De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 163]

Twee anonieme Leidse Plantijndrukken uit 1584
R. Breugelmans

In de catalogus van de voorraad van de winkel van de Leidse Officina Plantiniana, de ‘taberna Raphelengiana’, die op 14 oktober 1619 werd geveild¹, vinden we bij de ‘Livres francois’ op folio K2v in de rubriek ‘Livres en philosophie, bonnes lettres, discours, harangues, & autre meslange’, onder de kwarto's met de nummers 5, 6 en 7 drie pamfletachtige titels: ‘Aduertence aux habitans des Prouinces Vnies, &c. Leide 1583’; ‘Consideration sur vn traicté de Paix auec l'Espagnol. Leide 1587’; en ‘Discours des moyens de conseruer l'Estat & Religion aux Pais-Bas. Leid. 1584’. Deze titels bleken geïdentificeerd te kunnen worden met respectievelijk Petit 359 = Knuttel 654 = PP 1936; Petit 481 = Van Someren 128; en Van der Wulp 594 = Knuttel 703. Van elk bestaan ook Nederlandstalige versies, respectievelijk Van der Wulp 563 = Knuttel 655 = PP 1935 en (met impressum: T'Antwerpen, Inde druckerije van Christoffel Plantijn [!]) Knuttel 656 = PP 1934; Tiele 325 = Knuttel 816, en Knuttel 817-819; en Tiele 282 = Knuttel 702.²

1 Catalogus librorum residuorum tabernae Raphelengianae: quorum auctio habebitur Lugduni Batavorum in eâdem tabernâ die [met de pen ingevuld: 14] Octobris M.DC.XIX. Lugduni-Batavorum, excudebat Henricus Ludovici ab Haestens, 1619, 4^o: A-I⁴ K⁶. Zie de facsimile in: E. van Gulik [en] H.D.L. Vervliet, Een gedenksteen voor Plantijn en Van Raphelingen te Leiden [...], Leiden 1965.

2 Knuttel: W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek. Eerste deel, eerste stuk: 1486-1620, 's-Gravenhage 1889; Petit: Louis D. Petit, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. Verzamelingen van de Bibliotheek van Joannes Thysius en de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden. Eerste deel: 1500-1648, 's-Gravenhage 1882; Van Someren: J.F. van Someren, Pamfletten [... van de] Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht. Eerste deel, Utrecht 1915; Tiele: P.A. Tiele, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. Eerste afdeeling: verzameling van Frederik Muller [...]. Eerste deel: 1500-1648, Amsterdam 1858; Van der Wulp: J.K. van der Wulp: Catalogus van de tractaten, pamfletten, enz. over de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de bibliotheek van Isaac Meulman. Eerste deel: 1500-1648, Amsterdam 1866.

[p. 164]

[p. 165]

Omdat een van de drie in de veilingcatalogus van 1619 genoemde titels afkomstig bleek te zijn uit de Plantijnse drukkerij, besloot ik de Discours sur les moiens (de juiste titel) en de Nederlandstalige versie ervan, Verhael vande rechte middelen, eens onder de bibliografische loep te leggen. Bij eerste oogopslag vertonen de twee titelbladen qua lay-out grote overeenkomst (zie afb. 1 en 2). Opvallend is ook dat er geen plaats van uitgave op de titelpagina's wordt genoemd, dit in tegenstelling tot de beschrijving in de veilingcatalogus. (De opsteller daarvan beschikte kennelijk over meer kennis dan hij aan het exemplaar zelf kon ontlenen, een feit niet zonder betekenis.) Analyse van het lettermateriaal leerde het volgende.³

(verkleind)

3 Graag bedank ik hier de heer P. Valkema Blouw te Amsterdam voor zijn onontbeerlijke steun in deze moeilijke materie. Het onderwerp van dit artikel was ook zijn suggestie.

[p. 166]

In de Discours sur les moiens komen de volgende letters voor, die alle in Plantijns ‘Folio specimen van circa 1585’⁴ zijn terug te vinden:

in de tekst:	Garamonts ‘Texte Romain’ (no. 20)
	Granjons ‘Texte Cursive’ (no. 22)
	Granjons ‘Vraye Augustine Cursive’ (no. 27), en
op de titel:	Granjons ‘Petit Canon Romain’ (no. 7)
	Garamonts ‘Vraye Parangonne’ (no. 15)
	Garamonts ‘Vraye Augustine Romaine’ (no. 26)
	Garamonts ‘Vraye Mediane Romaine’ (no. 38).

Ten slotte, op folio A2r staat een sierinitiaal M. Deze M behoort tot een serie die door geen andere drukkerij dan de Leidse Officina Plantiniana, zowel onder leiding van Plantijn als van de Raphelengii, is gebruikt. Alle blokjes zijn circa 28 mm hoog. Omdat de serie niet bij Harvard⁵ is afgebeeld, geef ik er hier een reconstructie van (zie afb. 3). De combinatie van al deze gegevens leidt ertoe dat de Discours sur les moiens door Plantijn in Leiden gedrukt moet zijn.

De vraag rijst nu natuurlijk of de Nederlandstalige versie, Verhael vande rechte middelen, ook uit Plantijns Leidse drukkerij afkomstig is. Ik wees al op de overeenkomst in de lay- out van de titelpagina's van de Frans- en Nederlandstalige versies. Wederom zijn alle gebruikte letters bij Plantijn terug te vinden; in het ‘Folio specimen van circa 1585’:

6: ‘Moyen Canon Flamand’ (= Vervliet^6 T3; op de titelpagina en op folio A2r)

17: Van der Keeres ‘Parangonne Flamande’ (= Vervliet T8; op de titelpagina en op folio A2r)

23: Van der Keeres ‘Texte Flamand’ (= Vervliet T16; op folio A2r)

28: Van der Keeres ‘Augustine Flamande’ (= Vervliet T23; algemene tekstletter)

4 Zie de facsimile in: Type specimen facsimiles. II. Reproductions of Christopher Plantin's Index sive specimen characterum 1567 & Folio specimen of c. 1585 [...]. With annotations by Hendrik D.L. Vervliet and Harry Carter, London 1972 (= Specimen no. 17, met commentaar op p. 6-11).

5 Stephen Harvard, Ornamental initials. The woodcut initials of Christopher Plantin. A complete [sic] catalogue, New York 1974.

6 H.D.L. Vervliet, Sixteenth-century printing types of the Low Countries. [...], Amsterdam [1968].

[p. 167]

[p. 168]

26: Garamonts ‘Vraye Augustine Romaine’ (op de titelpagina en in de tekst)

24: Granjons ‘Bastarde’ met de kapitalen van zijn ‘Courante’ (= Carter and Vervliet^7 respectievelijk A6 en A5; op folio [14]r);

en in de Index characterum⁸ van 1567:

44: een Parijse textura ‘op bourgeois’ (= Vervliet T43; voor de annotaties in de marges van de tekst)

De initiaal M op folio A2r (zie afb. 4) hoort thuis in Harvards alfabet 39: ‘Lettre cadeau, grotesque decoration, 50 mm’, maar komt daarin niet voor, want de initiaal, die door hem voor een M is aangezien, is in werkelijkheid een op zijn kop gezette W. Harvard kent alleen maar het gebruik van deze initialen door Plantijn in Leiden, namelijk in Aelbert Haeyen, Amstelredamsche zee-caerten [...] van 1585. De M komt ook voor in de door Franciscus Raphelengius in 1587 gedrukte Verantwoordinge vanden welgeboren Heere Philips Graue van Hohenloe [...] (Knuttel 814). Zo mogen we wederom uit de combinatie van al deze gegevens afleiden dat ook het Verhael vande rechte middelen door Plantijn te Leiden is gedrukt.⁹

Dat Plantijn zijn naam op de pamfletten niet vermeldde is uit hun inhoud te verklaren: ‘Schr. behandelt de vraag of men bij Spanje of bij Frankrijk steun moet zoeken. Hij zou het 't beste vinden, als men beider hulp kon missen. Wordt men echter genoodzaakt zich tot een dier beide mogendheden te richten, dan verdient Frankrijk verre de voorkeur boven Spanje.’ (aantekening bij Knuttel 702).

7 Harry Carter and H.D.L. Vervliet, Civilité types, [London etc.] 1966.

8 Zie de facsimile in: Type specimen facsimiles. II (zie noot 4) (= Specimen no. 16, met commentaar op p. 1-5).

9 Later komen we sommige initialen onder andere bij de Raadhuispers van Jan van Hout te Leiden tegen.

[p. 169]

[p. 170]

Appendix: bibliografische beschrijvingen

DISCOVRS | SVR LES MOIENS | DE CONSERVER L'ESTAT, | ET LA RELIGION | AV PAYS-BAS. | [vignet, opgebouwd uit typografische elementen] | [Leiden, C. Plantin,] En l'An M.D.LXXXIIII.
4^o: A-H⁴ ($ 3, -A3) = 32 bladen
tekstpagina: 16,9 × 10 cm; 30 regels, exclusief de katernaanduiding en bladwachter
[A1]r: titelpagina, [A1]v: blanco, A2r-[H4]r: tekst, [H4]v: blanco
Uerhael | Uande rechte middelen/ | om soo wel den standt vande ghe- | meyne saecke/ als de Religie/ | in den Nederlanden te | moghen behouden. | [vignet, opgebouwd uit typografische elementen] | [Leiden, C. Plantin,] ANNO M.D.LXXXIIII.
4^o: A-I⁴ ($3) = 36 bladen
tekstpagina: 17,5 × 10,5 cm, exclusief de annotaties in de marges; 36 regels, exclusief de katernaanduiding en bladwachter
[A1]r: titelpagina, [A1]v: blanco, A2r-[I4]r: tekst, [I4]v: blanco

Cobetstraat 47

NL-2313 KA Leiden