De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 305]

De fondscatalogus van Christoffel Plantijn uit 1570
B. van Selm

Fondscatalogi behoren tot de meest waardevolle bronnen voor de geschiedenis van de boekhandel. Ze zijn niet alleen van primair belang bij de fondsreconstructie, maar ook bij de studie van de distributie. In deze catalogi is immers te lezen welk gedeelte van het fonds op een bepaald tijdstip werd aangeboden. Verschillende factoren speelden daarbij een rol, zoals de beschikbaarheid van werken, de belangstelling bij de beoogde klanten en, in vroeger eeuwen, de inhoud van de werken met het oog op de politieke en religieuze situatie. Deze documenten kunnen ons daarom een intrigerend beeld verschaffen van het fonds, zoals dat aan boekverkopers en particulieren werd gepresenteerd.

De laatste 25 jaar is onze kennis van fondscatalogi uit de zestiende en de zeventiende eeuw aanzienlijk vergroot. Dat is vooral de verdienste van Günter Richter die in enkele publikaties talrijke vondsten bekend maakte. In 1964 beschreef hij de collectie handschriftelijke en gedrukte fondscatalogi in het Österreichisches Staatsarchiv, Abt. Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wenen.¹ Daar bevindt zich onder andere de unieke catalogus in-plano van Christoffel Plantijn uit 1579. Een jaar later maakte hij de gedrukte fondscatalogi beter bereikbaar door ze in facsimile uit te geven.² Beide publikaties konden helaas niet meer worden verwerkt in het standaardwerk van Pollard & Ehrman, The distribution of books by catalogue, dat eveneens in 1965 verscheen.³ In 1974 beschreef Richter - als aanvulling op de registratie van Pollard & Ehrman - een groot aantal catalogi waarvan hij inmiddels exem-

1 Günther Richter, ‘Die Sammlung von Drucker-, Verleger-, und Buchführerkatalogen in den Akten der kaiserlichen Bücherkommission’, in Festschrift für Jozef Benzing zum sechzigsten Geburtstag 4. Februar 1964, Wiesbaden 1964, p. 317-372.

2 Verlegerplakate des XVI. und XVII. Jahrhunderts bis zum Beginn des dreissigjährigen Krieges herausgegeben von Günther Richter, Wiesbaden 1965.

3 Graham Pollard and Albert Ehrman, The distribution of books by catalogue from the invention of printing to A.D. 1800 based on material in the Broxbourne Library, Cambridge 1965.

[p. 306]

plaren had gelokaliseerd.⁴ In 1977 en 1985 verschenen studies waarin hij diepgaand een aantal aspecten van deze belangrijke bronnen behandelde.⁵ Ondanks deze publikaties is het nog te vroeg om een definitief beeld te schetsen van de ontwikkeling van de fondscatalogus in de zestiende eeuw. Niet alleen worden er nog steeds nieuwe catalogi gevonden, maar het onderzoek wordt ook bemoeilijkt door de zeldzaamheid van deze bronnen. Meer diepgaande studie kost niet alleen tijd, maar het is ook noodzakelijk deze documenten steeds weer met elkaar te vergelijken. Voor het toekomstig onderzoek is het dan ook van groot belang dat er kopieën ter beschikking komen. Aangezien het veelal unica betreft, is er alle reden om de kopieën van deze documenten op meer dan één plaats te bewaren en de originelen zoveel mogelijk te beschermen.

Van Christoffel Plantijn zijn relatief veel fondscatalogi overgeleverd, maar een overzicht van de catalogi die ooit verschenen moeten zijn, is nog niet beschikbaar. Als nr. 2063 noemt Voet in zijn bibliografie een catalogus in octavo uit 1566, waarvan geen exemplaar bekend is.⁶ Uit het Plantijnse archief weten we dat deze Index librorum Officinae Plantinianae is gedrukt op papier van inferieure kwaliteit in een oplaag van 300 exemplaren.⁷ De volgende fondscatalogus - Voet nr. 2064 - dateert uit 1567 en pas on-

4 Günther Richter, ‘Bibliographische Beiträge zur Geschichte buchhändlerischer Kataloge im 16. und 17. Jahrhundert’, in Beiträge zur Geschichte des Buches und seiner Funktion in der Gesellschaft. Festschrift für Hans Widmann zum 65. Geburtstag am 28. März 1973, herausgegeben von Alfred Swierk, Stuttgart 1974, p. 183-229.

5 Günther Richter, ‘Humanistische Bücher in Buchhändlerkatalogen des 15. und 16. Jahrhunderts’, in Das Verhältnis der Humanisten zum Buch, herausgegeben von Fritz Krafft und Dieter Wuttke, Boppard 1977, [= Deutsche Forschungsgemeinschaft, Kommission für Humanismusforschung, Mitteilung 4], p. 184-206. Een herziene en vermeerderde versie verscheen onder de titel ‘Buchhändlerische Kataloge vom 15. bis um die Mitte des 17. Jahrhunderts’, in Bücherkataloge als buchgeschichtliche Quellen in der frühen Neuzeit, herausgegeben von Reinhard Wittmann, Wiesbaden 1985, [= Wolfenbütteler Schriften zur Geschichte des Buchwesens 10], p. 33-65.

6 Leon Voet, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, Amsterdam 1980-3. 6 dln. Uitgaven van Plantijn noem ik met het nummer van deze bibliografie.

7 Leon Voet, The Golden Compasses. A history and evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, Amsterdam [1969-1974], 2 dln, met name dl. 2, p. 383.

[p. 307]

langs is hiervan een exemplaar gelokaliseerd.⁸ Het exemplaar van de fondscatalogus uit 1568, aanwezig in het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen, is eveneens uniek (PP 2065) en datzelfde geldt voor die uit 1572 (PP 2066; Brussel, KB Albert I, II 26.039). Als laatste fondscatalogus in octavo vermeldt Voet die uit 1575 (PP 2067) met exemplaren in het Museum Plantin-Moretus en de British Library. Daaraan moet nog een exemplaar worden toegevoegd, namelijk dat in de Bibliothèque Nationale te Parijs, Réserve Q 974. Hierboven is reeds de bijzondere catalogus in-plano vermeld (PP 2068), die in Wenen wordt bewaard.⁹ De meest recente catalogus die nog door Plantijn zelf is uitgegeven, is die in quarto uit 1584 (PP 2069).

Reeds in 1964 wees Richter op de vermelding van een Plantijnse fondscatalogus uit 1570 in de Geschichte des deutschen Buchhandels van Goldfriedrich (1908). Een exemplaar wordt daar niet genoemd, maar uit de formulering maak ik op dat Goldfriedrich er één gezien heeft: ‘Der Verlags-und Ladenkatalog aber fand [...] seine ausgiebigste Pflege in den Niederlanden. Der erste Verlagskatalog - von zwölf Blättern - auch Sortiment umfassend, von Christoph Plantin 1570; grössere Verlagskataloge von seinen Nachfolgern, 1615, 1642’.¹⁰ Blijkbaar heeft Pollard deze vermelding niet opgemerkt, want de Plantijnse catalogus uit 1570 ontbreekt in zijn hoofdstuk over de zestiende-eeuwse fondscatalogi.¹¹ In zijn materiaalrijke artikel uit 1974 gaf Richter een bibliografische beschrijving, en wel op basis van een door hem gelokaliseerd exemplaar in de Stadtbibliothek Mainz.¹²

8 Zie de bijdrage van C. Coppens over het verloren gewaande exemplaar van de Plantijn-catalogus uit 1567 in deze bundel.

9 Zie de afbeelding in Verlegerplakate (n. 2), Tafel 1 en in Voet, op. cit. (n. 7), dl. 2, afb. 76.

10 Johann Goldfriedrich, Geschichte des deutschen Buchhandels vom westfälischen Frieden bis zum Beginn der klassischen Litteraturperiode (1648-1740), Leipzig 1908, [= Geschichte des deutschen Buchhandels 2], p. 306. In zijn voetnoot bij deze passage verwijst Goldfriedrich naar de Catalogus der Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam [door R.W.P. de Vries], Amsterdam 1885, p. 28, dat is de rubriek met ‘Fonds- en Magazijncatalogussen’. Daar wordt echter alleen de fondscatalogus van de Officina Plantiniana uit 1642 vermeld en geen vroegere.

11 Pollard and Ehrman, op. cit. (n. 3), hoofdstuk II: ‘Catalogues of the sixteenth-century printers’, p. 47-69; over de Plantijnse catalogi p. 58-9.

12 Richter, art. cit. (n. 4), p. 191-2. Op de titelpagina van de fondscatalogus staat als drukkersmerk PP, dl. 6, nr. 21. Deze catalogus in-8^o bestaat uit anderhalf vel (A⁸B⁴), in totaal 12 folia = 24 niet genummerde bladzijden. Fol. B4v is blanco.

[p. 308]

De fondscatalogus uit 1570 bevat voor het eerst een rubriek met boeken van andere uitgevers: ‘Index librorum quorundam Lovanii et alibi excussorum: Quorum copia est apud Christophorum Plantinum.’ Het gaat met andere woorden om een lijst van boeken die in Leuven en elders zijn gedrukt, en die bij Christoffel Plantijn ‘in menichte te vinden zijn’.¹³ Hiermee beschikken we over een bron die enig licht werpt op Plantijn als distributeur of handelaar en-gros in boeken van andere uitgevers. Dit aspect van zijn werkzaamheid is tot nu toe onderbelicht gebleven. Alvorens hier nader op in te gaan, wil ik de fondscatalogus uit 1570 globaal beschrijven en op enkele punten vergelijken met soortgelijke zestiende-eeuwse catalogi.

De titel, ‘Index librorum qui Antverpiae in officina Christophori Plantini excusi sunt’ (zie afb. 1), blijkt letterlijk gelijk te zijn aan die van de fondscatalogi uit 1567 en 1568; zelfs de verdeling van de tekst over 6 regels is volstrekt identiek aan die van 1568. De titels in de drie catalogi zijn op dezelfde wijze gerangschikt: die in het Latijn zijn alfabetisch geordend op naam, vaak de voornaam, van de auteur of op een kenmerkend woord uit de titel.¹⁴ Zo vinden we de Adagia van Erasmus bij de A, de Emblemata van Sambucus bij de E, de poemata van Adrianus Scorelius bij de A en de Ethica van Cornelius Valerius bij de C. Na deze alfabetische lijst volgen de boeken in de landstalen: eerst de groep boeken in het Frans en daarna de werken in het Nederlands. Aangezien het hierbij om slechts een klein aantal titels gaat, was een nadere ordening overbodig. Jaren van uitgave of prijzen worden niet vermeld, wel (op enkele uitzonderingen na) het formaat. In welke traditie staan nu de Plantijnse fondscatalogi uit 1567, 1568 en 1570? Heeft Plantijn pas vanaf 1566 (jaarlijks?) catalogi uitgegeven en waarom juist vanaf dat jaar?

Uit de jaren vóór 1566 zijn van Parijse drukkers als Robert Estienne, Denys Janot, Guillaume Morel en André Wechel een flink aantal fondscatalogi in octavo bewaard gebleven.¹⁵ Het octavo-formaat en de indeling naar talen blijkt traditioneel te zijn, maar het is opmerkelijk dat Plantijn de Latijnse ti-

13 Deze Nederlandse formulering is te vinden op de titelpagina van de fondscatalogus van de Amsterdamse boekverkoper Hendrick Laurensz uit 1628; vgl. B. van Selm, Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw, Utrecht 1987, p. 338 en de beschouwing op p. 341-2.

14 Over alfabetische ordening Richter, ‘Buchhändlerische Kataloge’, (n. 5), p. 47.

15 Henri Omont, ‘Catalogue des éditions françaises de Denys Janot, libraire parisien (1529-1545)’, Mémoires de la Société de l'histoire de Paris et de l'Ile-de-France, 25, 1898, p. 271-96, met name p. 275-7, en Pollard and Ehrman, op. cit. (n. 3), p. 52-7.

[p. 309]

Afb. 1 Titelpagina van de fondscatalogus uit 1570 (ex. Mainz, Stadtbibliothek)

[p. 310]

tels niet heeft ingedeeld naar ‘faculteyten’ (wetenschapsgebieden zoals gangbaar in de zestiende eeuw). Een alfabetische ordening, zoals bij Plantijn, met vermelding van de formaten maar zonder de prijzen, treffen we vóór 1566 aan in de fondscatalogus van Denys Janot uit 1544, in die van Johannes Oporinus uit 1552 en in die van Hieronymus Froben uit 1557; en met gedrukte prijzen in de oudstbekende fondscatalogus van Robert Estienne uit 1542.¹⁶ In twee andere Bazelse fondscatalogi uit 1567 zijn de titels eveneens alfabetisch gerangschikt. Het betreft die van Nikolaus en Eusebius Episcopius in plano en die van Johannes Oporinus in octavo.¹⁷ Deze Bazelse firma's, bekend om hun humanistische uitgaven, blijken evenals Plantijn een alfabetische ordening te prefereren boven die naar wetenschapsgebieden of naar onderwerpen. De eerste fondscatalogi van Plantijn waren niet bijzonder omvangrijk en misschien lag een alfabetische ordening daarom meer voor de hand.¹⁸

In de fondscatalogus van 1567 zijn vijf titels gekenmerkt met een asterisk. In de catalogus uit 1568 staat dit teken bij 38 titels en in 1570 bij 32. Om dit teken te duiden is het nodig om de relatie tussen de asterisk-titels in 1568 en 1570 te bekijken. Dan blijkt dat vijf titels die bij elkaar staan, zowel in 1568 als in 1570 een asterisk hebben. Drie andere titels, die in beide catalogi te vinden zijn, blijken alleen in die van 1570 een asterisk te hebben. Ten opzichte van die uit 1568 zijn er in de catalogus uit 1570 20 titels toegevoegd zonder en 25 met een asterisk. Het is mijns inziens de bedoeling geweest om door middel van dit teken de aandacht te vestigen op nieuw verschenen werken.¹⁹ We mogen in dit soort handelsdrukwerk echter geen consequent en nauwkeurig doorgevoerd systeem verwachten. Het was en is

16 Over de catalogus van Denys Janot uit Parijs Omont, art. cit.; over die van Johannes Oporinus uit Bazel Pollard and Ehrman, op. cit. (n. 3, p. 57; over die van Hieronymus Froben uit Bazel in plano, Richter, art. cit. (n. 1), p. 351, nr. II. 3 en Verlegerplakate (n. 2), Tafel 3. Een exemplaar van de oudstbekende fondscatalogus van Robert Estienne [Parijs, 1542] is aanwezig in Leiden, Universiteitsbibliotheek 1365 H 3 (2). Deze alfabetisch geordende catalogus in-octavo (A⁸, 8 folia) bevat vanaf fol. A6v een afzonderlijke, eveneens alfabetisch geordende, rubriek: ‘Libri vaenales in eiusdem officina’. Zie de beschrijving in Pollard and Ehrman, op. cit. (n. 3), p. 292, nr. 29.

17 Over de catalogus van Episcopius, Richter, art. cit. (n. 1), p. 344 en 351, nr. II. 2 en Verlegerplakate, Tafel 2; over de catalogus van Joannes Oporinus uit 1567, Richter, art. cit. (n. 1), p. 354-5 nr. II. 8.

18 Overigens zijn de titels in de plano-catalogus uit 1579 wel gerangschikt volgens wetenschapsgebieden.

19 Er zijn geen aanwijzingen dat het teken hier een andere betekenis had. Het kenmerken met asterisken, zoals op dit moment in fondscatalogi nog gebeurt, is met andere woorden een eeuwenoude traditie. Zoals bij Plantijn in de zestiende eeuw treft men bijvoorbeeld in de Verlagskataloge van uitgeverij Anton Hierseman uit Stuttgart titels aan met een * = ‘neu seit vorjährigem Katalog / New titles’. Dr. J.A. Gruys wees mij op een fondscatalogus van Henning Gross, boekverkoper in Leipzig, uit 1604, waarin de titels van andere uitgevers zijn gekenmerkt door een asterisk; zie de Continuatio catalogi Henningi Grosii bibliopolae Lips. Ab anno 1600 usque ad annum 1605. Anhang dess Catalogi Henning Grossens, Buchhendlers zu Leipzig, darinne zubefinden, was von ihme innerhalb fünff Jahren für Bücher vorleget worden, Eissleben, Gedruckt dutch Jacobum Gaubisch, Im M.DC.IV. Jahr (exemplaar 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 1707 B 3 (9)).

[p. 311]

nu eenmaal vaak haastwerk en geen enkele zestiende-eeuwse lezer zal zich het hoofd hebben gebroken over ten onrechte nog steeds aanwezige of ontbrekende asterisken. Of Plantijn de eerste is geweest die nieuwe titels op deze wijze kenmerkte, weten we niet. In de vakliteratuur is aan dit verschijnsel nog niet eerder aandacht besteed.²⁰

Pas wanneer het fonds een zekere omvang had bereikt, was het lonend een gedrukte catalogus uit te geven. Bij een klein aantal titels konden klanten ook met handgeschreven lijstjes geïnformeerd worden en dat deed Plantijn ook.²¹ Een catalogus in boekvorm, ook al bestond die maar uit één katerntje, was bijzonder geschikt om een overzicht te geven van de leverbare titels. Het is daarom denkbaar - maar allerminst zeker - dat Plantijn pas in 1566 voor het eerst een gedrukte catalogus heeft uitgegeven. Terecht veronderstelt Voet dat Plantijn hierbij meer is beïnvloed door de opkomst van de Frankfortse miscatalogi (vanaf 1564) dan door de fondscatalogi van collega's.²² De omvang van de handel op de halfjaarlijkse boekenmissen in Frankfort nam snel toe en hij moet zelf hebben ervaren hoe effectief deze vorm van reclame was. De gedrukte fondscatalogus was een doeltreffend middel om eigen uitgaven meer bekendheid te geven bij potentiële klanten. Particulieren en boekverkopers konden hierin te allen tijde opzoeken of een werk in een Plantijnse uitgave beschikbaar was.

De catalogus uit 1570 bevat 229 typografisch onderscheiden titels van Plantijnse uitgaven. Tien van die ‘eenheden’ blijken twee verschillende edities te bevatten en ze zijn in de bibliografie van Voet dan ook onder twee

20 In zijn vele beschrijvingen van catalogi maakt Richter geen melding van het voorkomen van asterisken.

21 Vgl. Voet, GC, dl. 2, p. 423 met noten 2-4.

22 Voet, GC, dl. 2, p. 423-4; vgl. in het algemeen Richter, art. cit. (n. 1), p. 323.

[p. 312]

nummers te vinden. We treffen met andere woorden 239 Plantijnse titels aan. De verdeling over de talen is als volgt:

Latijn (en zoals toen gebruikelijk was ook een enkel werk in het Grieks en Hebreeuws)	201 (+ 9)
Frans	19 (+ 1)
Nederlands	9
Subtotaal	229 (+ 10)
Index librorum quorundam Lovanii et alibi excussorum: Quotum copia est apud Christophorum Plantinum.
Latijn	37
Frans	7
Nederlands	2
Subtotaal	46
Totaal	275 (+ 10)

In de nu volgende tabel zijn de 239 Plantijnse edities ingedeeld naar jaren van uitgave. Tevens is tussen haakjes het totaal aantal edities vermeld dat volgens Voet in het betreffende jaar is verschenen:²³

47 edities van vóór of in 1565

45 (van de 78) uit 1566

34 (van de 66) uit 1567

41 (van de 73) uit 1568

25 (van de 52) uit 1569

23 (van de 57) uit 1570

1 (van de 65) uit 1571

23 onbekend, moeilijk identificeerbaar of niet in te delen.

Men heeft beslist niet getracht om in de fondscatalogus zoveel mogelijk nieuwe titels op te nemen. Integendeel, een verrassend aantal nieuwe boeken uit de jaren 1569 en 1570 ontbreekt. Ten opzichte van de fondscatalogus uit 1568 zijn er slechts vijf titels vervallen en 45 titels (46 edities) toegevoegd. De vijf vervallen titels zijn:

23 Het totaal aantal Plantijnse edities uit deze jaren heb ik ontleend aan het artikel van Leon Voet, ‘Some considerations on the production of the Plantin press’, in Liber amicorum Herman Liebaers, Frans Vanwijngaerden, Jean-Marie Duvosquel, Josette Melard [e.a.] ediderunt, Bruxelles 1984, p. 355-69, met name p. 364-5. Ik ben veel dank verschuldigd aan H.W. de Kooker die voor mij de Plantijnse titels aan de hand van Voets bibliografie identificeerde.

[p. 313]

-	Ciceronis Epist. selectae in gratiam puerorum in 8. [uit 1565, gedr in een oplaag van 1250 exemplaren; PP 941]
-	Colloquia Erasmi. in 16. [uit 1567, gedrukt in een oplaag van 1250 exemplaren; PP 1131]
-	Psalmi aliquot in Versus Graecos nuper à diversis translati in 16. [1566, gedrukt in een oplaag van 800 exemplaren; PP 669]
-	Paraphrasis Psalmorum Davidis poëtica, auctore Georgio Bucha no. in 16. [uit 1567, gedrukt in een oplaag van 1250 exemplaren; 844]
-	La fontaine de Vie. in 16. [uit 1564, gedrukt in een oplaag van 1250 exemplaren; PP 1183]

Uit het schrappen van deze titels mogen we wel opmaken dat ze eind 1570 waren uitverkocht. Het is minder gemakkelijk om te verklaren waarom zoveel nieuw verschenen werken niet in de fondscatalogus zijn opgenomen. Natuurlijk ontbreekt allerlei gelegenheidsdrukwerk, maar ook internationaal goed verkoopbare uitgaven staan er niet in. Ging men eenvoudig niet nauwkeurig te werk en zag men in de haast allerlei uitgaven over het hoofd? Voet merkt hierover op: ‘In these catalogues not all the editions of the Plantin Press were entered. The criteria followed when compiling the lists have never been specified, either by Plantin or his successors. The deciding factor was probably which books were actually in stock in the store-rooms in Antwerp and Frankfurt’.²⁴ Nu zullen bijna alle uitgaven uit de jaren 1568 en 1569 in 1570 toch wel in het Antwerpse magazijn voorradig zijn geweest, zodat alleen Frankfort (en het Parijse filiaal?) overblijft. Juist op de boekenmissen kwamen deze catalogi bijzonder goed van pas en het is daarom aannemelijk dat de opgenomen titels in elk geval in Frankfort werden verhandeld.

Bevat deze nieuwe fondscatalogus Plantijnse edities die nog niet in standaardbibliografie van Voet zijn vermeld? Verreweg de meeste titels zijn zonder problemen in The Plantin Press te vinden. Een enkele maal zijn details die niet overeenkomen, maar gezien de geringe zorg die aan fondscatalogi werd besteed, is het hachelijk om direct te besluiten dat er een nog onbekende druk is bedoeld. Bij de titel ‘Lucani Pharsalia à Theod. Pulmanno, ex fide vet. cc. emend. & variis lectionibus illustrata. in 16’ (ff. A A6v) zou men zich kunnen afvragen of er na 1564 (PP 1584) nog een niet door Voet geregistreerde editie van de Pharsalia verschenen is. Bij de titel

24 PP, dl. 4, p. 1906.

[p. 314]

‘Ordo legendi Divinum officium, iuxta Breviarium Rom. ex decr. Concilij restitutum’ (fol A7r) wordt in afwijking van de andere titels geen formaat vermeld. Het is heel goed denkbaar dat het hier gaat om een aankondiging, want volgens PP 1814 is deze editie verschenen met het jaartal 1571. Op fol. B1r staat de ‘Petit Catechisme des Catholiques, fait premierement en Latin par M. Pierre de Canis, docteur en la S. Theologie, de la compaignée de Jésus: traduict en François, pour le profit & utilité de la jeunesse: revue maintenant & corrigé sur la derniere edition Latine de l'Autheur. in 16’: PP 887 noemt 1568 en 1571 als mogelijke jaren van uitgave en op basis van de vermelding in de fondscatalogus zou men met reden 1568 kunnen kiezen.

Sommige werken worden beknopt aangeduid en het is bij gebrek aan gegevens bijzonder moeilijk om uit te maken of de bedoelde editie wel of niet bekend is. Als voorbeeld noem ik ‘Ioannis Custodis Brechtani Grammat. cum Gallica & Germanica interpret. in 8’ (fol. A5v). Van Joannes Custos Brechtanus (ca. 1475-1525) zijn werken bekend over de etymologie en de syntaxis, beide onderdelen van de grammatica. Als PP 1054 is een beschrijving te vinden van de Etymologia uit 1568 en als PP 1055 een beschrijving van de Syntaxis eveneens uit 1568. Niet uit Voet, maar wel uit de bibliografie van Claes is op te maken dat de Etymologia Nederlandse vertalingen van sommige woorden bevat.²⁵ Of er ook Franse equivalenten worden vermeld is uit deze bibliografieën niet op te maken. Uit het Livre des Ouvriers blijkt dat Plantijn op 8 december 1563 Cornelis Kiliaan 3 gulden en 10 stuivers betaalde ‘pour mectre la Grammaire de Brechtanus en flameng et la corriger’.²⁶ Een Nederlandstalige uitgave is niet bekend en het is natuurlijk de vraag of die ooit is verschenen. In elk geval was er voor Ernalsteen in zijn monografie uit 1925 geen twijfel mogelijk: met deze ‘grammaire’ werd Custodis Syntaxis bedoeld. Als dit juist is (en waarschijnlijk is het in elk geval) en als de genoemde editie uit 1568 geen Franse en Nederlandse vertalingen bevat, dan wordt in de fondscatalogus een tot op heden niet geregistreerde Plantijnse uitgave vermeld.²⁷

25 F. Claes S.J. Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600, Nieuwkoop 1974, [= Bibliotheca Bibliographica Neerlandica 4], nr. 212.

26 Geciteerd naar Lode van den Branden, Elly Cockx-Indestege, Frans Sillis, Biobibliografie van Cornelis Kiliaan, Nieuwkoop 1978, [= Bibliotheca Bibliographica Neerlandica 11], p. 37 noot 53. Zij merken daarbij op: ‘Of deze vertaling en verbetering ooit gedrukt werd, kan uit de rekeningen niet opgemaakt worden: exemplaren werden er alleszins niet van teruggevonden’. Vgl. ook het werk van Jos. A.U. Ernalsteen, De humanist Joannes Custos Brechtanus (c. 1475-1525), Brecht 1925, p. XXXIII.

27 Indien alleen in de fondscatalogus uit 1570 deze vermelding zou voorkomen, zou men kunnen veronderstellen dat het slechts om een aankondiging ging en dat de uitgave nooit is verschenen. Dezelfde titel wordt echter ook reeds genoemd in de fondscatalogus van 1568, en wel met een asterisk: ‘*Ioannis Custodis Brechtani Gramm. cum Gallica & Germanica interpret. in 8.’
De uitgave van de Syntaxis wordt niet genoemd in de Lijst van Claes (n. 25) en evenmin in de twee supplementen in GP, 54, 1976, p. 49-63 en 57, 1979, p. 128-36. Dat zou het geval moeten zijn indien de uitgave Nederlandse vertalingen van woorden zou bevatten. In de rubriek ‘Grammatici varii’ van de fondscatalogus van Plantijn uit 1579 worden beide werken als volgt vermeld: ‘Ioannis Custodis Brechtani Etymologia, & Syntaxis 8^o’.

[p. 315]

Onderzoek naar de titels in de laatste rubriek van deze fondscatalogus (zie afb. 2) is zeker wenselijk, omdat Plantijn als distributeur of groothandelaar in andermans uitgaven nog weinig bestudeerd is.²⁸ In de bijlage heb ik alle titels uit de Index met vreemde fondsartikelen getranscribeerd. Bij de weergave van de u/v is stilzwijgend het huidige gebruik gevolgd. Om het verwijzen te vergemakkelijken is een volgnummer toegevoegd en op een nieuwe regel is de editie geïdentificeerd. Daarbij heb ik de plaatsnaam, de naam van de drukker of boekverkoper en het jaar van uitgave in standaardvorm weergegeven, gevolgd door tenminste één verwijzing naar een catalogus of bibliografie. Enkele werken zijn zo vaak herdrukt dat het op basis van de vermelding in de fondscatalogus niet mogelijk is om vast te stellen welke editie bij Plantijn voorradig was. Een goed voorbeeld is nummer 36 ‘Concilium Tridentium. in 8’. Er zijn talrijke Zuidnederlandse drukken in octavo geweest en mijn keuze voor de uitgave van Willem Silvius uit 1564 is slechts gebaseerd op een vermoeden. Hetzelfde geldt voor nummer 37 ‘Catechismus Concilij Trident. in 8’, een vaak herdrukt werk dat Plantijn mogelijk in de meest recente editie aanbood.

Enkele titels heb ik binnen de tijd die mij ter beschikking stond, niet in catalogi of bibliografieën kunnen vinden. Dat is weliswaar te betreuren, maar de ontbrekende gegevens zijn niet van essentieel belang voor de beeldvorming. Nummer 8, het schoolboekje van de humanist Antonius Silvius wordt, voor zover ik weet, nergens vermeld.²⁹ Aangezien de omringen-

28 Vgl. Voet, GC, dl. 2, p. 417 vlgg.

29 F. Claes S.J., ‘Supplement op de Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600’, GP, 54, 1976, p. 49-63 noemt op p. 54 als nr. 235 een gesprekboekje van Antonius Silvius dat verschenen is in Leuven bij Joannes Bogaert in 1573. Of het in de Plantijnse catalogus gaat om een vroegere versie van hetzelfde werk is niet vast te stellen.

[p. 316]

Afb. 2 Fol. B2v van de fondscatalogus 1570 (ex. Mainz, Stadtbibliothek)

[p. 317]

de veertien titels (nrs. 1-15) uitgegeven zijn door Anthoni Marie Bergaig in Leuven, zal het hier ook wel gaan om een titel uit zijn fonds. Een Frans lige editie van De Guevara's werk in-16^o - zie nr. 39 - heb ik niet aantroffen.³⁰ Een Franstalig boekje in zo'n klein formaat is vaak niet overgeverd. Het is daarom ook de vraag of nummer 44 ‘Contemplation des VII. fusions du Sang de nostre Seigneur. in 16’ geïdentificeerd kan worden.

Van Augustinus' Confessiones in 16^o - nummer 27 - is een editie kend gedrukt bij Gillis Coppens van Diest voor Jan Gymnicus uit 1546. Op 13 maart 1568 heeft Plantijn op de veiling van Gymnicus' nagelaten boekenvoorraad 1088 exemplaren gekocht.³¹ Het ligt echter niet voor de hand om aan te nemen dat een editie van een werk dat zo vaak herdrukt is en dat gezien het kleine formaat ook niet kostbaar geweest kan zijn, zo slecht verkocht is dat 22 jaar later nog meer dan 1000 exemplaren voorradig warren. Nummer 27 staat temidden van andere edities van Gymnicus en ook dit moet wel een Gymnicus-uitgave zijn. Er is dan ook een latere druk dan die uit 1546 geweest.

In de ‘Index’ zijn de titels van één uitgever per taal bij elkaar geplaatst. Bij de Latijnse boeken treffen we allereerst 14 (+ 2?) uitgaven van Bergaigne uit Leuven aan, vervolgens 8 uitgaven van Goltzius uit Brugge, daarna 5 Gymnicus-edities en tenslotte 9 werken van andere uitgevers. De groep Franse boeken opent ook met een editie van Bergaigne (is gezien deze ordening nummer 39 daarom ook een uitgave van Bergaigne?), dan volgen twee uitgaven van Goltzius en vier van andere uitgevers. De rubriek wordt besloten met een Nederlandstalig werk van Goltzius.

Het fonds van Anthoni Marie Bergaigne is nog niet bestudeerd. Er 2 van hem bijna 25 uitgaven geregistreerd uit de periode 1550-1558. De laatstbekende uitgave dateert waarschijnlijk uit 1562.³² Plantijn moet in

30 Het formaat ‘in 16’ moet onjuist zijn. In de omvangrijke bibliografie van Lino G. Canedo, O.F.M., ‘Las obras de Fr. Antonio de Guevara. Ensayo de un catálogo completo de sus ediciones’, Archivo Ibero-Americano, Segunda época, 6, 1946, p. 441-603 worden 22 Franstalige drukken van dit werk van vóór 1570 vermeld, waaronder geen enkele in-16^o. Ik neem aan dat hier een editie in octavo is bedoeld.

31 Lode van den Branden, ‘De Antwerpse boekverkoper en drukker Jan Gymnicus 1502-1568)’, Archives et bibliothèques de Belgique, 51, 1980, p. 203-257, met name p. 226 met noot 72. In het archiefstuk wordt als formaat bij de Confessiones ‘f^o’ opgeven, maar terecht is ook Van den Branden, p. 227 van mening dat dit een vergissing moet zijn en dat decimo sexto bedoeld is.

32 Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XV^e et XVI^e siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle, Nieuwkoop 1975, [= Collection du Centre national de l'archéologie et de l'histoire du livre 3], p. 12.

[p. 318]

jaren daarna (na het overlijden van Bergaigne?) de nog voorradige fondsartikelen gekocht hebben. Veel beter zijn we ingelicht over zijn relatie met Hubertus Goltzius. Hij was de voornaamste afnemer van en handelaar in Goltzius' uitgaven. Deze Brugse drukker mocht boeken in commissie leveren, hetgeen uitzonderlijk was. Uit het onderzoek van W. Le Loup is gebleken dat Plantijn reeds in 1558 het eerste boek van Goltzius, Vivae omnium fere imperatorum imagines meenam naar Frankfort. Hij vond afrekeningen van de verkoop van Goltzius-drukken op de boekenmissen in Frankfort en Parijs in 1569 en 1571. Op 14 juli 1566 ontving Plantijn van Goltzius ‘een levering van 23.225 bladen bedrukt papier, allen van in-4^o en in-8^o uitgaven’. Er werden toen 191 exemplaren geleverd van nr. 20, 188 van nr. 16, 40 van Meetkerke's De veteri et recta pronunciatione linguae Graecae uit 1565, 81 exemplaren van werken van Raevardus, 53 van nr. 23, 167 van nr. 22, 73 van Raevardus' Protribunalium liber singularis uit 1565, 23 van Raevardus' De praeiudiciis libri duo, 120 van nr. 17, 312 van nr. 46, 134 van nr. 40 en 247 van nr. 41.³³ Om de verkoop van Goltzius-edities te bevorderen, zijn veel van deze boeken dan ook in de catalogus uit 1570 opgenomen.

Dankzij de veelzijdige studie van Lode van den Branden over de Antwerpse boekverkoper en drukker Jan Gymnicus kunnen niet alleen vijf titels nauwkeurig geïdentificeerd worden - zie de nrs. 24 tot en met 28 - maar ook is precies bekend hoe Plantijn deze titels heeft verworven. Op 13 maart 1568 heeft hij op de veiling van Gymnicus' nagelaten boekenvoorraad 980 exemplaren gekocht van Augustinus' Liber de spiritu & litera ad Marcellium (nr. 28), 1088 van Augustinus' Confessiones (nr. 27), 388 van het Breviarium (nr. 24), 1038 van het woordenboek van Dasypodius uit 1567 (niet vermeld in de catalogus), 1178 van Le nouveau testament uit 1567 (niet vermeld in de catalogus), 575 van nr. 26 en 692 van nr. 25.³⁴ Evenals bij zijn fondsuitgaven is voor ons niet te achterhalen waarom sommige van de in 1568 gekochte titels wel in de catalogus uit 1570 zijn opgenomen en andere niet.

33 Alle gegevens in deze alinea zijn ontleend aan Goltzius en Brugge 1983; het citaat op p. 46.

34 Van den Branden, art. cit. (n. 31), p. 226-7, n. 72.

[p. 319]

De Plantijnse catalogus uit 1570 is de eerste die een lijst met boeken van andere uitgevers bevat, maar niet de laatste; ook de fondscatalogi uit 1572 en 1575 bevatten een ‘Appendix librorum quorundam Lovanii et alibi excusorum: Quorum copia est apud Christophorum Plantinum’.³⁵ Hierboven is reeds geconstateerd dat Plantijn fondscatalogi heeft uitgegeven in 1566, 1567 en 1568. Heeft Plantijn in de jaren 1569, 1571, 1573 en 1574 geen nieuwe edities van zijn catalogi vervaardigd? Om deze vraag te beantwoorden moeten verscheidene Plantijnse archivalia nog eens goed worden doorgenomen. Dr. J.A. Gruys wees mij op een notitie in het Grand Livre 1571-1582 (archief MPM 18, fol. 80) waarin Guilielmus Canterus op 10 mei 1574 gedebiteerd wordt voor ‘1 Nundinae H. Steph.’ en ‘1 Index novus Plantini’ samen voor 3 stuivers en een halve duit.³⁶ Het is bijzonder onwaarschijnlijk dat met ‘Index novus Plantini’ de ons bekende fondscatalogus uit 1572 wordt bedoeld. Plantijn moet voor de voorjaarsmis van 1574 weer een nieuwe fondscatalogus hebben laten drukken die hij, zoals gebruikelijk, ook verspreidde onder zijn particuliere klanten. Hopelijk zullen er van deze en andere catalogi nog exemplaren gelokaliseerd worden.

35 Zie de beschrijvingen van deze catalogi in PP, nrs. 2066 en 2067.

36 Misschien kreeg Guilielmus Canterus de fondscatalogus van Plantijn gratis. In dat geval heeft het gehele bedrag betrekking op de lofprijzing van de Frankfortse mis van Henricus Stephanus, de drukker-uitgever Henri (II) Estienne. Het verscheen even vóór de voorjaarsmis van 1574 onder de titel: Francofordiense emporium, sive Francofordienses nundinae [Genève], Excudebat Henricus Stephanus, 1574.

[p. 320]

Bijlage

Index Librorum Quorundam Lovanii Et Alibi excussorum: Quorum copia est apud Christophorum Plantinum.

1.	Alphonsus à Castro Zamorensis, &c. De potestate legis poenalis. in Folio. Leuven: A.M. Bergaigne, 1557. BT 588.
2.	Commentaria in omnes Psalmos Davidicos, auctore Hieronymo Varlenio Sylvio. S. literarum Ultraiecti professore. in fol. Leuven: A.M. Bergaigne, 1557. BT 4577.
3.	Commentarij de Sanitate tuenda, Auctore Iodoco Lomnio Burano Reip. Nerviorum medico Physico. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1558. BT 1986.
4.	Taddaei Piconij Collensis, de itinere Christiani, sacrum opusculum. in 8. [vgl. Adams P 1161 in voce Thaddeus Piconius voor een editie Romae 1553; vermoedelijk is een editie bij A.M. Bergaigne bedoeld].
5.	De Aeterna Dei praedestinatione, & reprobatione ex scripturis, & Patrum auctoritatibus, Auctore D. Ioanne à Bononia, S. Theologiae profess. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1555. BT 4943.
6.	Clypeus Astrologicus, adversus flagellum Francisci Rapardi, auctore Petro Haschardo Insulano Medico Chirurgo. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1552. BT 5916.
7.	Vincentij Lirinensis Galli, pro Cath. fidei antiq. & veritate. in 4. Leuven: A.M. Bergaigne, 1552. BT 4777.
8.	Quotidiani Sermonis confabulatiunculae, auctore Antonio Syluio Dunckercano. in 4. Dit schoolboekje van Antonius Silvius heb ik tot nu toe niet aangetroffen. Vermoedelijk is een Leuvense uitgave van A.M. Bergaigne bedoeld.
9.	Balduini Ronssei Gandensis, de hominis primordijs hystericisque affectibus. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1559. Adams R 766.
10.	Io. Caij Britanni Medici opera. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1556. Index Aureliensis 129.145.
11.	Iurisprudentiae liber, auctore Sebast. Derrero Arestavionense Iureconsulto, &c. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1552. BT 862.
12.	M. Hieronymi Vidae Hymni, de rebus divinis. in 4. Leuven: A.M. Bergaigne, 1552. BT 4763.
13.	Panormia seu decretum D. Iuonis Carnothensis Episcopi restitutum; correctum & emendatum, auctore Melchiore à Vosmediano, S. Theol. Doct. in 8. Leuven: A.M. Bergaigne, 1557. BT 6049.
14.	Antonius Florebellus, de auctoritate Ecclesiae. in 4. Leuven: A.M. Bergaigne, 1555. STC Dutch, p. 76.
15.	Diatriba de Hominis Iustificatione edita Oxoniae, auctore Richardo Smythaeo. Leuven: A.M. Bergaigne, 1550. Adams S 1312 die als formaat 8^o opgeeft. In de Plantijnse catalogus wordt geen formaat vermeld.

[p. 321]

16.	Imp. Iustiniani Novellae Constitutiones, Interprete Iuliano Patricio ac Antecessore urbis Constant. hactenus desideratae. in 4. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. BT 729. Goltzius en Brugge 1983, p. 141.
17.	Lamberti Lombardi apud Eburones Pictoris, celeberrimi vita, Pictoribus sculptoribus, &c. utilis & necessaria. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. BT 1767. Goltzius en Brugge 1983, p. 150.
18.	Iulius Caesar, sive Hist Imperat. Caesarumque Rom. vitae ex antiquis Numismatibus restitutus, Huberto Goltzio auctore. in fol. Brugge: Hubertus Goltzius, 1563 (op de koperplaat is als jaar van uitgave 1562 gegraveerd). BT 1294. Goltzius en Brugge 1983, pp. 133-4.
19.	Fasti Magistratuum & Triumphorum Romanorum, ex Antiquis Numismatum & marmorum monumentis restituti, Huberto Goltzio auct. in fol. Brugge: Hubertus Goltzius, 1566. BT 1296. Goltzius en Brugge 1983, p. 134-6.
20.	Erasmi Roterodami de duplici Copia verborum & rerum, cum annotatiunculis & epitome de verborum copia. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. Adams E 588. Goltzius en Brugge 1983, p. 147.
21.	Q. Horatij Carminum liber quartus, ex antiquissimis, manuscriptis Codicibus, cum argumentis falsò adhuc Porphyrioni & Acroni adscriptis: opera Iacobi Cruquij Mes sinij, apud Brugenses professoris publici editus. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. Machiels H 363. Goltzius en Brugge 1983, p 149.
22.	Introductio in Historiam Romanam, per Ioannem Othonem Brugensem castigata Sext Rufi breviarium rerum gestarum Pop. Rom. restitutum. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. BT 2313. Goltzius en Brugge 1983, p. 149.
23.	Moschi Siculi, & Bionijs Smirnae Idillia, quae quidem extant omnia hactenus non edita. Accessit Phanoclis elegia, & alia Propertij Lat. & caet. in 4. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. BT 2165. Goltzius en Brugge 1983, p. 142.
24.	Breviarium secundum usum insignis Ecclesiae Leodiensis. in 8. Antwerpen: Jan Gymnicus, 1558. Van den Branden, p. 252, nr. 013.
25.	Psalterium Davidicum maioribus typis & lineis ut Choro conveniat una cum Hymnis. in 4. Antwerpen: Jan Gymnicus, 1556. Van den Branden, p. 243, nr. 26
26.	Idem sine lineis. in 8. Antwerpen: Jan Gymnicus, 1556. Van den Branden, p. 243-4, nr. 28.
27.	D. Aurelij Augustini confessionum libri XIII. in 16. Antwerpen: Jan Gymnicus, 1546 of een latere druk. Van den Branden, p. 238, nr 10 en p. 227.
28.	Eiusdem de Spiritu & Litera: de natura & gratia: de fide & operibus. in 16. Antwerpen: Jan Gymnicus, 1556 (of 1557). Van den Branden, p. 242-3 nr. 25 en p. 245 nr. 32.
29.	Hironymi Fracastorij de morbo Gallico, cum alijs opusculis, Et Rutilli Claudij Numatiani Galli V.C. Itineraria. in 8. Antwerpen: weduwe Martinus (I) Nutius, 1562. BT 1174.
30.	Francisci Guicciardini Florentini Historiae sui temporis in folio. Bazel: Petrus Perna en Heinrich Petri, 1566. Adams G 1522. Machiels G 556.

[p. 322]

31.	Aelij Aristidis, Adrianensis Oratoris Clarissimi, orationum tomi tres. cum quarto, à Guilielmo Cantero Ultraiectino versi. in fol. Bazel: Petrus Perna en Heinrich Petri, 1566. Adams A 1703.
32.	P. Herodij Andega. I.C. Decretorum, rerumque apud diversos Populos ab omni Antiquitate iudicatarum libri. &c. in 8. Parijs: Martin Le Jeune, 1567. NUC, dl. 28, p. 96, nr. NA0534587.
33.	Symbolum fidei Iudaeorum, E.R. Mose, Aegyptio, Precationes eorundem pro defunctis, &c. Interprete G. Genebrardo Theol. Parisiensi. in 8. Parijs: Martin Le Jeune, 1569. Adams M 172.
34.	Psalmi Davidis in lyricos versus, paraphrastice redacti. Adiectis argumentis, auctore Philippo Belvaletio Sampaulino Bethuniae apud Atrebat. in 8. Dowaai: Jacques Boscard, 1565. Labarre, Douai, p. 10 nr. 17.
35.	Chronographia in duos libros distincta. Prior est de rebus veteris Populi: Posterior recentes Historias praesertimque Ecclesiasticas complectitur. Leuven: Joannes Foulerus, 1570, in-12^o. BT 1259. Machiels G 162.
36.	Concilium Tridentium. in 8. Antwerpen: Willem Silvius, 1564. Adams C 2799.
37.	Catechismus Concilij Trident. in 8. Leuven: Joannes Bogardus, 1570. BT 5391.
38.	Livre tresutil de la sanicte (!) meditation de l'homme sur soymesme, contenant declaration de tout ce qui est en en (!) l'homme: composé par le venerable Docteur Maistre Robert Cibole, jadis Chancelier, &c. Confesseur de l'Empereur Charles cinquiesme. in 4. Leuven: A.M. Bergaigne, 1556. Machiels C 324.
39.	L'horloge des Princes, avec l'Histoire de Marc. Aurele, Empereur Romain: recueilly par don Anthoine de Guevare, Evesque de Guadix & Mondonedo, &c. in 16. Parijs: Jacques Macé, 1566, in-8^o (!). STC French, p. 211.
40.	Arest memorable du Parlement de Tolose, contenant une Histoire belle, delectable, prodigieuse et monstrueusement estrange. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. Machiels C 659. Goltzius en Brugge 1983, p. 157.
41.	Idem en Flameng. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. Goltzius en Brugge 1983, p. 157.
42.	Introduction de Philosophie divine de Vives façon d'escriture. in 8. Antwerpen: Willem Silvius, 1565. BT 7134. Carter-Vervliet 90.
43.	Josephe latin françois, chacune version, correspondante l'un à l'autre, verset à verset: Nouvellement reveue & corrigée, sur l'exemplaire Grec, par M. Jean le frere de Laval. Et mis en François par François de Belleforest Comningeois. [vermelding van het formaat ontbreekt] Parijs: Claude Frémy, 1569, in folio. Cat. BN, dl. 78, kol. 1263.
44.	Contemplation des VII. effusions du Sang de nostre Seigneur. in 16. [niet aangetroffen; vgl. BT 5649 voor een Nederlandstalige editie van dit werk van Cornelis Donthers].
45.	Instruction par maniere de formulaire, pour les pasteurs & Curés: par Messire Francois Richardot, Evesque d'Aras. in 8.

[p. 323]

	Atrecht: Claude de Buyens, 1567 (gedrukt in Dowaai door Louis de Winde, 1567). Labarre, Douai, p. 18, nr. 4.
46.	Examen Chirurgorum, Claer onderwijs der leeringhe der Chirurgienen. in 8. Brugge: Hubertus Goltzius, 1565. BT 3956. Goltzius en Brugge 1983, p. 156.

Gebruikte afkortingen

Adams - H.M. Adams, Catalogue of books printed on the continent of Europe, 1501-1600 in Cambridge libraries (Cambridge 1967). 2 dln.

Branden, Lode van den, ‘De Antwerpse boekverkoper en drukker Jan Gymnicus (± 1502-1568)’, Archives et bibliothèques de Belgique, 51, 1980, p. 203-57.

BT - Elly Cockx-Indestege & Genevieve Glorieux, Belgica Typographica 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt (Nieuwkoop 1968-1980) [= Nationaal Centrum voor de archeologie en de geschiedenis van het boek II, 1 en 2]. 2 dln.

Carter-Vervliet - Harry Carter and H.D.L. Vervliet, Civilité types (Oxford 1966) [= Oxford Bibliographical Society Publications, New Ser. 14].

Cat BN - Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Auteurs (Paris 1897-1981). 231 dln.

Goltzius en Brugge - Hubertus Goltzius en Brugge 1583-1983. Coördinator W. Le Loup [Catalogus van de] tentoonstelling ingericht door de stad Brugge in het Gruuthusemuseum 11 november 1983-30 januari 1984 (Brugge 1983).

Index Aureliensis - Index Aureliensis. Catalogus librorum sedecimo saeculo impressorum Prima Pars, Tomus A. Volumen 1 (Aureliae Aquensis 1962-).

Labarre - Albert Labarre, Douai (Baden-Baden 1972) [= Répertoire bibliographique des livres imprimés en France au seizième siècle, livr. 11].

Machiels - J. Machiels, Catalogus van de boeken gedrukt voor 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent (Gent 1979). 2 dln.

NUC - The National Union Catalogue. Pre-1956 imprints (London [etc.] 1968-1980). 685 dln.

STC Dutch - Short-title catalogue of books printed in the Netherlands and Belgium and of Dutch and Flemish books printed in other countries from 1470 to 1600 now in the British Museum (London 1965).

STC French - Short-title catalogue of books printed in France and of French books printed in other countries from 1470 to 1600 in the British Museum. Reprint (London 1966).

Rijksuniversiteit te Leiden

Vakgroep Nederlands

Postbus 9515

NL-2300 RA Leiden

[p. 324]

Summary

Plantin's 1570 publisher's list has until now received insufficient attention. This catalogue is mentioned neither in the standard reference work by Pollard and Ehrman, The distribution of books by catalogue (1965) nor in Leon Voet's bibliography The Plantin Press. The section ‘Index librorum quorundam Lovanii et alibi excussorum: Quorum copia est apud Christophorum Plantinum’ is particularly important for the history of the booktrade: it allows us to see something of Plantin as wholesale dealer in books of other publishers. Analysis of the titles reveals that the majority are editions by Anthoni Marie Bergaigne of Louvain, Hubertus Goltzius of Bruges and Jan Gymnicus of Antwerp. The remaining stock of books left by the Antwerp printer and bookseller Gymnicus was auctioned on 13 March 1568 and it was then that Plantin bought a large number of books, some of which are to be found in the 1570 publisher's list.

Also after 1570 Plantin must have published new editions of his publisher's list at regular intervals (annually?), but the only copies known so far date from 1572, 1575, 1579 and 1584. According to the Grand Livre 1571-1582 Plantin at any rate published a new publisher's list in the spring of 1574.

(Summary translated by Anna E.C. Simoni)