De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 237]

Over de door Plantijn gedrukte uitgaven van Reynaert de Vos
Erwin Verzandvoort

In dit artikel wordt ingegaan op de twee door Chr. Plantijn gedrukte Reinaertboeken. Vooral de in 1566 gedrukte en geïllustreerde uitgave zal aan de orde komen.

Het verhaal over Reinaert de vos is in de Nederlanden bekend vanaf de dertiende eeuw. Rond 1400 werd Van den vos Reynaerde door een onbekend auteur ‘herschreven’. De tekst volgt het verhaal van Van den vos Reynaerde nauwgezet, maar er worden een reeks kleine wijzigingen in aangebracht. Het einde van het verhaal wordt helemaal veranderd; Reinaert vertrekt niet naar een ‘woestine’, maar blijft thuis. Dan volgt een geheel nieuw gedeelte van ruim 4000 versregels. Hierin wordt verteld hoe na een reeks nieuwe aanklachten Reinaert opnieuw naar het hof gaat. Een mondelinge confrontatie met de koning ‘wint’ hij, zo ook van Isegrim en diens echtgenote. Er volgt een duel tussen Reinaert en Isegrim. Isegrim verliest en Reinaert wordt door de koning tot hoogste gezagsdrager in het rijk benoemd. Deze herschreven versie staat bekend als Reinaerts historie. Reinaerts historie is een verhaal dat tot voor kort weinig positieve aandacht heeft gekregen. Er werden vaak zeer negatieve uitspraken over gedaan. Het belang van het verhaal wordt de laatste jaren in studies van Dr. P. Wackers duidelijk aangetoond.¹ Toch is de invloed van Reinaerts historie buitengewoon groot geweest. Het is niet overdreven om te stellen, dat gedurende meer dan drie eeuwen dit verhaal hét Europese Reinaertverhaal is geweest.² Beide Plantijndrukken zijn op dit verhaal gebaseerd.

Aan het eind van de vijftiende eeuw was het verhaal over Reinaert de vos

1 Wackers 1986. Een uitgebreide bibliografie met betrekking tot Reinaerts historie op p. 269-94.

2 Naar de letter 5, 1972; Varty 1980; Vedder 1980; Goossens 1983; Wackers 1983; Verzandvoort en Wackers 1983.

[p. 238]

zeer populair. De beide bekende handschriften van Reinaerts historie dateren uit deze tijd; het zogenaamde Hs.B ca. 1470, Hs.C uit 1477. In dezelfde periode verschenen ook diverse drukken. In 1473/74 wordt een Latijnse vertaling van Van den vos Reynaerde gedrukt; Reynardus Vulpes. In 1479 drukt Gheraert Leeu een prozaversie van Reinaerts historie.³ In 1485 drukt Jacob Jacobszoon van der Meer ook een prozaversie. Leeu drukt wederom een Reinaertboek als hij in Antwerpen werkzaam is; tussen 1487 en 1490 verschijnt een rijmversie. Dit boek is zeer fragmentarisch overgeleverd; slechts 7 bladen zijn bewaard gebleven. William Caxton drukt in 1481 een Historye of Reynard the foxe, gebaseerd op een prozadruk van Leeu. Deze uitgave is niet geïllustreerd. Caxton herdrukt het boek in 1489. De rijmdruk van Gheraert Leeu uit 1487/90 vormde het uitgangspunt voor de Nederduitse uitgave Reynke de vos, Lübeck 1498. Terecht is opgemerkt dat er sprake was van een hausse.⁴

Voor de iconografische geschiedenis van het Reinaertverhaal zijn de fragmenten van Leeu's rijmdruk uitzonderlijk belangrijk.⁵ Hierop komen drie verschillende illustraties voor. Deze zijn vervaardigd door een anoniem kunstenaar, genoemd de Haarlemmer Meester.⁶ De illustraties van de Haarlemmer Meester zijn het voorbeeld geweest voor alle illustratiereeksen in de vroege Europese Reinaertdrukken, bijvoorbeeld Reynke de vos, Lübeck 1498 en Reynard the Fox, gedrukt door Wynkyn de Worde in Engeland. Dit kan bewezen worden met behulp van de drie houtsneden die er van de cyclus zijn overgebleven en omgekeerd kan deze cyclus met een grote mate van waarschijnlijkheid gereconstrueerd worden vanuit de oudste bewaard gebleven complete reeksen. Met deze reconstructie van de oorspronkelijke cyclus hebben vooral K. Varty en J. Goossens zich beziggehouden.⁷

Na deze bloeiperiode treedt er een periode van stilte in. Pas in 1564 komt er weer een Reinaertboek op de markt. We moeten erop bedacht zijn, dat er in het begin van de 16e eeuw wél drukken verschenen zijn, maar waarvan geen exemplaren zijn overgeleverd. Er zijn sterke aanwijzingen dat

3 Het is vrijwel zeker dat deze druk niet de eerste druk van dit boek is, zie: Vijfhonderdste verjaring 1972, p. 294 en Vriesema 1980.

4 Vriesema 1980, p. 74.

5 Breul 1927; Keyser 1939; Naar de letter 5, 1972, p. 46-52; Varty 1980; Goossens 1983, p. 9-10.

6 Breul 1927; Keyser 1939.

7 Varty 1980; Goossens 1983.

[p. 239]

Afb. 1 G. Leeu, rijmdruk (Antwerpen ca. 1487-1490). Illustratie van de zogenaamde Haarlemmer Meester

er tussen 1487/90 en 1564 tenminste nog één geïllustreerde Reinaertdruk is verschenen. Elders is de argumentatie voor het bestaan van een dergelijk ‘oervolksboek’ uitgewerkt.⁸

In 1564 drukt Plantijn in opdracht van Peter van Keerberghen Reynaert de vos, een seer ghenvechliicke ende vermakeliicke Historie, met haer Moralisatien ende corte wtlegghingen.⁹ Plantijn heeft meerdere boeken voor Van Keerberghen gedrukt.¹⁰ Het boekje valt op omdat het gezet is uit de zogenaamde civilitéletter. Dit is een door Granjon te Lyon geïntroduceerd lettertype dat voor het eerst in 1557/58 werd gebruikt.¹¹ Plantijn gebruikt dit

8 Verzandvoort 1983; Verzandvoort en Wackers 1988; Verzandvoort 1989.

9 PP, nr. 2138.

10 PP, bijvoorbeeld nr. 712, 713, 714.

11 Carter and Vervliet 1966, p. 10 en 19.

[p. 240]

lettertype voor het eerst in 1558. Dit lettertype werd ontworpen als een vorm van nabootsing van het lettertype dat toen werd gebruikt voor het leren schrijven. De bedoeling was het lezen te vergemakkelijken voor hen die wel konden lezen en schrijven, maar nog niet gewend waren aan de Romeinse drukletters waarmee in die tijd de meeste boeken werden gedrukt. Dit lettertype werd vooral voor schoolboeken gebruikt.¹² Ook deze Reinaertdruk was waarschijnlijk bedoeld als schoolboek. In het ‘Totten Leser’ staat namelijk: ‘Ende aengesien men niet beter en soude connen gheleeren, dan tghene datmen met ghenuechten leert, so hebben wy gheerne desen Boeck aenghenomen om den seluigen in Nederduytsch te laten drucken.’, (fo.A3v). Plantijn drukte dit boek feitelijk al in 1563.¹³ L. Voet heeft berekend dat de oplage uit ongeveer 1200 exemplaren bestond.¹⁴

Deze Reinaertdruk was waarschijnlijk een groot succes voor Van Keerberghen. In ieder geval besluit Plantijn al na zeer korte tijd ook zelf een Reinaertboek te drukken.¹⁵ In 1566 verschijnt onder eigen naam uitgegeven: Reynaert de vos. Een seer ghenouchlicke ende vermakelicke historie: in Franchoyse ende neder Duytsch. Reynier le renard. Histoire tresioyeuse & recreatiue, en François & bas Alleman.¹⁶ Het eerste exemplaar wordt op 26 juni 1566 verkocht.¹⁷

Dit boek is om meerdere redenen een bijzonder boek te noemen. Het is een tweetalige uitgave met een Nederlandse en Franse tekst, het is zeer zorgvuldig gedrukt en het bevat illustraties. Deze illustraties vallen om drie redenen op: 1) ze zijn uitgevoerd in een prachtige renaissancistische stijl¹⁸, 2) ze zijn voorzien van zeer fraaie sierlijsten¹⁹, en 3) ze wijken ogenschijnlijk

12 Carter and Vervliet 1966, p. 19.

13 PP, p. 1992.

14 PP, p. 1992.

15 Volgens Voet, GC, dl. 2, p. 304 begint Plantijn hier al aan het eind van 1564 mee.

16 PP, nr. 2139. Van deze uitgave zijn twee exemplaren bekend. De bewaarplaatsen zijn: Bayerische Staatsbibliothek, München (sign. Rar. 714) en Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel (sign. LP 3678 A). De referenties bij Goossens 1983, p. 18 en PP, p. 1993 zijn onjuist. Het exemplaar van de K.B. Brussel werd door Graaf de Grunne in 1969 aan deze bibliotheek geschonken ter gelegenheid van de opening. Zie Glorieux 1969, p. 60.

17 Voet, GC, dl. 2, p. 519.

18 Voet, GC, dl. 2, p. 199: ‘The first of these principal Plantinian designers, Geoffroy Ballain, was a typical representative of the contemporary French school. His illustrations and ornaments gave Plantin's illustrated books of the period 1563-67 a pronounced Parisian character.’

19 De illustratie op de titelpagina heeft geen sierlijst.

[p. 241]

sterk af van de bekende illustratie-cyclus van de Haarlemmer Meester.

In het boek komen 40 verschillende illustraties voor, drie ervan worden éénmaal herhaald; in totaal dus 43 afbeeldingen. Over het aantal illustraties zijn in de literatuur zeer verwarrende opgaven te vinden.²⁰

Plantijn was van plan, nadat hij gezien had dat Van Keerberghen veel succes had met zijn Reinaertboek, een heel mooie uitgave te maken. Hij laat de Nederlandse tekst letterlijk in het Frans vertalen door J. Florianus, docent aan de Latijnse School te Antwerpen, en hij bestelt maar liefst 72 tekeningen. In april 1565 wordt de Parijse kunstenaar Geoffroy Ballain uitgenodigd tekeningen te maken. In september 1565 zijn al houtsneden vervaardigd door Jehan de Gourmont naar de tekeningen van Ballain.²¹ Plantijn bestelt 72 tekeningen. In het boek komen uiteindelijk 40 verschillende illustraties voor; 32 tekeningen zijn dus niet gebruikt. Hoeveel houtsneden Plantijn gehad heeft is niet helemaal duidelijk. In de inventarisatie-lijst van houtsneden, gedateerd 12 juli 1566 vermeldt Plantijn: ‘41. De Regnard de Vos, à 20 st.: 41 fl.’²² Plantijn bezat dus in 1566 één illustratie meer dan hij in het boek heeft laten afdrukken.

20 Debaene 1951, p. 154 ‘met 43 houtsneden geïllustreerd (waarvan 25 verschillende)’; Delen 1943, p. 104 ‘25 verschillende houtsneden met omlijstingen’; Glorieux 1975, p. 307 ‘Eigenlijk bestelde Plantin 72 tekeningen; waarvan hij er vijfentwintig overhield, sommige illustraties werden meer dan eens gebruikt.’; Landwehr 1963, nr. 273 ‘72 woodcuts’; Naar de letter 5, 1972, p. 57 ‘De druk van 1566 bevat drieënveertig illustraties, waarvan er vier eenmaal herhaald zijn.’; Sabbe en Willems 1924, p. XXXIV ‘Tusschen de 72 teekeningen, die door hem besteld werden, maakte Plantijn een keuze; 25 werden in onzen Reinaert overgenomen. (Er zijn er eigenlijk 43, maar 18 komen meer dan eens voor).’; PP, p. 1994 ‘The reason why of the 72 designs only 41 have been cut and 25 used...’.

21 PP, p. 1993-94.

22 PP, p. 1994.

Waarom bestelde Plantijn 72 tekeningen?

Plantijn wilde van zijn Reinaertboek een bijzondere uitgave maken. Hij wilde met dit boek aansluiten bij de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van het geïllustreerde boek. Een bekend, geliefd en voor de drukker-uitgever Plantijn zeer succesvol genre vormden de emblemata-bundels. Juist in

[p. 242]

Afb. 2 Chr. Plantijn (Antwerpen 1566). Illustratie nr. 19

de periode waarin de twee Reinaertdrukken verschijnen geeft hij ook diverse emblemata-bundels uit van Claude Paradin-Gabriel Simeoni, Andreas Alciatus, Hadrianus Junius en Joannes Sambucus. In totaal verschijnen er tussen 1561 en 1570 van genoemde auteurs 20 verschillende drukken van hun emblemata-bundels.²³ In een emblemata-bundel staat bij ieder ‘verhaaltje’ een ‘plaatje’. Zoiets wilde Plantijn ook met zijn Reinaertboek doen! Net als in een emblemata-bundel wilde Plantijn ieder hoofdstuk van een illustratie voorzien. De verwijzing naar de succesvolle emblemata-bundels heeft Plantijn willen versterken door sierlijsten te gebruiken welke ook in dergelijke bundels voorkomen. De in de Reinaertdruk gebruikte sierlijsten behoren tot hetzelfde type dat Ballain had vervaardigd voor de emblemata-bundel

23 PP; Voet en Persoons 1980-81, p. 7.

[p. 243]

Afb. 3 Chr. Plantijn (Antwerpen 1566). Illustratie nr. 15

van Sambucus uit 1564.²⁴ Ballain had ook voor de emblemata-bundels van Joannes Sambucus en Hadrianus Junius de illustraties vervaardigd. De stilistische overeenkomsten tussen de Reinaert-illustraties en deze emblemata zijn groot. Ook het formaat van de illustraties wijst in deze richting. De illustraties voor het Reinaertboek zijn als het ware op emblematische wijze uitgevoerd. De wijze waarop de tekst van deze Reinaert-editie is gestructureerd, vertoont ook overeenkomsten met emblemata-bundels.

Plantijn baseerde zijn uitgave op die van 1564. De Nederlandse tekst van beide drukken komt vrijwel letterlijk overeen.²⁵ De druk van 1564 telt in de inhoudsopgave 70 hoofdstukken, ook de druk van 1566 heeft er 70. In werkelijkheid zijn er slechts 69 hoofdstukken; zowel 1564 als 1566 slaan hoofd-

24 Deze sierlijsten zijn niet dezelfde als die welke voorkomen in de emblemata-bundel van Sambucus uit 1564. Zie bijvoorbeeld PP, p. 1993.

25 Glorieux 1975, p. 308; Verzandvoort 1983, p. 16-18.

[p. 244]

stuk 22 over. De uitgave 1566 telt verder nog wel een niet genummerd hoofdstuk, (fo. A6) en natuurlijk moest ook de titelpagina van een illustratie worden voorzien. Aldus komt men op een totaal van 70 + 1 + 1 = 72.

Oorspronkelijke afbeeldingen?

In eerste instantie werden de illustraties van Ballain/Gourmont geheel voor oorspronkelijke uitbeeldingen gehouden; daarna, na een aarzelend begin,²⁶ zijn inmiddels bijna alle illustraties in verband gebracht met die van de Haarlemmer Meester. Slechts 9 illustraties zijn volgens J. Goossens geheel oorspronkelijke uitbeeldingen.²⁷ Ik ben echter van mening dat bij enkele hiervan tenminste nog een nuancering moet worden aangebracht,

Afb. 4 H. Verdussen (Antwerpen z.j.). Zuidnederlands volksboek

26 Naar de letter 5, 1972, p. 19 ‘in een enkel detail de invloed van de Haarlemmer Meester bespeurt’; Wackers 1983, p. 245 ‘Toch is bij nader toezien ook in deze reeks invloed van de Haarlemmer Meester te bespeuren.’

27 Goossens 1983, p. 19-20.

[p. 245]

namelijk bij illustratie 15, 28 en 42.²⁸ Deze illustraties bevatten enkele details welke in de iconografische traditie bekend zijn.

Bij illustratie 15, ‘De kater wordt afgeranseld’, geeft Goossens dit zelf al aan. Hierbij kan ook nog opgemerkt worden, dat in de zogenaamde Zuidnederlandse volksboeken, (volksboeken gedrukt in het tegenwoordige België) een illustratie voorkomt welke aansluit bij deze illustratie. Bij Plantijn 1566 ziet men een man en vrouw buiten de schuur staande de kater een pak slaag geven. Op de Zuidnederlandse illustratie staan ze binnen te wachten in een bijna identieke houding.

Illustratie 28, ‘Reinaert, de haas en de ram vertrekken van het hof’, lijkt oorspronkelijk. Maar het hert met het grote gewei dat rechts op de illustratie te zien is, is duidelijk ontleend aan andere in de Reinaertcyclus voorkomen-

Afb. 5 Chr. Plantijn (Antwerpen 1566). Illustratie nr. 42

28 Deze illustraties zijn allemaal afgedrukt bij Goossens 1983 en komen uiteraard ook voor in de merkwaardige facsimile-editie van Sabbe en Willems 1924.

[p. 246]

Afb. 6 J. Kannewet (Amsterdam 1752). Noordnederlands volksboek

de voorbeelden.²⁹ De staf welke Reinaert draagt heeft, evenals op illustratie 17/27 en 29 dezelfde vorm als die welke voorkomt op de Noordnederlandse volksboek-illustraties.

Illustratie 42, ‘Hoffeest na de overwinning van Reinaert’. Op deze illustratie valt de voorgrond-scène op; een koe (?) staande achter een lessenaar/tafel. Een dergelijke lessenaar-scène komt ook voor bij Reynke de vos, Lübeck 1498, (ill. 37) en Reynard the Fox van Wynkyn de Worde, (ill. 17)³⁰ en in de Reinaertdrukken van de Amsterdamse drukker Joannes Kannewet uit 1752 en 1753.³¹ Ballain heeft deze illustratie gedeeltelijk overgenomen en hij heeft het hert veranderd in een koe-achtig beest.

29 Goossens 1983, ill. nr. 75, 76, 78.

30 Goossens 1983, ill. nr. 64 en 65.

31 Joannes Kannewet drukte in 1752 en 1753 ook een Reinaert-volksboek. De illustraties die hierin voorkomen passen geheel in de Noordnederlandse illustratie-traditie. Er staat echter één illustratie in welke in geen enkel ander Noordnederlands volksboek voorkomt. De illustratie is niet opgenomen in Goossens 1983. Dat deze illustratie ook een mogelijke sleutel vormt voor de aanname van een ‘oervolksboek’ is uitgewerkt bij Verzandvoort en Wackers 1988 en Verzandvoort 1989.

[p. 247]

Verdeling van de illustraties.

Het boek telt 80 ongepagineerde bladen. Het verhaal bestaat uit twee delen; het eerste deel is dat gedeelte dat min of meer de tekst van Van den vos Reynaerde volgt, deel twee is het nieuwe deel dat daarna komt, (zie par. 1). De cesuur ligt bij hoofdstuk 39/40, (fo. F8/G). Het eerste deel bevat 32 illustraties (waarvan 2 reprises), het tweede deel 11 (waarvan 1 reprise).

De meeste illustraties komen in het eerste deel voor. Min of meer begrijpelijk is dit wel; immers het tweede gedeelte van het verhaal vertoont qua structuur duidelijke overeenkomsten met het eerste deel. Deze opmerkelijke illustratieverdeling - vooraan veel illustraties, achteraan weinig - komt overigens ook voor bij Reynke de vos, Lübeck 1498 en de latere volksboeken.³²

In dit boek is de onevenredige verdeling wel zeer opvallend. Hoofdstukken zonder illustratie zijn: 8, 13, 17, 18, 23, 27, 28, 31, 36, 38,// 41, 42, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65.³³ Men krijgt de indruk dat Plantijn tijdens het drukproces heeft besloten het aantal illustraties drastisch te beperken. Hij heeft toen wellicht besloten om in ieder geval de ‘traditionele’, de bij de cyclus van de Haarlemmer Meester aansluitende illustraties, op te nemen. Deze konden conform het voorbeeld op de juiste plaats in de tekst worden opgenomen.³⁴ Van de nieuwe, niet ‘traditionele’, illustraties 11, 12, 14, 15, 34, // 44, 66, 68 en 69.³⁵

32 Verzandvoort en Wackers 1988.

33 De dubbele streep // geeft de scheiding tussen de twee delen van het verhaal aan. In hoofdstuk 12,37 en 66 komen telkens twee illustraties voor.

34 De eerste illustratie van hoofdstuk 37 hoort eigenlijk thuis in hoofdstuk 38.

35 Met deze illustraties worden diegene bedoeld, welke door Goossens 1983, p. 19-20 als oorspronkelijk worden geïnterpreteerd.

Vermindering van de illustraties.

Het is niet duidelijk waarom Plantijn niet alle 72 bestelde tekeningen/houtsneden heeft gebruikt. L. Voet veronderstelt: ‘It may be supposed that at the time of his death he had already delivered 25 blocks, and was working on the remaining 47 blocks, of which only 16 could be recover-

[p. 248]

ed.’³⁶ Natuurlijk is het niet meer met zekerheid te achterhalen of alle 72 tekeningen inderdaad zijn omgezet in een houtsnede. Ik vermoed dat dit wel het geval is geweest. Plantijn betaalt namelijk aan Gourmont gl. 52,- voor 72 houtsneden.³⁷ Begin en einde van het verhaal zijn voorzien van passende illustraties. En juist illustratie 39, 41 en 42, voorkomend in hoofdstuk 66, 68 en 69 zijn nagenoeg onafhankelijk van de Haarlemmer Meester illustraties tot stand gekomen. Mijns inziens zijn er andere redenen waarom Plantijn niet alle 72 illustraties heeft gebruikt. Namelijk economische en inhoudelijke redenen.

Deze uitgave was door Plantijn opgezet als een luxe-uitgave; misschien wel een té luxe uitgave, zeker voor een schoolboek: de tekst in twee talen, gezet uit verschillende lettertypes en ook voorzien van een groot aantal illustraties. In het ‘Totten Leser’ wordt uitdrukkelijk gezegd dat dit boek een studieboek is: ‘... op dat de iongers (voor den welcken wijt gedaen hebben) meerder vorderinge hebben om Fransoysch te leeren.’, (fo. A5r). Als alle illustraties gebruikt zouden zijn, dan zou het boek een stuk omvangrijker en dus ook nog veel duurder geworden zijn. Het zou dan niet meer betaalbaar zijn geweest voor de scholieren.³⁸

De inhoudelijke aspecten waarop/waarom Plantijn een keuze heeft gemaakt zijn moeilijker voor te stellen. Toch zijn ook daar wel enkele vage aanwijzingen voor te vinden. Plantijn wilde in ieder geval die illustraties opnemen welke tot de traditie gerekend kunnen worden. De technisch zeer begaafde Ballain heeft met deze op de Haarlemmer Meester geïnspireerde illustraties niet veel moeite gehad. Waarschijnlijk echter was het voor hem moeilijker om voor alle 70 hoofdstukken een oorspronkelijke illustratie te vervaardigen.³⁹ Dit werd nog bemoeilijkt omdat deel twee van het Reinaertverhaal op sommige punten een ‘herhaling’ vormt van het eerste deel.

36 PP, p. 1994. Voet zegt dat in het boek 25 verschillende illustraties voorkomen; uit de inventaris van houtblokken blijkt dat er 41 aanwezig zijn in 1566, derhalve: 25 + 16 = 41.

37 Voet, GC, dl. 2, p. 224.

38 Voet en Persoons 1980-81, p. 7, ‘Het uitgeven van een emblematabundel vroeg een niet onbeduidende kapitaalsinvestering voor de realisatie van de illustraties maar eenmaal aangemaakt konden deze illustraties zonder bijkomende kosten zo vaak worden herdrukt als gewenst.’

39 Glorieux 1975, p. 307-308, ‘Hij was niet gespecialiseerd in dit soort tekeningen; hij was in de eerste plaats een ornamenttekenaar, zoals blijkt uit zijn typisch Franse omlijstingen, gedrongen en sober.’

[p. 249]

De door hem vervaardigde illustraties hebben misschien teveel op elkaar geleken, waren te weinig afwijkend van de andere, wel op de Haarlemmer Meester gebaseerde illustraties en daarom niet interessant genoeg om te worden opgenomen. Vele van de wel opgenomen illustraties lijken min of meer op elkaar; zo zeer tenminste dat het voor diverse geleerden in het verleden moeilijk was om precies vast te stellen hoeveel verschillende illustraties in het boek voorkomen, zoals hiervoor reeds is opgemerkt.⁴⁰

40 Illustratie 20,25 en 26 lijken bijvoorbeeld bijzonder veel op elkaar.

Voortijdig einde.

Veel roem heeft Plantijn niet kunnen verwerven met deze uitgave. Vier jaar nadat deze prachtige uitgave was verschenen werd het boek op de index geplaatst. In de Index Librorum Prohibitorum, door Arias Montanus in 1569 samengesteld en door Plantijn zelf in 1570 gedrukt komt zijn eigen Reinaertboek voor! Willems heeft dan ook niet geheel ten onrechte opgemerkt: ‘Het grootste gedeelte van den Plantijnsche uitgave lag in 1570 zeker nog onverkocht op den zolder. Plantin zag zich genoodzaakt zijne uitgave te vernietigen.’⁴¹ De houtblokken zijn nooit meer gebruikt in andere uitgaven en ze zijn ook spoorloos verdwenen.

L. Voet heeft laten zien dat er in 1566, 1567 en 1568 in totaal 652 exemplaren werden verkocht.⁴² Na 1568 zijn er ook nog exemplaren van dit boek verkocht. Te 's-Hertogenbosch werden bijvoorbeeld door de librariërs Jan Scheffer II en Jan van Turnhout in 1568 en 1569 in totaal 56 exemplaren besteld. Naar alle waarschijnlijkheid werd dit boek ook gebruikt op de Latijnse School van 's-Hertogenbosch.⁴³

Na 1570 zijn over deze geïllustreerde Reinaertdruk geen gegevens meer te vinden in de verkoopregisters van Plantijn.⁴⁴ Plantijn heeft met deze prachtige uitgave van Reynaert de vos commercieel gezien weinig succes gehad.⁴⁵

41 Sabbe en Willems 1924, p. xxxii.

42 Voet, GC, dl. 2, p. 519-21.

43 Oord 1984, p. 445 en 474. De bestelling van 50 exemplaren door de firma Jan van Turnhout wijst hierop.

44 Voet, GC, dl. 2, p. 277.

45 Voet, GC, dl. 2, p. 519-21 en PP, p. 1993-94.

[p. 250]

Literatuur

Breul, K., The Cambridge Reinaert Fragments (Culemann fragments), Cambridge 1927.

Carter, H. and H.D.L. Vervliet, Civilité-Types, Oxford 1966.

Debaene, L., De Nederlandse volksboeken. Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt tussen 1475 en 1540, Antwerpen 1951, (reprint: Hulst 1977).

Delen, A.J.J., Oude Vlaamsche Graphiek. Studies en aanteekeningen, Antwerpen, 1943.

Glorieux, G., ‘Geschenk van Graaf Guillaume de Hemricourt de Grunne; een tweetalige geïllustreerde uitgave van Reynaert de Vos’, in Inwijding van de Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel 1969, p. 55-60.

Glorieux, G., ‘Reynaert de Vos... Reynier le Renard’, in Vijf jaar aanwinsten 1969-1973. Tentoonstelling georganiseerd in de Koninklijke Bibliotheek Albert I van 18 januari tot 1 maart 1975, Brussel 1975, p. 306-10.

Goossens, J., en T. Sodmann (hrsg.), Reynaert-Reynard-Reynke. Studien zu einem mittelalterlichen Tierepos, Köln-Wien 1980.

Goossens, J., Die Reynaert-Ikonographie, Darmstadt 1983.

Keyser, P. de, ‘Bijdrage tot de ikonographie van de Reinaert. De Reinaerthoutsneden der ‘Cambridge Reinaert Fragments’, een werk van den ‘Haarlemsen Meester,’ in Album philologum voor Prof. Dr. Th. Baader, Nijmegen 1939, p. 209-23.

Landwehr, J., Fable-books printed in the Low Countries. A concise bibliography until 1800, Nieuwkoop 1963.

Naar de letter 5. Reinaert de vos. Tentoonstelling (29 september 1972 - 28 februari 1973). Instituut De Vooys, Utrecht 1972.

Oord, C.J.A. van den, Twee eeuwen Bosch' Boekbedrijf 1450-1650. Een onderzoek naar de betekenis van Bossche boekdrukkers, uitgevers en librariërs voor het regionale socio- culturele leven, Tilburg 1984.

Sabbe, M. en L. Willems Az., Reynaert de vos / Reynier le renard. Herdruk van de Plantijnsche uitgave van 1566, Antwerpen 1924.

Teirlinck, H., ‘Een tweede exemplaar van de Plantiniaansche Reinaert-uitgave (1566) ontdekt,’ V.M.V.A., 1934, p. 325-327.

Varty, K., ‘The earliest illustrated English editions of “Reynard the Fox”; and their links with the earliest illustrated continental editions’, in Goossens-Sodmann, 1980, p. 160-95.

Vedder, R., ‘Die Illustrationen in den frühen Drucken des Reynke de vos’, in Goossens-Sodmann, 1980, p. 196-248.

Verzandvoort, E., ‘Men vond geen schapperaai of Reinaert was er in.’ Een studie over de volksboeken van Reinaert de Vos, Nijmegen - 's-Hertogenbosch 1983.

Verzandvoort, E. en P. Wackers, Facsimile-editie van ‘Reynaert den vos, oft der dieren oordeel’, gedrukt door Hieronymus Verdussen, Antwerpen 1988.

Verzandvoort, E., ‘The Dutch chapbooks of ‘Reynaert de vos’ and their illustrations’, Reynardus 2, te verschijnen in 1989.

[p. 251]

Voet, L., en G. Persoons, ‘De “Emblemata” van Joannes Sambucus, uitgegeven door de Officina Plantiniana,’ GP, 58-59, 1980-81.

Vriesema, P., ‘Gheraert Leeu en “Die hystorie van Reynaert die vos”. De Reynaert als prozaroman’, in De letter doet de geest leven. Bundel opstellen aangeboden aan Max de Haan bij zijn afscheid van de Rijksuniversiteit te Leiden, Leiden 1980, p. 73-84.

De Vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden. Catalogus, Brussel 1973.

Wackers, P., ‘Drie eeuwen Reinaert-illustraties,’ Spieghel Historiael, 18, 1983, p. 242-48 en 298.

Wackers, P., De waarheid als leugen. Een interpretatie van Reynaerts historie, Utrecht 1986.

Dommelborch 70

NL-5247 SG Rosmalen

[p. 252]

Resume

En 1564 et 1566 Christophe Plantin publie des éditions de ‘Reynier le renard’. L'édition de 1566 est amplement illustré. Pour cette édition Plantin avait ordonné 72 illustrations. Dans cet article je veux rendre plausible que Plantin avait l'intention d'adapter son ‘Reynier’ aux développements les plus récents en matière de livres illustrés, c'est-à-dire les recueils d'emblèmes. Il avait l'intention de mettre une illustration par chapitre. Pour des raisons économiques et contextuelles, 40 illustrations différentes seulement ont été retenues dans cette édition. A peu près toutes les illustrations ont été basées sur les gravures sur bois attribuées au ‘Maître de Haarlem’ (XVme siècle). Au point de vue commercial le ‘Reynier’ n'a pas été un grand succès. Une large partie du tirage ne s'est jamais vendu, parce que, en 1570, le livre a été mis sur l'Index.