De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 419]

Het boekbedrijf te Antwerpen in 1584-1585 J. van Roey

Dit artikel heeft niet de bedoeling een overzicht te geven van het boekbedrijf in zijn geheel in de voor de Scheldestad zo zwaarwichtige jaren 1584-1585, m.a.w. de eindfase van de periode waarin de dreiging van de strijdmacht van Alexander Farnese steeds zwaarder begon te wegen op de metropool, eindigend met het meer dan een jaar durende beleg en met de capitulatie van 17 augustus 1585, waardoor de grootste stad in de Nederlanden de partij van de opstand moest verlaten, en waardoor de scheiding van de Nederlanden als het ware werd bezegeld.

Wat ik wél wil brengen is een overzicht van de mensen die bedrijvig waren in de boekenwereld van die jaren. Het vormt een deel van de gegevens die verzameld en verwerkt werden voor een proefschrift dat aan de Rijksuniversiteit te Gent werd verdedigd in november 1963.¹ En ook deze omschrijving is nog te ruim, want in dit materiaal komen niet alle personen die werkzaam waren rond het boek aan bod. Een groot aantal is mij ongetwijfeld ontsnapt: in de lijst die achteraan als bijlage wordt gegeven komen 113 individuen voor (108 mannen en 5 vrouwen), terwijl we pertinent weten dat bij Christoffel Plantin alleen al een zestigtal mensen werkzaam waren² en Plantin was wel de grootste maar niet de enige boekdrukker. Het overzicht dat hier geboden wordt is dus verre van volledig, maar kan enkel en alleen trachten een impressie te geven.

Om die indruk te verlevendigen worden niet alleen de boekenmakers, de drukkers, in dit overzicht betrokken, maar tevens de boekverkopers (waarbij

1 Onuitgegeven. Een samenvatting is echter te vinden in mijn ‘De correlatie tussen het sociale-beroepsmilieu en de godsdienstkeuze te Antwerpen op het einde der XVIe eeuw’, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van België. Middeleeuwen en Moderne Tijden, Leuven 1968, p. 239-258.

2 Stadsarchief Antwerpen, Privilegekamer nr. 664, Requestboek 1584, f^o 274 v^o-275 r^o.

[p. 420]

onmiddellijk moet worden gezegd dat beide branches zeer dikwijls door mekaar lopen). Bovendien worden een reeks andere beroepen opgenomen die rond het boek werken. Ook meen ik er goed aan te doen tevens een aantal grafici in het overzicht op te nemen: de verwantschap met het boekbedrijf ligt, meen ik, voor de hand. In enkele gevallen komen combinaties van bedrijvigheid voor, die niet zo onmiddellijk als logisch zullen worden ervaren. Dat sommige van deze lieden ook als tavernier, of tapper verschijnen, wijst hoogstwaarschijnlijk op het feit, dat de echtgenote, bij wijze van bijverdienste, de dorstige burger laafde met een glas wijn of een pot bier; maar wat te denken van een boekdrukker, die ook baljuw van Zwijndrecht en Burcht is, twee plaatsen die niet, zoals Antwerpen, in Brabant lagen, maar in het tenslotte, in die tijd toch, vreemde graafschap Vlaanderen. Toch is de man, Christiaen Houweel, daar in Vlaanderen, met die openbare functie tóch op zijn plaats, want hij is geboren te Eeklo, óók in Vlaanderen

Hoe ligt nu de verhouding in aantallen tussen het boekbedrijf en andere beroepsgroepen? Het belang van boekdrukkunst en uitgeverij in het Antwerpen van de 16e eeuw is welbekend,³ belang dan vooral voor de verspreiding van humanistische en, meer nog, van reformatorische ideeën. Toch vormen degenen die in de boekenbranche actief waren maar een zeer kleine fractie, nl. 1% van het aantal lieden waarvan we de beroepsbedrijvigheid konden vinden,⁴ waardoor het boekbedrijf op nagenoeg dezelfde hoogte komt als juridische en medische beroepen, en, een heel andere kant uit, de zogenaamde oerproductie(land- en tuinbouw, visserij), resp. op 1,2%, 1% en weer 1,2% te evalueren.

Een tweede punt is de vraag of de beoefenaars van het boek- en grafisch bedrijf over het hele grondgebied van de stad verspreid wonen, ofwel geconcentreerd. Kenners van Antwerpse toestanden weten dat werkers in het boekbedrijf inderdaad grotendeels geconcentreerd leven in de buurt van de huidige Kammenstraat, de Vrijdagmarkt, met uitlopers naar de kathedraal

3 Zie hiervoor L. Voet, ‘De typografische bedrijvigheid te Antwerpen in de 16e eeuw’, in Antwerpen in de XVIde eeuw, Antwerpen 1975, speciaal de statistieken op p. 235-236; voor de verspreiding van protestantse ideeën, zie J. Andriessen, ‘Het geestelijke en godsdienstige klimaat in Antwerpen in de XVIde eeuw’, ibidem, p. 209 en noot 35. Eveneens F. de Nave, ‘Hervorming en Boekdrukkunst. Antwerpen als typogtafisch centrum in de 16de eeuw’, in Protestantse Drukken en Prenten uit de Hervormingstijd te Antwerpen, Antwerpen 1985, p. 9-11.

4 J. van Roey, op. cit., p. 242.

[p. 421]

toe.⁵ Dat wil echter niet zeggen dat er elders in de stad geen boekbedrijven zouden voorkomen: een typisch voorbeeld vormen zo twee boekbinders woonachtig in de Borzestraat, die waarschijnlijk werkten voor de vele ronde Beurs woonachtige notarissen, voor het binden van protocollen, en trouwens voor het bindwerk aan koopmansboeken e.d.m. De Beurs is inderdaad de plaats waar kooplieden regelmatig, om niet te zeggen dagelijks bijeenkwamen. Wil men dit cliënteel bereiken dan moet men zijn werk plaats in die buurt vestigen. Het is trouwens opvallend dat deze twee boek binders niet tot de armsten in hun beroep horen, wat wel een aanwijzing lijkt te zijn voor een goed lopend bedrijf.

Bij het aanraken van die punt zou ik een volgend facet van dit onderzoek naar voren willen brengen. Het is nl. mogelijk gebleken voor deze tijdspanne 1584-1585 bronnenmateriaal aan te wenden dat inzicht kan verschaffen in de sociale gradatie van de Antwerpse bevolking, en dat aan de hand van een belasting, die van mei 1584 tot juli 1585 werd geheven, speciaal om de stad tijdens het beleg door Alexander Farnese te voorzien van financiël middelen. Vanaf het begin van de heffing werden uitdrukkelijk de armen, de ‘arme ghemeynte’ vrijgesteld van betaling. Verder werd eenieder naar zijn vermogen aangeslagen, zodat men een hele reeks van taxaties aantreft, gaande van 166 gl. 13 st. 4 penningen per maand tot een halve gulden. Het beeld wordt wellicht duidelijker als met het te betalen bedrag voor ze maanden berekent: dan komen de hoogst aangeslagenen op 1000 gulden per half jaar en de laagste op 3 gl. voor dezelfde periode. Tussen beide uitersten ligt een hele gamma van taxaties, die het mogelijk maken de betalers in deze ‘maendelycxe quotisatie’, én de niet-betalers in te delen in bezits- en dus grosso-modo sociale klassen, die ik zou willen aangeven als volgt:

1^o	De allerrijksten, van 166 gl. 13 st. 4 p. tot 150 gl. per maand.
2^o	De gefortuneerden van 100 gl. tot 30 gl. maandelijks. Er zijn geen aanslagen tussen 150 gl. en 100 gl. wat dus een hele sprong betekent. 30 gl. is de laagste aanslag die per maand moet worden betaald door de laagst aan geslagen aalmoezenier (hoofd van de armenzorg in de stad). Het is een algemeen bekend feit dat voor dit ambt slechts lieden in aanmerking kwamen die desgevallend met eigen middelen de armenkas konden bijspringen.
3^o	De welgestelden, van 25 gl. tot 2 gl. 10 st. maandelijks.

5 Eigenlijk Cammerstraat, in modern Nederlands Brouwerijstraat. De huidige Antwerpse Drukkerijstraat (tussen Nationalestraat en Vrijdagmarkt), geopend in 1880 geef aan dat men zich toen wel bewust was van de ligging van het oude boekbedrijf.

[p. 422]

4^o	De lager-getaxeerden (aanslagen van minder dan 2 gl. 10 st. per maand), die in de derde maandelijkse quotisatie, lopend van mei tot juli 1585, werden vrijgesteld van betaling, m.i. een zeer sterke aanwijzing hoe deze lieden, in de uiterst moeilijke omstandigheden van het beleg, op de rand van de armoede leefden.
5^o	De niet-aangeslagenen, de ‘arme ghemeynte’, veruit de grootste groep.^6

Waar kunnen we nu in deze sociale classificatie de beoefenaars van het boekbedrijf onderbrengen. Met de wetenschap dat wij in deze materie voor de belangrijkste boekenman, Plantin, over geen gegevens beschikken, moeten we tot de vaststelling komen dat het boekbedrijf niet tot de hoogste toppen voerde. Het hoogst getaxeerde personnage uit onze lijst moet 20 gl. per maand betalen, en dat is dan nog geen boekdrukker of -verkoper, maar de perkamentverkoper Jan Hemishem, aan de Cammerpoortbrug. Na hem volgt de bekende Arnoult Berckman, of Birckman, met 10 gl. per maand. Dan komen er 5 getaxeerden van 7 gl. 10 st. per maand, waaronder Jan Moerentorff of Moretus, en de weduwe Noots of Nuyts of Nutius. Met één aanslag à 5 gl., twee van 4 gl. en tenslotte 10 van 2 gl. 10 st. hebben we al diegenen uit het boek- en grafisch bedrijf die als min of meer welstellend mogen worden beschouwd, wat betekent dat maar 20 mensen op de in totaal 113 die we telden als niet-arm kunnen worden beschouwd. Dan komen er 9 aanslagen van 1 gl. 10 st. en 12 van 1 gulden, die in de derde quotisatie niet meer moeten meebetalen en dus kunnen worden gezien als een overgang naar de 72 mensen, die niet genoeg bezitten om in deze belasting te kunnen meebetalen. Schitterend zag het er voor deze bedrijfstak niet uit, waarbij evenwel steeds moet worden gedacht aan de wel bijzonder penibele oorlogsomstandigheden in deze periode.

Tenslotte is er ook een religieus facet aan dit onderzoek. Dankzij te Antwerpen bewaard gebleven documentatie is het mogelijk voor een aantal mensen de godsdienstige overtuiging te vinden.⁷ Er moet echter onmiddellijk worden gezegd dat voor vrouwen hier quasi geen gegevens voorhanden zijn,⁸ omdat de documentatie in kwestie in verband staat met de, na de capitulatie van 17 augustus 1585, opnieuw op te richten gewapende gilden en

6 J. van Roey, op. cit., p. 243-250. Voor de berekening over 6 maanden, p. 243, noot 7.

7 R. Boumans ‘De getalsterkte van Katholieken en Protestanten te Antwerpen in 1585’, Belgisch Tijdschrift voor Philologie en Geschiedenis, 30, 1952, p. 751-797.

8 Tenzij zeer toevallig. Zo zou men bv. op goede gronden kunnen veronderstellen dat de in bijlage opgenomen Catharina Cordier, weduwe van Hans Liefrinck wel luthers zal geweest zijn, net als haat bij haar inwonende zoon Hans jr. Bewijs hiervoor is echte niet te vinden.

[p. 423]

burgerwacht, en uiteraard komen vrouwen in dit verband niet voor.

Wat kan dan worden vastgesteld? Op de 108 mannen die in het onderzoek betrokken werden weten we over 46 niets, hetzij omdat ze in de documenten die hiervoor werden vermeld doodeenvoudig niet voorkomen (wat bv. zijn oorzaak kan vinden in te hoge leeftijd van de betrokkenen, of, omdat zij uit de stad vertrokken zijn), hetzij omdat zij hun overtuiging te goed onder stoelen en banken hebben gestoken. Van de 62 overigen zijn er 30 katholiek, 23 calvinist, 8 luthers en 1 doopsgezind. Al met al dus een licht overwicht van de nieuwe overtuigingen, en vanuit dit resultaat gezien volgen de mannen uit de boekenwereld en het grafisch bedrijf min of meer de algemene tendens, die luidt dat de verhouding tussen katholieken en protestanten ongeveer in evenwicht was, met een licht overwicht voor de eersten. Wel moet hier steeds met het hoge aantal onbekenden terdege rekening worden gehouden. Als we nu de verhoudingen bekijken bij de welgestelde beoefenaars van het boekbedrijf en grafici, dan stellen we vast dat op de 19 mannen die in deze categorie kunnen worden ondergebracht, van 7 het geloof niet bekend is, er 7 katholiek, 4 calvinist en 1 luthers zijn, wat een licht overwicht voor de roomsen betekent en dat is dan weer strijdig me de algemene vaststelling uit mijn totaal onderzoek, die luidt dat de protestantse strekkingen juist in deze welgestelde klasse de overhand moeten hebben.⁹

Wat betreft de lager getaxeerden, d.w.z. zij die minder dan 2 gl. 10 st. per maand moeten betalen, en dus m de derde quotisatie worden vrijgesteld, die geven een heel ander beeld te zien. Op een totaal van 19 mannen is van 9 het geloof onbekend, en van de overige 10 zijn er 3 katholiek, 6 calvinist en 1 luthers. Met inachtname van wéér het hoge aantal van degenen waarover we niets weten, is er dus ditmaal een duidelijke meerderheid van protestanten. Opnieuw is deze verhouding in tegenstelling tot mijn algemene besluit dat de katholieken sterker worden naarmate men de sociale ladder afdaalt.

En tenslotte, wat diegenen betreft, die behoren tot de ‘arme ghemeynte’, moeten we constateren dat er op de 69 mannen in deze groep er 29 niet

9 J. van Roey, op. cit., p. 253-254.

[p. 424]

te identificeren zijn naar godsdienstige overtuiging (met onder hen Christoffel Plantin, die in deze periode te Leiden woont, en die bovendien als lidmaat van het ‘Huis der Liefde’ toch niet helemaal als orthodox katholiek kan worden beschouwd), 20 zijn katholiek, 13 calvinist, 6 lutheraan, en tenslotte 1 doopsgezind. Weer in tegenstelling tot mijn algemeen besluit zouden de roomsen hier veel sterker moeten zijn.

Conclusie na al deze beschouwingen: de kleine groep mensen die actief zijn in het boekbedrijf en de grafische kunsten behoort niet tot de rijkste in de Scheldestad (steeds Plantin buiten beschouwing gelaten). Integendeel, meer dan de helft van de lieden in deze branche behoort tot de zo-goed-als-bezitlozen: 72 op een totaal van 113, terwijl 21 mensen die wél iets bezitten zo goed als op de rand van de armoe leven (waarbij natuurlijk de benarde omstandigheden, gevolgen van het beleg door Alexander Farnese, in rekening moeten worden gebracht). Er zijn maar 20 mensen in deze tak van bedrijf die kunnen worden beschouwd als min of meer welgesteld. Gaat men de godsdienstige overtuiging na - waarbij de 5 vrouwen buiten beschouwing moeten blijven - dan treft het hoge aantal niet te identificeren gevallen: 46 van de 108. De 62 overigen kunnen worden opgedeeld in 30 katholieken, 23 calvinisten, 8 lutheranen en 1 doopsgezinde. Het valt op dat, in tegenstelling met wat ik kon vaststellen i.v.m. de totale (mannelijke) bevolking, nl. dat de aanhang van de katholieken groeit naarmate men de sociale ladder afdaalt, dus gaat van bezittenden naar armen, het boek- en grafisch bedrijf een bijna omgekeerd beeld vertoont.

Als bijlage laat ik een lijst¹⁰ volgen van de mensen werkzaam in het boekbedrijf en als grafici, met opgave van woonplaats, beroep, aanslag in

10 De gegevens inzake woonst en beroep komen uit Stadsarchief Antwerpen nr. 4833, voor wat de eerste zeven wijken betreft. Voor de wijken 8 tot en met 11 (in wijken 12 en 13 intra-muros komen geen boekenmensen of grafici voor, evenmin als in wijken 14 en 15 extra-muros) werden belastingcohieren uit de Rekenkamer gebruikt, wat ook geldt voor de aanslagen in de ‘maendelycxe quotisatie’. Voor de opgave van de religieuze overtuiging werd gebruik gemaakt van fonds Gilden en Ambachten nr. 4830, zuiveringslijst van de burgerwacht en/of van ibidem 4617, zuiveringslijsten van de zes gewapende gilden. De gebruikte afkortingen zijn: G & A (Gilden en Ambachten), R (Rekenkamer), T (Tresorij), V (Vierschaar), Cbk (Certificatieboek), N (Notariaat), SB (Schepenbrieven) en tenslotte voor gedrukte werken L (De Liggeren en andere historische Archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde... ed. Ph. Rombouts en Th. van Lerius, Antwerpen 1872, dl. I) en A.R. (Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs belges des XVe et XVIe siècles, Nieuwkoop 1975).

[p. 425]

de maandelijkse quotisatie, vermelding van religieuze gezindheid, en tenslotte, desgevallend, de plaats waar zij geciteerd worden in het werk van Anne Rouzet.

Bijlage

G & A nr. 4833

F^o 9 v^o	NICOLAES SOOLMANS, boekbinder (boekverkoper, R. 2213, 82 v^o) woont als eigenaar in de ‘Gulden Leeu’, Lijnwaadmarkt, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. A.R., 205-206.
F^o 10 v^o	HENRICK HENRYCXSS., boekverkoper, woont als eigenaar in het ‘Gulden Cruys’, Lijnwaadmarkt, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. Calvinist G & A nr. 4830, 26 r^o. A.R., 91.
F^o 10 v^o	JERONIMUS VERDUSSEN, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Sonne ende Maen alias de Thien Geboden’, Lijnwaadmarkt, getaxeerd op 1 gl. per maand. De eigenaar van het huis is Adam (sic!) Coninx, boekverkoper in de Cammerstraat. A.R., 233-234.
F^o 10 v^o	PEETER VAN HOORNE (boekverkoper, SB 383, 249 r^o), bewoont als eigenaar een winkel en het huis ‘Heyligen Geest alias Schilt van Horne’, Lijnwaadmarkt. A.R., 97-98.
F^o 11 v^o	MATHYS DE RICHE (Matheeus Ros, R. 2333, 95 v^o), boekverkoper, woont als huurder in de ‘Gulden Sampson’, onder de toren van de O.-L.-Vrouwekerk, aan de kerkdeur. Geen religie bekend. G & A nr. 4830, 26 r^o A.R., 189.
F^o 36 v^o	HENDRICK PYMANS, tafelboekmaker van Maastricht, woont als eigenaar in de ‘Groenen Schilt’, Oude Koornmarkt, getaxeerd op 2 gl. 10 st per maand. Geen religie bekend. G & A nr. 4830, 2 v^o. A.R., 17.

[p. 426]

F^o 42 r^o	NICOLAES MOLINS, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Mol’, onder de O.-L.-Vrouwekerk. Calvinist. G & A 4830, 4 v^o. A.R., 152.
F^o 43 r^o	MATTHEEUS MESENS, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Gulden Bybel’, onder de O.-L.-Vrouwekerk. A.R., 147.
F^o 70 r^o	JAN HEMISHEM, perkamentverkoper (lijmverkoper, T. 1096), woont als eigenaar aan de Cammerpoortbrug, getaxeerd op 20 gl. per maand. Katholiek. G & A 4617, rol van de Jonge Handboog.
F^o 70 r^o	PEETER VAN TONGEREN, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Gulden Mortier’, Cammerpoortbrug, getaxeerd op 1 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 37 r^o. A.R., 222-223.
F^o 70 r^o	ADRIAEN HUYBRECHTS, figuursnijder, woont als huurder in ‘O.-L.-Vrouw van Troost’, Cammerpoortbrug. A.R., 100-101.
F^o 70 v^o	JAN BELAERT, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Gulden Arent’, Cammerpoortbrug, getaxeerd op 7 gl. 10 st. per maand. Katholiek. G & A 4617, rol van de Jonge Handboog. A.R., 8-10.
F^o 70 v^o	ARNOULT 's CONINCX, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Swarten Arent’, Cammerpoortbrug, getaxeerd op 2 gl. 10 st. per maand. Hij is getrouwd met Maria-Magdalena Steltius, zuster van de volgende. Lutheraan. G & A 4830, 37 r^o en ibidem 4617, rol van de Jonge Voetboog. A.R., 43-44.
F^o 70 v^o	GILLIS STELTIUS, boekverkoper, woont als huurder in het huis van voorgaande, getaxeerd op 2 gl. 10 st. per maand. Katholiek. G & A 4830, 37r^o. A.R., 208.
F^o 71 r^o	DANIEL VERVLIET, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Schilt van Arthois’, Pandstraat, getaxeerd op 1 gl. per maand. Katholiek G & A 4617, rol van de Jonge Voetboog. A.R., 235-236.
F^o 71 v^o	ELISABETH BERCKMANS, weduwe Geert Smits, boekverkoopster, woont als huurder in de ‘Gulde Roose’, Pandstraat. A.R., 204, 217.
F^o 71 v^o	JAN PYMANS, boekverkoper (boekbinder, R 2287, 6 r^o, en V 1404, 4 maart 1583), woont als huurder in het ‘Cruys’, Pandstraat. Godsdienstige overtuiging onbekend. G & A 4830, 37 v^o. Niet vermeld bij A.R. maar wel sub Hendrik Pymans hiervoor.
F^o 72 r^o	HERMAN DE BOCK, drukker, woont als huurder in de Kerkhofstraat (nu Schoenmarkt), ten huize van Jan Joris, peltier. Calvinist. G & A 4830, 39 r^o. A.R., 31 en ook als leerling bij Lyndanus.
F^o 74 r^o	VINCENT VAN CASTER, boekslotmaker, woont als huurder in de Kerkhofstraat (Schoenmarkt) in het ‘Vierde Gebot’. Katholiek. G & A 4830, 39 v^o
F^o 76 r^o	AERT GENS (volgens G & A 4830, 40 v^o GORTS), drukker, woont als huurder in de St.-Bernardsstraat (nu Geefsstraat). Lutheraan. G & A 4830, 40 v^o. A.R., 69: hier vermeld als Arnould Geerts.
F^o 78 v^o	JACQUES ARNOUTS, drukker, woont als huurder in het ‘Verkeerbert’ in de Naeldwyckstraat (nu Schrijnwerkersstraat).
F^o 85 r^o	HENRICK VAN SCHYN, graveerder, woont als huurder in ‘St.-Jacobswapen’, Kathelynevest. Calvinist. G & A 4830, 50 r^o.

[p. 427]

F^o 86 v^o	GEERT DE JODE, figuursnijder, woont als eigenaar in de ‘Gouden Gulden’, Kathelynevest. Getaxeerd op 4 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 52 v^o. A.R., 105-106.
F^o 87 v^o	GUILLAUME COSTERS, boekverkoper, woont als huurder in ‘Asar’, Israëlietenstraat. Katholiek. G & A 4830, 53 r^o. A.R., 48.
F^o 93 v^o	HANS COESMANS, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Fortuyne’ op het Kerkhof (Groenplaats). Getaxeerd op 1 gl. per maand. Katholiek. G & A 4830, 59 r^o. A.R., 43.
F^o 94 r^o	HANS WAYENBERCH (misschien Hans van VAENBERGHE, A.R., 226), boekverkoper, heeft 2 winkels in huur op de Groenplaats. Katholiek. G & A 4830, 236 v^o.
F^o 103 v^o	JASPAR TROYENENS, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Tennen Pot’, Catteveste. Getaxeerd op 1 gl. 10 st. A.R., 226.
F^o 119 r^o	CHRISTOFFEL GUYOT, letterzetter, woont als huurder in de ‘Yseren Cordewagen’, Hoogstraat.
F^o 130 r^o	HUBRECHT HUBRECHTS, boekbinder, woont als huurder in de ‘Cluysenaer’, H.-Geeststraat. Calvinist. G & A 4830, 76 r^o.
F^o 130 v^o	ANDRIES BAICX, drukker, woont als concierge in de ‘H. Geest’, H.-Geeststraat. Katholiek. G & A 4830, 77 r^o. A.R., 3.
F^o 134 r^o	CHRISTOFFEL PLANTIN, drukker, eigenaar huizen aan de Vrijdagmarkt (‘Gulden Passer’) en in de H.-Geeststraat (‘Zilveren Passer’ e.a.). Verblijft te Leiden. A.R., 177-179.
F^o 134 r^o	FRANCHOIS VAN RAVELINGEN, drukker, woont als huurder in de ‘Gulden Passer’, Vrijdagmarkt, getaxeerd op 2 gl. 10 st. per maand. Bij zijn naam in G & A 4830, 75 r^o is geen religieuze overtuiging ingevuld. A.R., 183-184.
F^o 137 v^o	CORNELIS VAN DEN KIEL, correcteur bij Plantin, woont als huurder in de ‘Cardinaelshoet’ (R 2239, 75 v^o) in de Ridderstraat (‘... ende is van Duffel comen over drye jaeren...’ R2239, 75 v^o. Katholiek. G & A 4830, 88 v^o.
F^o 137 v^o	HUBERT COOSMANS, drukker woont als huurder naast de voorgaande. (cfr. Hans Coesmans, hiervoor, f^o 93 v^o).
F^o 139 r^o	HENRICK VAN COOS, boekbinder, woont als huurder in een gang aan de Boeksteeg. Calvinist. G & A 4830, 88 v^o.
F^o 165 r^o	W^we PEETER DE MOOR, boekverkoopster, woont als huurder in een huis bij de Werf (aan de Schelde). A.R., 154 betr. Peeter de Moor. De eigen naam van de vrouw is niet gekend.
F^o 274 v^o	HENRICK SMISMAN, drukker (geboren poorter van Antwerpen, T 1098), woont als huurder aan de IJzeren Waag. Calvinist. G & A 4830, 181 r^o.
F^o 277 r^o	JAN MICHIELSS., boekbinder, woont als huurder in het Zwaardstraatje, bij de IJzeren Waag.
F^o 279 r^o	JAN DE MILLO, letterzetter, woont als huurder in de ‘Yserman’ aan de IJzeren Waag. Katholiek. G & A 4830, 348 r^o.
F^o 280 r^o	REYNIER DE LA MOTTE, boekbinder, woont als huurder aan de IJzeren Waag. Geen religieuze overtuiging gekend. G & A 4830, 182 v^o.

[p. 428]

F^o 286 v^o	JOOS CLAESSENS, drukker, tapper, woont als eigenaar in de ‘Wygaert’ (ook ‘Sagemanneken’, R 2323, 18 r^o) in het Kopstraatje, getaxeerd op 1 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 184 v^o.
F^o 286 v^o	ROMEYN VAN BRUGGE, drukker, woont als huurder in het Kopstraatje, naast de voorgaande. Katholiek. G & A 4830, 331 r^o.
F^o 288 r^o	HANS MEYERS, drukker, woont als huurder in het Kopstraatje. Calvinist. G & A 4830, 190 r^o.
F^o 294 v^o	ARNOUT NICOLAY, figuursnijder (kunstdrukker, T 1098), woont als huurder in de ‘Schiltpadde’, Lombardvest. Is oud en gebrekkig. Doopsgezind. G & A 4830, 189 r^o.
F^o 295 r^o	ABRAHAM DE BRUYNE, plaatsnijder, woont als huurder in de ‘Blauw Lelie’, Lombardvest.
F^o 295 r^o	BAPTISTA VRINTS, figuursnijder, woont als eigenaar in de Lombardvest, getaxeerd op 2 gl. 10 st. A.R., 241.
F^o 296 v^o	ANTHONY VAN LEEST, (drukker, R 2291, 34 r^o), eigenaar ‘Gulden Handt’, Lombardvest. Afwezig in Holland, getaxeerd op 2 gl. 10 st. Katholiek. G & A 4830, 189 v^o. A.R., 121.
F^o 296 r^o	HANS SADELER, plaatsnijder, woont als huurder in de ‘Wolsack’, Lombardvest, getaxeerd op 1 gl. 10 st..
F^o 297 r^o	HANS VAN GHELE, (boekdrukker, R 2323, 33 r^o), woont als eigenaar in de ‘Witten Hazewint’, Lombardvest, getaxeerd op 5 gl. per maand. Katholiek. G & A 4617, rol van de Oude Voetboog. A.R., 72-73.
F^o 297 v^o	GUILLAUME VAN PARYS, munter en boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Gulden Pellicaen’, Lombardvest, getaxeerd op 7 gl. 10 st. per maand. A.R., 167-168.
F^o 297 v^o	LAURENS DE CECILIE, (boekbinder, R 2291, 36 r^o; drukker, T 1098), woont als eigenaar naast de voorgaande, Lombardvest, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. Geen religieuze overtuiging ingevuld. G & A 4830, 190 r^o.
F^o 298 v^o	SERVAES VAN DEN BLOKE, figuursnijder, woont als huurder in de ‘Nagelback’, Lombardvest. Getaxeerd op 1 gl. per maand. Lutheraan. G & A 4830, 190 r^o.
F^o 299 r^o	CATHERINE CORDIER, weduwe Hans Lieffrinck, kunstverkoopster, woont als eigenares in het ‘Gulden Torcxhooft’, Lombardvest, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. A.R., 125-126.
F^o 299 r^o	HANS LIEFFRINCK, (figuursnijder en kunstverkoper, L, I, 341), woont bij zijn moeder. Lutheraan. G & A 4830, 190 v^o. A.R., 125-126.
F^o 302 r^o	HANS VAN LUYCK, kunstverkoper, woont als huurder in ‘Schildershertte’, Lombardvest. Lutheraan. G & A 4830, 191 v^o.
F^o 302 r^o	HANS VAN CAMPENHOUT, beeldsnijder (‘antycksnyder’, R 2323, 38 r^o, figuursnijder, T 1098), woont als huurder in het ‘Schaelledeckersysere’, Lombardvest, getaxeerd op 1 gl. per maand. Bij A.R., 33 wordt een homoniem te Mechelen vermeld.
F^o 304 v^o	PHILIPS LE GALLE, drukker, woont als eigenaar in het ‘Gulden Hert’, Lombardvest, getaxeerd op 2 gl. 10 st.. A.R., 67-68.

[p. 429]

F^o 313 v^o	LIOEN FLORENS, drukker, woont als huurder in een huis in de Berbelenstove-gang, Korte Gasthuisstraat. Katholiek. G & A 4830, 203 r^o
F^o 316 r^o	JAN VAN DER VEKEN, figuursnijder, woont als huurder in de ‘Coninck drinckt’, Everdijstraat. Lutheraan. G & A 4830, 283 v^o.
F^o 320 v^o	HANS DE COSTER, drukker, woont als huurder in de Everdijstraat. Katholiek. G & A 4830, 197 r^o.
F^o 332 v^o	GUILLAUME USEWYN, (boekkramer, Cbk 40, 176 v^o; makelaar, N 1486, 169 r^o) woont als huurder in de Kammenstraat.
F^o 342 v^o	JHERONIMUS JANSS., boekbinder, woont als huurder op een kamer in de Kammenstraat.
F^o 350 v^o	PEETER VALESIUS, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Rooden Leeuw’, Reynderstraat, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. A.R., 173-174 (Phalesius).
F^o 351 r^o	JAN VAN WITHAEGEN, boekverkoper, woont als huurder in het ‘Moelenyser’, Reynderstraat. Katholiek. G & A 4830, 38 r^o.
F^o 351 v^o	LENAERT VERSCHUEREN, boekbinder, woont als huurder in de ‘Venusberch’, in de Bergstraat. Katholiek. G & A 4830, 210 r^o.
F^o 352 r^o	JOOS DE HAEN, boekbinder, woont als huurder in ‘Rattenberch’, in de Bergstraat. Katholiek. G & A 4830, 209 v^o.
F^o 352 v^o	NICLAES..., boekdrukker, woont als huurder in een kamer achter in een gang in de Bergstraat.
F^o 352 v^o	JORIS BERGHER, drukinktmaker (huikmaker, R 2323, 100 r^o), woont als eigenaar in een huis in de Bergstraat, getaxeerd op 1 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 209 v^o.
F^o 354 r^o	JAN CLAES, boekdrukker, woont als huurder in ‘Leeuwenberch’ in de Bergstraat, getaxeerd op 1 gl. per maand. Geen religie aangeduid in G & A 4830, 209 r^o.
F^o 354 r^o	JAN MOERENTORFF, boekverkoper, woont als huurder in de Korte Kammenstraat, in de ‘Passer’, eigendom van Plantin, die in Holland woont, getaxeerd op 7 gl. 10 st. Geen religie aangeduid in G & A 4830, 209 r^o. A.R., 155-156.
F^o 354 v^o	RAPHAEL INGELSMAN, letterzetter, woont als huurder op een kamer in de Valkstraat, in een huis van Plantin.
F^o 354 v^o	GUILLAUME RIVIÈRE, drukker, woont als huurder in de ‘Maecht van Antwerpen’, Valkstraat. Katholiek. G & A 4830, 208 r^o. A.R., 189-190.
F^o 356 v^o	ARNOULT BERCKMANS, boekverkoper (Oosterling, R 2291, 112 v^o), eigenaar ‘Witte Hinne’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 10 gl. per maand. A.R., 16-19 (Birckman).
F^o 357 r^o	HANS VAN DEN BERGHE, boekbinder, woont in een achterhuis van de ‘Witte Hinne’ voornoemd. Katholiek. G & A 4830, 210 v^o.
F^o 357 v^o	JAN VAN WAESBERGHE, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Schilt van Vlaenderen’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 4 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 210 v^o. A.R., 243-244.
F^o 357 v^o	HENRICK WOUTERS, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Gulden Zonne’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 1 gl. 10 st. per maand. Katholiek. G & A 4830, 208 r^o. A.R., 250.

[p. 430]

F^o 357 v^o	PEETER BELLERUS, boekverkoper, woont als eigenaar in de ‘Schilt van Bourgoignen’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 7 gl. 10 st. per maand. Katholiek. G & A 4617, rol van de Jonge Voetboog. A.R., 11-12.
F^o 358 r^o	ANTHONIS THIELENS, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Gulden Struys’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 1 gl. per maand. A.R., 220.
F^o 358 r^o	LUCAS BEELAERTS, boekverkoper, woont als huurder in de ‘Verghulden Anckere’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 2 gl. 10 st. Katholiek. G & A 4617, rol van de Jonge Voetboog.
F^o 358 v^o	HERMAN DE GRUYTERE, lettergieter, woont als huurder achter de ‘Witten Hont’, Korte Kammenstraat, Geen overtuiging aangegeven. G & A 4830, 209 r^o. A.R., 3, vermeld onder Andreas Bacx.
F^o 359 r^o	MARIE BORREWATER, weduwe Noots (weduwe Nuyts, R 2323, 107 v^o), boekverkoopster, woont als eigenares in de ‘Twee Oyevaerts’, Korte Kammenstraat, getaxeerd op 7 gl. 10 st. A.R., 162-163.
F^o 369 v^o	MARTEN GIELLIS, (Merten den drucker, G & A 4830, 229 v^o), ‘vergheerder’ bij Plantin, woont als huurder in de Korte Vliersteeg. Katholiek. G & A 4830, 229 v^o.
F^o 374 v^o	FRANCHOIS MERTENS, drukker, woont als huurder in de Augustijnenstraat. Katholiek. G & A 4830, 222 r^o. A.R., 146.
F^o 375 r^o	FRANCHOIS VAN DEN BOSSCHE, (letterzetter, N. 1172, 266 r^o), woont als huurder in de Korte Ridderstraat. Calvinist. G & A 4830, 244 v^o.
F^o 376 v^o	REYNIER AERTSSENS, drukker, woont als huurder in de Zwanengang, Korte Ridderstraat. Lutheraan. G & A 4830, 245 v^o.
F^o 380 v^o	HANS DEROGHE, (drukker, R 2235, 21 r^o), woont als huurder bij St.-Andrieskerk. Katholiek. G & A 4830, 246 v^o.
F^o 382 v^o	CHRISTIAEN HOUWEEL, (boekverkoper, geboren te Eeklo, SB 342, 155 r^o; baljuw van Burcht en Zwijndrecht, Cbk 44, 412 r^o) woont als huurder in de Kerkhofstraat bij St.-Andrieskerk. Calvinist. G & A 4830, 239 v^o.
F^o 393 r^o	ADRIAEN VAN DE VELDE, (letterzetter, R 2209, 54 r^o), woont als huurder in de Moirkensgang, Lange Ridderstraat. Calvinist. G & A 4830, 242 v^o.
F^o 399 r^o	NICOLAS SPOOR, (drukker, R 2355, 68 r^o; tavernier, R 2293, 66 r^o) woont als huurder in het ‘Moriaenshoofd’, Beukelaarstraat. Katholiek. G & A 4830, 234 r^o. A.R., 207.
F^o 399 r^o	HANS VAN WYNSBERGHEN, (boekbinder, R 2355, 68 v^o), woont als huurder in een gang in de Beukelaarstraat. Katholiek. G & A 4830, 234 r^o.
F^o 399 v^o	MARCK MARTENS, drukker, woont in dezelfde gang als de voorgaande. Lutheraan. G & A 4830, 234 r^o. A.R., 139-140 vermeldt een Marck Martens te Brussel.
F^o 400 v^o	OLIVIER VAN DEN EYNDE, (correcteur drukkerij, N 1174, 29), woont als huurder in de Bellemansgang in de Beukelaarstraat.
F^o 402 v^o	PEETER NUYTS, drukker, woont als eigenaar in ‘St.-Crispyn’ in de Steenbergstraat. Calvinist. G & A 4830, 235 v^o.
F^o 402 v^o	FRANCHOYS GIOT, (lettergieter, SB 352, 296 r^o; koopman, V. 1405, 29 januari 1587), woont als eigenaar in de Steenbergstraat, getaxeerd op 2 gl.

[p. 431]

	10 st. per maand. Calvinist. G & A 4830, 235 v^o en ibidem 4617, rol van de Oude Handboog.
F^o 420 r^o	Mr JAN HELSVIER, boekdrukker (schoolmeester, R 2225, 140 r^o), woont als huurder in de St.-Rochusstraat. Calvinist. G & A 4830, 222 v^o. A.R., 61-62 vermeldt hem onder Lodewijk Elzevier.
F^o 421 r^o	GHEERT VAN DOESBORCH, (letterzetter, Cbk 48 [1587], 517 v^o, 27 jaar oud), woont als huurder aan de Blijde Hoek. Calvinist. G & A 4830, 306 v^o. A.R., 56-57 vermeldt een Jan van Doesborch, actief van 1501-1540.

R nr. 2226

F^o 67 r^o	HANS VAN DE VENNE, (boekverkoper, R. 2225, 13 r^o), woont als huurder bij de St.-Joriskerk. Geen overtuiging bekend. G & A 4830, 291 v^o.
F^o 84 r^o	JOOS EMBRECHTS, (boekdrukker geboren te Leerbeke, SB 360, 115 r^o), woont als huurder in het ‘Clootken’, St.-Janstraat. Geen overtuiging bekend. G & A 4830, 267 v^o. A.R., 62.
F^o 122 r^o	PEETER VINCK, (boekbinder, Cbk 37 [1576] 312 v^o, 34 jaar oud), woont als huurder in de Grote Geleyersgang, Schoytestraat.
F^o 151 r^o	DANIEL VAN CONINCXBERGEN, (drukker bij Plantin cfr. R. de Roover, ‘The business organisation of the Plantin press in the setting of sixteenth century Antwerp’, GP, 34, 1956, p. 115), woont als huurder in de Pollepelengang in de Boeksteeg.

R nr. 2227

F^o 35 r^o	JAN DE SAYELEER, (plaatsnijder, L I, 247) woont als eigenaar in de Schuttershofstraat, getaxeerd op 1 gl. 10 st.
F^o 35 r^o	RAPHAEL SATTELER, (plaatsnijder, Cbk 47, 166 v^o) woont in bij de voorgaande.
F^o 35 v^o	GILLIS DE SAYELE, (kunstdrukker, Cbk 47 [1586], 186 r^o, ± 40 jaar oud), woont als huurder in de Schuttershofstraat.
F^o 128 v^o	Weduwe VINCENT TORNAYE, (boekbinder, R 2306, 129 v^o), woont als huurder in de Sleutelstraat.
F^o 142 r^o	HANS PLUYM, boekbinder, woont als huurder in een gang in de Kammenstraat.
F^o 169 v^o	GILLIS VAN DEN RADE, (boekdrukker, Cbk 36, 139 v^o), woont als huurder in de ‘Gulden Rinck’, Vleminckveld, getaxeerd op 1 gl. per maand. Geen overtuiging bekend. G & A 4830, 389 r^o. A.R., 182-183.
F^o 171 v^o	HANS VANDER EYCKEN, drukker, woont als huurder in een gang in het Vleminckveld. Katholiek. G & A 4830, 281 r^o. A.R., 62 vermeldt een Adriaen vander Eycken, actief tussen 1513-1542.

[p. 432]

R nr. 2320

F^o 3 r^o	HANS VAN EVERBROECK, lettergieter, woont als huurder in de Mazengang aan de Meir.
F^o 173 r^o	ANTHONI SPIERINCX, (drukker, N 3640, 15 v^o), woont als huurder in een gang in de Bontemantelstraat. A.R., 206 vermeldt hem als kaartspelmaker.

R nr. 2321

F^o 21 v^o	GUILLAUME PLACQUET, (boekbinder, R 2201, 47 v^o), woont als huurder in de Borzestraat, getaxeerd op 2 gl. 10 st. per maand. Calvinist. G & A 4830, 380 v^o en ibidem 4617 rol vande Schermers. A.R., 177.
F^o 23 v^o	SYMON DE CLERCK, boekbinder, woont als huurder in de Borzestraat, getaxeerd op 1 gl. per maand. Calvinist. G & A 4830, 381 v^o. A.R., 37 vermeldt hem sub Hendrik de Clerck.
F^o 75 v^o	CLEMENT RAES, (drukker, T 1098), woont als huurder in de Jan van Lierstraat. Katholiek. G & A 4830, 375 r^o.
F^o 158 r^o	CAREL COESSET, (boekverkoper, geboren te Chambéry, poorter van Antwerpen, 10 februari 1558) woont als huurder in de St.-Annastraat. Katholiek (treedt tientallen malen op als doopgetuige bij reconciliaties, na 1585, cfr. Doopregisters Antwerpen, passim).

Ere-stadsarchivaris

Jan de Voslei 31/9

B-2020 Antwerpen

[p. 433]

Summary

In this paper the author tries to give a survey of the book and graphic arts, or at least of the people working in these branches, in the years 1584-1585, which means the period when Antwerp was besieged by the army of Alexander Farnese, duke of Parma, governor-general of the Netherlands for his uncle, Philip II, king of Spain.

The author found in his documentation 113 individuals working in the book-trade and the graphic arts (108 men and 5 women). For the greatest part they live in the neighbourhood of the Vrijdagmarkt (Museum Plantin-Moretus).

As the possibility exists the author tries to give an idea of the place of these people on the social scale. It appears that only a small fraction, 20 of the 113 individuals, can be regarded as living in more or less easy circumstances. The rest live on the verge of or in total poverty.

As to the religious attitude of these people there are indications that catholics and protestants ate of nearly equal strength, as it is the case for the total population of Antwerp in this period, with, however, this remark: we know that, in general, the lower we descend on the social scale the stronger becomes the catholic fraction. The book-trade and the graphic arts seem to give an opposite picture: catholics seem te be stronger in the upper-reaches, and protestants in the lower ones.

In an annex the author gives a list of all 113 individuals with details about adresses, social indications and religious attitudes.

[p. 435]

[p. 436]

[p. 437]

[p. 438]