Brussel den vierden Augusti, ende onderteekent De la Torre. Ende den tweesten Octobris xv.C.Li. ende onderteekent P. de Lens.

Op te merken valt dat er geen termijn en geen boete meer vermeld worden en dat het verspreidingsgebied wordt uitgebreid, van Brabant tot alle ‘landen van herrewaarts over’, d.w.z. alle Nederlandse erflanden van de Bourgondische vorsten. Waarschijnlijk een ‘motu proprio’ van de Ieperse drukker! Wat de inhoud van het boekje betreft, is er één toevoeging t.o.v. alle (bekende) vroegere drukken: een ‘testament van Jacob’, van amper één bladzijde tekst, gedistilleerd uit het bijbelse boek Genesis, cap. 47-49. Het blijkt letterlijk te zijn vertaald uit het Speculum historiale (2, 124b) van Vincentius van Beauvais.

In 1558 verschijnt te Antwerpen, bij de weduwe van Jacob van Liesveldt, nogmaals een herdruk van Lambrechts boekje, mét diens houtsneden.¹⁸ Deze maal wordt er evenwel een ‘Testament van Jacob’ in afgedrukt dat vier bladzijden tekst beslaat. Het blijkt nu het volledige hoofdstuk 49 van Genesis te zijn, in de ‘Leuvense vertaling’ van Nicolaas van Winghe.¹⁹ Het privilege, afgedrukt op de versozijde van het titelblad, herneemt nog maar eens de gegevens van het Lambrecht-octrooi, maar met een eigenaardige zetfout. Het zegt het volgende:

Het is wt sonderlinghe gratien der Keyserlijcker Maiesteyt in sinen secreten Rade van Brabant gheconsenteert te moghen printen, de Testamenten der .xij. Patriarcken Jacobs kinderen, sonder daer aen eenichsins te misdoen. Ghegeuen tot Bruessel den vierden dach Augusti, ende onderteekent De la Torre. Ende den tweeden Octobris. Anno .M.CCCCC. ende .LJ. onderteekent P. de Lens.

Deze formulering blijkt nauw verwant te zijn met (zo niet direct overgenomen van) het daareven vermelde ‘Destree-privilege’, maar de twee verschillende raden, de Geheime Raad des Keizers en de Raad van Brabant, zijn door de omissie van het voegwoordje ‘en(de)’ versmolten tot één onbestaande ‘secreten Rade van Brabant’. Voor ons betoog is dit niet onbelang-

18 Enig bekend exemplaar: Edinburgh, Nat. Libr., H 26 f 2.

19 Den gheheelen Bybel, Inhoudende het oude ende nieuwe Testament... in duytsche van nyews overghestelt wt den Latijnschen ouden text..., Loeuen 1548: f. C6v-D1r.

[p. 513]

rijk, want in de drie drukken van Christoffel Plantijn voor rekening van Peeter van Keerberghen wordt het ‘Liesveldt-octrooi’ woordelijk hernomen, uiteraard met spellingvarianten, maar telkens met verwijzing naar dezelfde onbestaande ‘secreten Rade van Brabant’! Dit is geen toeval, want het blijkt dat Plantijn ook voor de rest het Liesveldt-boekje als zijn ‘legger’ heeft benut: volkomen dezelfde inhoud, in een identieke volgorde van de stukken, woordelijk overgenomen. Alleen wordt alles, op een paar titel- en rubriekelementen na, in ‘civilité’ gezet, en ontbreken de 12 houtsneden.

Zo is het gaandeweg duidelijk geworden dat het ‘scenario’ van het octrooi anders ligt dan de bondige Note 2 op p. 385 van The Plantin Press laat veronderstellen. Joos Lambrecht is de enige échte titularis van het octrooi van 1551. Hijzelf gaf trouwens niet één druk uit, maar drie verschillende gedateerde drukken, waarin telkens de volledige octrooi-tekst met de twee data voorkomt. Van Joos Destree is er één gedateerde druk van 1554; de ongedateerde is kennelijk niet van 1551: hij kan niet ouder zijn dan einde 1553 en is waarschijnlijk zelfs jonger dan de gedateerde. Een Antwerpse druk van ‘Jan van Waesberghen, 1551’²⁰ is nergens aanwijsbaar; kennelijk wordt nogmaals een ongedateerde druk van Jan van Waesberge [sic] bedoeld (enig bewaard exemplaar: Cambridge, University Library, CCE 2 6); deze blijkt echter het door ons vermelde Roelants-boekje, de geciteerde consent-verwijzing incluis, na te drukken; tot bewijs van het tegendeel dateert men hem best niet vóór het tot dusver bekende begin van Jan van Waesberghes Antwerpse drukkersactiviteit, d.i. 1558.²¹

Wat de inhoud van de Plantijn-drukken betreft, hebben wij ook een paar dingen kunnen preciseren: 1) het geheel gaat woordelijk terug op het Liesveldt-boekje van 1558; 2) het ‘Testament van Jacob’ is, via Liesveldt, aan de ‘Leuvense bijbelvertaling’ van Nicolaas van Winghe ontleend.

De Testamenten van de XII patriarchen moeten in de 16de (en een stuk van de 17de) eeuw erg populair geweest zijn. Zij hebben decennia lang een bepaald soort vroomheid, enigszins in de marge van de orthodoxie, gevoed. Toch zijn er van de duizenden exemplaren die in de Nederlanden verspreid werden, bij ons weten welgeteld 35 bewaard gebleven. Dit heeft gedeeltelijk te maken met het feit dat de kleine goedkope boekjes vlug stukgelezen waren en (tóén) niet als te bewaren kostbaarheden werden aangezien. Maar

20 Het erbij vermelde octrooi-jaar 1554 moet natuurlijk 1551 gelezen worden.

21 Men zie o.m. A. Ledeboer, Het geslacht van Waesberghe, 's Gravenhage-Utrecht 1869², p. 45.

[p. 514]

er is nog een ander feit. De boekjes kwamen op de kerkelijke index van verboden boeken. Precies in de Index librorum prohibitorum die Christoffel Plantijn zelf in 1570 in twee verschillende uitvoeringen drukte,²² worden twee Antwerpse uitgaven van de Testamenten der XII patriarchen met name vermeld (p. 93 in editie A, p. 102 in editie B): ‘Apud Keerberghen. anno 66 & Liesveldt 62.’, d.w.z. Plantijns eigenste derde druk en - als de datum juist is - een niet bewaarde herdruk van het door ons vermelde Liesveldt-boekje van 1558. Deze wetenswaardigheden worden in The Plantin Press, p. 385 en 387, trouwens vermeld. Maar wat wij er niet in weervonden is dat dezelfde Christoffel Plantijn op 1 januari 1579, in een door hem gedrukte verkoopsaffiche²³ onder de rubriek ‘Flandrico sermone varii’ (kolom 6) toch nog ‘Het Testament vande XII. Patriarchen 8^o’ aan potentiële gegadigden adverteert. In dit detail verraadt zich dan weer de taaie zakenman.

Katholieke Universiteit te Leuven

Afdeling Latijnse Filologie

Blijde-Inkomststraat 21

B-3000 Leuven

22 Cf. PP, III (1981), p. 1235-1237, nrs. 1444-1445.

23 Enig bekend exemplaar: Österreichisches Staatsarchiv, Wenen (fotografische reproduktie: MPM, BM 31.095). Beschrijving in PP, IV (1982), p. 1909, nr. 2068. Verkleinde reproduktie: Voet, GC, II (1972), fig. 76 (tussen p. 400 en 401).

[p. 515]

Summary

In The Plantin Press, I (1980), p. 384-387, under nos. 712-714, the three Plantin printings (1561, 1564, 1566) of the Testamenten der XII patriarchen are described and discussed. The present paper focuses on the ‘prehistory’ of these impressions, in particular on the question of the privilege. It appears that Plantin literally re-printed an Antwerp edition of 1558 issued by the widow of Jacob van Liesveldt, including a word for word copy of the license, which exhibits a conspicuous misprint: the ‘Secret Council of the Emperor’ and the ‘Council of Brabant’ have telescoped into a single ‘Secret Council of Brabant’. It ultimately traces back to the double privilege for two years which Joos Lambrecht of Ghent obtained in 1551 and used for his three editions of the Testamenten (1551, 1552, 1553). The so-called ‘Testament of Jacob’ appears to be chapter 49 of the Book of Genesis, borrowed via Liesveldt from the ‘Louvain Bible translation’ by Nicolaas van Winghe (1548). Incidentally, a few minor corrections are proposed to the Plantin Press transcriptions, and two more surviving copies of the Plantin booklets are located. Finally, it is pointed out that despite its condemnation by the Index librorum prohibitorum, which Plantin himself printed in 1570, he was still advertising Het Testament vande XII. Patriarchen in 1579.