De Gulden Passer. Jaargang 66-67

Regelnummers proza verbergen

[p. 107]

Een vergeten brief aan Plantin
Fr. Cicereius over P. Manutius
Dirk Sacre

Op 6 april 1574 overleed Paulus Manutius te Rome. Met hem verdween één van de laatste grote humanisten van het Cinquecento. Alleen al het grote aantal lovende getuigenissen dat zowel tijdens zijn leven als na zijn dood over hem werd neergeschreven, wijst op zijn populariteit als drukker en uitgever, en wellicht nog meer als filoloog en creatief prozaschrijver. Van hem werd meer dan eens gezegd dat hij Cicero zo grondig had bestudeerd, dat zijn epistolaire stijl die van de oude republikein erg benaderde, zonder er evenwel een slaafse navolging van te zijn.¹

De mare van Manutius' dood bereikte Milaan rond 15 april.² In de Lombardische stad, die zich graag als een tweede Rome bestempeld zag,³ wilde men niet achterblijven bij de talrijke lofbetuigingen aan de overledene.

1 Cfr. b.v. Aonius Palearius, Opera (...) (Amsterdam 1696), epist. 1, 17: ‘Paulli epistolae proxime accedunt ad Tullianas, quae Bembi et Sadoleti erant in admiratione, desitae sunt legi.’ (p. 428); zie ook P. Casati (ed.), Francisci Cicereii epistolarum libri XII et orationes quatuor. M. Maphaei filii epistolarum liber singularis et aliorum varia (...), 2 vols. (Milaan 1782), epist. 4, 25 (een belangrijke brief ‘de imitatione’ aan H. Frick (1547), waarin ook Manutius als een goed navolger van Cicero wordt besproken).

2 P. Casati, o.c., orat. 1.: ‘... acerbo illo nuntio de... obitu, circiter XVII K. Maii nobis Roma allato...’ (II, p. 189); pas dan bereikte het nieuws ook Venetië: cfr. Ester Pastorello, Inedita Manutiana 1502-1597: Appendice all' Inventario, Biblioteca di Bibliografia italiana, 37 (Florence 1960), nr. 1670 (Ascanius Persius aan Aldus jr. Manutius, 21 april 1574): ‘Venere passato, che furono XVJ d'Aprile, s'hebbe a Vinegia nuova certa della morte dello Ecc. mo suo padre...’ (p. 378).

3 P. Casati, o.c., orat. 1: ‘... in hac florentissima urbe, Roma videlicet altera...’ (II, p. 192 en noot 1). In Ester Pastorello, o.c., nr. 1671, 1678, 1677 en 1688 vindt men b.v. lofbetuigingen op Manutius van de dichter Sambucus, van Paulus Sacratus en van Hercules Ciofanus, van wie enkele Latijnse epigrammen ibid. worden gepubliceerd.

[p. 108]

Haast vanzelfsprekend nam Franciscus Cicereius,⁴ op dat ogenblik docent in de welsprekendheid aan de Milanese hogeschool, die eervolle taak op zich. Zijn lofrede zou tevens fungeren als inaugurale rede voor het academiejaar 1574-1575;⁵ zij zou hem bovendien in de gelegenheid stellen om zich nadrukkelijk in het gezelschap van de grote Manutius te vertonen: had hij immers niet gecorrespondeerd met de Venetiaan en had hij diens waardering niet ondervonden?⁶ Overigens zou het onderwerp van zijn redevoe-

4 Geboren te Lugano in 1521, humanist, werkzaam als privéleraar te Lugano en Milaan; sinds 1561 geassocieerd docent aan de Milanese universiteit, sinds 1571 (na de dood van Palearius) titularis van oude schrijvers; overleden in 1596; correspondeerde o.a. met Carolus Sigonius, Petrus Victorius, Ioannes Oporinus, Marcus Antonius Maioragius, Lilius Gregorius en Ioannes Baptista Cynthius Gyraldus. Het blijft vooralsnog gewaagd uitspraken te doen over Cicereius, vermits van de correspondentie enkel het Latijnse gedeelte is gepubliceerd door P. Casati, o.c. Andere brieven zijn elders uitgegeven, zoals de voor deze episode niet onbelangrijke brief aan P. Manutius (1 september 1569), die men kan lezen in A.M. Bandini, Collectio veterum aliquot monumentorum ad historiam praecipue litterariam pertinentium (Arezzo 1752), p. 123-128. Voor de biografie van Cicereius blijft de inleiding van P. Casati, o.c., I, p. XIII-XXV fundamenteel; hierop steunt R. Ricciardi, ‘Ciceri, Francesco’, in Dizionario biografico degli Italiani, 25 (Rome 1981), p. 383-386.

5 Cfr. P. Casati, o.c., orat. 1, p. 188 en Ester Pastorello, o.c., nr. 1779 (Cicereius aan Aldus jr. Manutius, 27 november 1577): ‘... recitando a piu scielti et desti delli nostri cittadini nel prencipio dello Studio, invece della prefatione, un' oratione, nella quale si tien proposito di far una memoria in Milano al detto S. Padre vostro...’ (p. 430).

6 Cfr. Ester Pastorello, L'Epistolario manuziano: Inventario cronologico-analitico 1483-1597, Biblioteca di Bibliografia italiana, 30 (Florence 1957), nr. 399, 1422 en 1478. De eerste brief (nr. 399) dateert van 1546; P. Casati, o.c., I, p. 93 concludeert uit de gelijkenis van deze brief en het meer dan twintig jaar later verzonden epistel nr. 1422 dat de eerste brief niet verzonden zou zijn; dit lijkt me onwaarschijnlijk, omdat Cicereius in dat geval in april 1547 niet aan Andreas Saxus zou geschreven hebben (epist. 4, 18): ‘Hoc enim modo Basileae aliquot viri undequaque eruditissimi benevolentia se mihi coniunxerunt; idem fecit Venetiis Paulus Manutius Aldi filius...’ (P. Casati, o.c., 1, p. 125). Uit de tweede brief van Cicereius aan Manutius (1 september 1569; gepubliceerd door A.M. Bandini, o.c., p. 123-128) blijkt dat de humanisten elkaar nog niet hebben ontmoet; Cicereius doet het verhaal van zijn benoeming te Milaan en maakt op grond van zijn vriendschap met Ferrarius, Cruceius en Capra aanspraak op Manutius' vriendschap. Manutius' antwoord, nr. 1478 (o.a. gepubliceerd in P. Manutius, Epistolarum libri decem (...) (Lyon 1574), epist. 10, 10 p. 337-339), dateert van 7 november 1570; Manutius rekent de getuigenissen van Capra, Cruceius en Ferrarius, alsmede zijn benoeming te Milaan tot lof van Cicereius aan. Opvallend is evenwel dat Manutius in een brief aan zijn zoon, geschreven tijdens zijn verblijf in Milaan (19 september 1571; gepubliceerd door A.A. Renouard, Lettere di Paolo Manuzio copiate sugli autografi esistenti nella Biblioteca Ambrosiana (Parijs 1834), nr. LV) eerst uitvoerig Capra en Ferrarius prijst en dan kortweg over Cicereius noteert: ‘Il Cicerini mi pare erudito assai...’ (p. 213).

[p. 109]

ring zijn broodheren, de Milanese senaat, welgevallig zijn.⁷ Ongetwijfeld leefde bij hen nog de herinnering aan de vele maanden die Paulus Manutius in de winter van 1571-1572 in Milaan had doorgebracht. Manutius was er opgenomen in een kring van intellectuelen die tevens Cicereius' beschermers waren: de rechtsgeleerde Bartholomaeus Capra, de docent Octavianus Ferrarius en Hannibal Cruceius, humanist en secretaris van de Milanese senaat.⁸ In de loop van die bewuste winter hadden verschillende senatoren Manutius opgezocht; ook humanisten als Carolus Sigonius en Cicereius zelf hadden hem daar persoonlijk ontmoet.⁹

7 Zie de opdracht van de rede, P. Casati, o.c., 1, p. 187.

8 Voor chronologische gegevens in verband met Manutius kan Ester Pastorello, L'Epistolario, o.c., indici, s.v. Manuzio Paolo (p. 294-301) nuttige diensten bewijzen. Manutius logeerde bij Capra (cfr. b.v. de in noot 6 geciteerde brief van Paulus aan Aldus jr.), die hij voordien niet schijnt te hebben gekend; dit verblijf werd voor hem ongetwijfeld geregeld door diens vriend Ferrarius, met wie Manutius sinds lang op goede voet leefde en wiens De disciplina encyclio hij in 1560 had uitgegeven (cfr. A.A. Renouard, Annales de l'imprimerie des Alde (...) (Parijs 1834), p. 179). Uit de brief die Cruceius op 20 april 1572 schreef aan Manutius (cfr. Ester Pastorello, Inedita, o.c., p. 357-358) leren we dat hij en Manutius elkaar drie of vier keer hebben ontmoet te Milaan. In zijn correspondentie en redevoeringen beklemtoont Cicereius zeer vaak de weldaden die Cruceius, Capra en Ferrarius hem hebben betoond; de drie humanisten verschijnen vrijwel steeds samen als een trits van beroemde en geleerde Milanezen; instructief in dit verband is de in noot 4 vermelde brief van Cicereius aan Manutius, waar we lezen dat Cicereius eerst Ferrarius ontmoette, die hem in contact bracht met Capra en Cruceius; de aanbevelingen van Cruceius en Ferrarius bewerkstelligden Cicereius' benoeming; Cruceius hielp hem financieel.
Informatie over Ferrarius en Cruceius in D. Sacre, ‘De carmine quodam Hannibalis Cruceii ignorato’, Latinitas, 33, 1985, p. 105-116; P. Casati, o.c., 2, p. 222-244 (orat. 3, De vita et moribus Octaviani Ferrarii, door Cicereius uitgesproken op 13 november 1587); over Capra, P. Casati, o.c., 2, p. 246-262 (orat. 4, De vita et moribus (...) Bartholomaei Caprae, gehouden in 1589).

9 Voor Cicereius, zie noot 6. Wat de Milanese senatoren betreft lezen we in P. Manutius, Epistolarum libri XII Uno nuper addito (Venetië 1588), epist. 11, 7 (aan Hiëronymus Capra, 24 april 1570 (immo 1572): ‘Extremum illud est quod a te vehementer peto ut, quantum mea causa vis, quem velle arbitror quantum cupio, tantum studii ponas in tuenda mihi benevolentia, cum qua thesauros non permutaverim, virorum illustrium sapientissimorum senatorum, Scipionis Simonettae, Ludovici Macentii, Hieronymi Montii, quorum erga me singularem humanitatem, semel atque iterum salutationis officio perspectam, nulla umquam apud me delebit opinio.’ (p. 504; vgl. ook epist. 11, 4 aan Camillus Paleottus, 1 februari 1572, waarin Manutius schrijft dat hij senator Simonetta dankbaar is wegens de aangename uren die hij met hem bij Capra thuis mocht doorbrengen). Deze uitlating verklaart m.i. waarom Cicereius zijn gedachtenisrede precies aan de drie genoemde senatoren heeft opgedragen.

[p. 110]

Begin november 1574¹⁰ hield Cicereius inderdaad een gedachtenisrede op Manutius; gedurende twee volle uren¹¹ vroeg hij aandacht voor zijn Latijnse perioden.

Om die rede, een half jaar na het overlijden van Manutius, een actueel karakter te geven, kleedde Cicereius zijn lofrede in als smeekbede. Hij stelde de senaat voor op een plaats naar keuze, en overeenkomstig de financiële middelen waarover de stad beschikte, een praalgraf op te richten, waarvan hij het ontwerp en de beschrijving uitvoerig schetste. Die beschrijving illustreert de symboliek van bepaalde voorstellingen uit die tijd; ik beperk me tot het weergeven van de hoofdlijnen.

Op het praalgraf moest een groot blad prijken van wit marmer, afkomstig uit de groeven bij het Como- of Gardameer. Het moest worden verdeeld in drie velden. In het centrale gedeelte zou een halfverheven buste - een hoog reliëf zou de tand des tijds niet trotseren - worden uitgewerkt. Dit middenveld zou worden omkranst met vier kussens, waarop symbolische voorstellingen moesten komen die verband hielden met de seizoenen: voor de herfst b.v. de basterdnachtegaal (ficedula) met o.a. amarant als symbool van onsterfelijkheid. Rechts van Manutius' beeltenis dienden Griekse, Latijnse en Toscaanse boeken te worden afgebeeld, links dolfijn en anker, het befaamde drukkersmerk van de Manutii.¹² Boven Manutius' hoofd zou men een krans zien met twee horens, de ene boven de boekwerken, als symbool van zijn beroemdheid, de andere boven het drukkersmerk, om zijn filologische bedrijvigheid te beklemtonen. Het smallere bovenste veld van het blad zou enkele symbolische voorstellingen groeperen, onder meer een sirene, zoals op Isocrates' graf de overredingskracht verzinnebeeldend,¹³ en een ster, verwijzend naar onsterfelijkheid en apotheose.

10 P. Casati, o.c., orat. 1, p. 204: Cicereius' collega Petrus Marchesonius (voor wie zie P. Argelatus, Bibliotheca scriptorum Mediolanensium, 2 (Milaan 1745), k. 858-859) heeft zijn inaugurale rede al gehouden.

11 P. Casati, o.c., orat. 1, p. 191: ‘... mihi non plus duabus horis dicenti vacuas aureis praebete.’

12 Cicereius biedt ook een interpretatie van dit op de oudheid teruggaande merk: vgl. Giuseppina Zappella, Le marche dei tipografi e degli editori italiani del Cinquecento: Repertorio di figure, simboli e soggetti e dei relativi motti, 1 (Milaan 1986), p. 51-52.

13 Cfr. b.v. Philostratus, Vitae sophistarum, 213 IV.

[p. 111]

Het onderste veld ten slotte, dat tevens het breedste zou zijn, diende een lange, door Cicereius vervaardigde Latijnse inscriptie te bevatten. In het laatste gedeelte van de rede wordt de inhoud van dit opschrift uitgelegd, waarbij uitvoerig de lof wordt gezwaaid van Manutius' Ciceroniaanse stijl.

Of het monument ooit werd uitgevoerd is twijfelachtig; Cicereius maakt er later nergens melding van.

Pas op het einde van het academiejaar, in juli 1575, onderneemt Cicereius stappen om de redevoering te publiceren. Op 26 juli van dat jaar richt hij zich tot Plantin en vraagt hem zijn gelegenheidswerk te drukken. Deze brief is de Plantin-specialisten tot op heden onbekend gebleven.¹⁴

Cicereius is er zich van bewust dat Plantin hem niet zal kennen. Hij stelt zich dan ook voor als docent aan de Milanese universiteit; hij is reeds vijftien jaar belast met de verklaring van Griekse en Latijnse schrijvers. Bij het begin van het academiejaar heeft hij een rede gehouden over een voor Manutius op te richten gedenkteken; deze rede heeft zoveel bijval genoten, dat hij ze wenst te publiceren. Ofschoon hem door Venetiaanse en Milanese drukkers uitstekende voorwaarden zijn aangeboden,¹⁵ gaat zijn voorkeur uit naar de Antwerpse uitgever. Wegens zijn jarenlange ervaring met andere drukkers veroorlooft hij zich concrete aanwijzingen te geven in verband met de druk: hij verzoekt Plantin de rede in een octavoformaat uit te geven, het lettertype te gebruiken waaruit het voorwoord tot Plantins editie van Nonius Marcellus is gezet, en bijzondere aandacht te schenken aan zijn spelling en interpunctie. Hij zou het op prijs stellen honderd auteursexemplaren te ontvangen. Ten slotte spreekt hij zijn waardering uit voor Plantins werk en wijst erop dat de drukker met deze editie niet alleen hemzelf, maar ook de Milanese senaat en enkele beroemde Milanezen een grote dienst zou bewijzen. De hoofse slotformule bestaat in een opdracht die hij zijn brievenbesteller heeft gegeven: die mocht de brief enkel op een zon- of feestdag aan Plantin overhandigen, opdat hij tijd zou vinden om het lange epistel door te nemen.

Van Plantin is geen reactie op dit schrijven bekend. Cicereius' naam verschijnt nergens in diens correspondentie of in het Plantijnse archief; zijn rede werd niet te Antwerpen uitgegeven. Als we veronderstellen dat Cicerei-

14 Druk: P. Casati, o.c., epist. 12, 16, II, p. 138-141.

15 Zie de aantekeningen bij de brief zelf, noten 19 e.v.

[p. 112]

us' brief werkelijk verzonden is en Antwerpen ook heeft bereikt, liggen een aantal redenen voor de hand, waarom Plantin op Cicereius' verzoek niet is ingegaan. De herdenkingsrede zou zeker niet vóór 1576 gedrukt kunnen worden: aan actualiteitswaarde zou ze dan erg hebben ingeboet, vermits ongeveer anderhalf jaar sinds Manutius' dood verstreken zou zijn. Bovendien genoot de auteur van het stuk weinig of geen bekendheid en trad uit zijn rede geen bijzondere vertrouwdheid met Manutius naar voren; ook stelde de schrijver hoge eisen aan de uitgever; vervolgens blijkt Plantin in die periode weinig belangstelling te hebben gehad voor dergelijke gelegenheidspublikaties; men kan zich ten slotte afvragen of Plantins sympathie voor Manutius bijzonder groot was geweest.¹⁶

Het staat hoe dan ook buiten kijf dat Cicercius' redevoering niet op Plantins persen werd gedrukt, niet alleen omdat ze ontbreekt in Voets uitstekende bibliografie van diens drukken, maar ook omdat Cicereius zich ongeveer twee jaar later, in de winter van 1577, met een identieke bede gericht heeft tot Aldus Manutius, Paulus' zoon.¹⁷ Zijn brief van 27 november 1577 aan Aldus vertoont sterke gelijkenissen met het schrijven aan Plantin, zoals uit onze aantekeningen zal blijken; Aldus Manutius reageerde niet; op 26 december 1576 hernieuwde Cicereius zijn verzoek. Ook van Aldus is geen antwoord bekend; ook Aldus heeft Cicereius' oratie niet gepubliceerd.

Overigens heeft de Milanese lesgever tijdens zijn leven geen enkel werk in het licht gegeven. Pas op het einde van de achttiende eeuw werd het grootste gedeelte van zijn Latijnse correspondentie samen met enkele redes uitgegeven. Toch is zijn oeuvre daardoor niet uit de schaduw getreden - en dit verklaart dan weer waarom zijn brief aan Plantin zolang onopgemerkt is gebleven.

De nieuwe uitgave van dit vergeten epistel berust op de autograaf, bewaard in de Biblioteca Trivulziana¹⁸ te Milaan; het handschrift werd gecollationeerd met de eerste uitgave, door Pompeo Casati. Gelet op het grote belang dat Cicereius aan zijn orthografie en interpunctie hechtte, heb ik deze scrupuleus gerespecteerd.

16 Zie infra, noot 35.

17 Cfr. Ester Pastorello, Inedita, o.c., nr. 1779 en 1780 (Cicereius aan Aldus jr., 27 november en 26 december 1577). P. Casati, o.c., 1, p. XXIII vraagt zich nog af of Plantin Cicereius' rede heeft uitgegeven.

18 Biblioteca Trivulziana, cod. N 665, p. 537 e.v. Cfr. G. Porro, Catalogo dei codici manoscritti della Trivulziana (Turijn 1884), p. 76 (die ten onrechte beweert dat P. Casati deze codex niet heeft gezien).

[p. 113]

Tekst

1(p. 537) Franciscus Cicereius Christophoro Plantino S.P.D. 2EQUIDEM non quidquam veritus sum ad te scribere, Plantine ho-3minum humanissime, typographorum optime; quod ego homo ti-4bi penitus essem ignotus, neq. mihi tecum quidquam fuisset am-5plius: sed tua me virtus, humanitas, beneficentia, quae narratur 6passim in omneis quidem, sed praesertim in litterarum studiosos, 7esse singularis; me tibi statim coniunxerunt, et volentem, atq. 8adeo cupientem ad tecum agendum impulerunt. Tenemur ambo 9studio litterarum, ambo iuvandi cupiditate flagramus. quid igitur 10caussae est, quin simus iam inter nos vel coniuncti maxime; licet 11me hactenus ignoraris? His fretus, non, quod alii faciunt, ad 12quemquam tibi notum atq. amicum adivi, qui a te mihi, quod cu-13perem, impetraret; ac ne praemisi quidem epistolium aliquod, 14quo tuum animum pertentarem: sed mihi ipse pepigi, ac de te ipso 15spopondi, quodcumque illud erat, quod a te mihi dari cuperem; 16neq. adduci potui, ut quidquam de benignitate tua dubitarem. 17Ferme quindecim anni sunt, cum a Senatu Insubrium constitutus 18sum Mediolani publice interpres veterum Scriptorum, et Graeco-19rum, et Latinorum; et eorum praesertim, quae ad dicendi doctri-20nam pertinent.¹⁹ Huius anni initio in magna amplissimorum viro-21rum, et nobilissimor. civium nostrorum frequentia consessuque²⁰ 22de more recitavi libellum; quem inscripsi, De monumento mar-

1 Franciscus Cicereius: om. Cas. 2 EQUIDEM... quidquam: Non equidem quidquam a. corr. 8 adeo: mg. add. 9 cupiditate: mg. add., studio a. corr. 10 vel: sup. 1 add. 12 qui a te mihi: iterat. a. corr. 14 sed: verum sup. 1., dein delet. 14-15 ac... spopondi: ac spopondi de te ipso a. corr., de te ipso despondi Cas. 16 benignitate: benitate a. corr. 22-23 marmoreo: om. Cas. 24 placere... omnibus: visus est plerisque omnibus placuisse (placere ex corr.) a. corr., plerisque omnibus placuisse

19 Nl. in 1561: cfr. P. Casati, o.c., 1, p. XXI-XXII. Van 1561 tot 1568 had hij dus de beroemde Aonius Palearius als collega.

20 In de eerste brief aan Aldus (cfr. noot 17) lezen we zelfs: ‘... che pur grande che sia l'auditorio, non gli puote capire et una gran parte ne restò sotto al portico.’ (p. 430)

[p. 114]

23moreo, Paullo Manutio, Aldi F. Mediolani faciendo. verum di-24cam. qualiscumque is erat, placere visus est plerisque omnibus. ro-25garunt multi, et magni quidem viri; quin immo, qua sunt auctori-26tate, me nihil tale tunc cogitantem, perpulerunt, atq. eo coege-27runt etiam,²¹ qui me ipsis exemplum daturum, quo ederetur, pro-28mitterem. Quid istuc? inquam ego; cum vidi, non posse me resis-29tere horum voluntati. quandoquidem divulgandus est, atq. ita 30vultis vos: ego mihi ipse deligam cum, a quo imprimendo describi 31velim; atq. is erit Plantinus: confestimq. libellum ad te, cum pri-32mum licuisset, mittere constitui.²² Musas testor, ut paterer vel Me-33diolani, vel Venetiis libellū typis describi, me nuper etiam atq. eti-34am rogatum fuisse a bibliopolis nostris:²³ pollicentibus, se exem-35pla amplius du/(p. 538) centa mihi daturos esse;²⁴ quae iis, quibus 36non ingratae acciderent Manutii nostri laudes, donare possem;²⁵

visus est Cas. 26 tunc: sup. 1. add. 27 qui: ut a. corr., Cas. 28 istuc:

21 In de brief aan Aldus Manutius (zie noot 20) vernoemt hij in dit verband Octavianus Ferrarius en Octavianus Magius. Deze laatste, legaat van Venetië te Milaan, was aanwezig toen Cicereius zijn rede hield (cfr. P. Casati, o.c., orat. 1, p. 211), waarschijnlijk zowel in zijn officiële functie als op grond van zijn langdurige vriendschap met Manutius (correspondentie sinds 1558; nog in 1576 getuigt Magius in een brief aan Aldus jr. (cfr. Ester Pastorello, Inedita, o.c., nr. 1764) dat hij Paulus eeuwig dankbaar blijft ‘... perciò ch'egli, et con la voce, et con gli scritti eterni, m'ha sublimato, et ornato co'l gravissimo testimonio suo.’ (p. 421); deze dankbaarheid heeft ten dele te maken met het feit dat Paulus in 1556 Magius' Italiaanse vertaling van Cicero's Ad Brutum had gepubliceerd: cfr. A.A. Renouard, Annales, o.c., p. 168).

22 Diezelfde exclusieve voorkeur, maar dan voor Aldus, vindt men in zijn brief aan Aldus (cfr. noot 20): ‘Con tutto questo però crederò più a V.S. che a nessuno altro.’ (p. 430-431)!

23 Zeker wat Venetië betreft lijkt dit ons onwaarschijnlijk: tot welke Venetiaanse drukker zou Cicereius zich in 1575 eerder hebben gericht dan tot de zoon van de overledene?

24 Voor Plantin een buitensporig groot aantal auteursexemplaren, zeker indien de uitgave niet op Plantins initiatief tot stand kwam. De honderd exemplaren die Cicereius verderop vraagt zijn voor de Antwerpse uitgever een maximum (cfr. L. Voet, The Golden Compasses (...), 2: The Management of a Printing and Publishing House (...) (Amsterdam, Londen, New-York 1972), p. 284-285).

25 O.a. diegenen, die in de opdracht en de rede worden vernoemd: Magentius, Simonetta, Montius, Bartholomaeus en Hiëronymus Capra, L. Hannibal Cruceius, Octavianus Magius, Petrus Marchesonius en Octavianus Ferrarius.

[p. 115]

37neq. tam̄ id cuiquam cōcedere volui. Aut igitur liber a te in ho-38rum gratiam, qui illum luce dignum putant, divulgandus est: aut 39mihi cum illis, quos dixi, mutanda fides, et aut supprimendus, aut 40certe abiiciendus aliquo et perdendus. Sed excudes certe; neq. pa-41tieris me falli tante spe, quantam de humanitate, et benignitate 42tua concepi. neq. vero excudes utcumque; sed ita, uti ego volo ac 43cupio nimis: atq. uti te ipso dignum est; hoc est, non minus scite et 44eleganter, ac si tuus ipsius esset: et quidem, cum primum licebit; 45et, dum recens est memoria obitus Manutii. Placet autem, si modo 46tibi placet item, et si vis, describi in octava folii parte,²⁶ iis charac-47teribus, quos rotundos et antiquos vulgo vocant, paullo crassiori-48bus; iis ipsis videlicet, quos primis aliquot foliis Nonii Marcelli 49Maximiliano Aug. inscriptis, impressisti an. CIƆ D LXV.²⁷ ea vero 50gratia exemplum, mea manu scriptum, misi; quod cupio meam 51orthographiae rationem,²⁸ meam inquam, an potius aliquot egre-

istic Cas. 37 neq.... volui: mg. add. 38 est: fuerit a. corr. 39 et: fuerit praem. a. corr. 40-41 patieris: si bene te novi praem. a. corr. 43 hoc: id a. corr. et: atq. a. corr. 44 quidem corr. Cas., quidum cod. 45 dum...

26 Zo ook in 1577 aan Aldus jr. (zie noot 20): ‘... tirandola in ottavo alquanto grande et longhetto...’ (p. 431). Voor Plantin was dit het meest gebruikelijke formaat (cfr. Voet, GC, 2, p. 167-169).

27 Cfr. PP 1752: belangrijk omdat eerste kritische editie van Nonius Marcellus; het voorwoord van Hadrianus Junius (7 maart 1565) aan Maximilianus II op p. 1-7; voor het lettertype, zie Index sive specimen characterum Christophori Plantini (Antwerpen 1567), f. C1r^o, tweede voorbeeld.
Ook in de brief aan Aldus jr. Manutius heeft Cicereius het over ‘lettera tonda antiqua’ en verwijst daarvoor naar Aldus' edities van Octavianus Ferrarius' De disciplina encyclio ad. L. Annibalem Cruceium liber (1560) en van Calepinus' woordenboek (1573) (cfr. A.A. Renouard, Annales, o.c., p. 179 en 216).

28 Zelfde bekommernis in de brief aan Aldus: ‘Se V.S. deliberara di farme questo favore, farà in modo, che mi sia servata intiera la mia ortografia.’ (p. 431).
Vaak - ook bij Plantin - volgden de correctoren hun eigen orthografie, soms tot ongenoegen van de auteurs (zie b.v. Plantin aan Petrus Serranus, 9 december 1571: Correspondance de Christophe Plantin, publiée par J. Denuce, 6: 1578-1581, Maatschappij der Antwerpsche Bibliophilen, Uitgave nr. 31 (Antwerpen, 's-Gravenhage 1916), nr. 297); inzake liturgische boeken volgde Plantin de spelling van Paulus Manutius (zie Archives Plantin., CXXII, f. 585, gepubliceerd in Correspondance, o.c., 5: 1575-1578, Maatsch. der Antw. Bibl., Uitg. nr. 30 (Antwerpen, 's-Gravenhage 1915), noot 4 p. 237-238).

[p. 116]

52gie doctorum hominum? diligenter servari. Neq. porro negliges, 53opinor, vel centum libelli exempla, vecturae pretio immunia, ad 54me dare; coniuncta cum iis libris, quos aliquoties in anno Mediola-55num ad Antonium Antonianum²⁹ et ad alios mittis. Rogo au-56tem te, Plantine humanissime, ne offendaris: quod et videar te do-57cere velle de eo, cuius omnium mortalium es peritissimus; et nimis 58multa petam vel in primo congressu: sed potius ignoscas huic meae 59cupididati, a te, ut arbitror, non omnino reprehendendae; neve 60huic meo desiderio desis: et simul tecum ipse cogites, nos quoque 61in gratiam aliquot amicorum, summorum virorum, aliquandiu ty-62pographis auxiliatos fuisse; atq. ideo istius artificii non usquequa-63que imperitos esse.³⁰ quo fit, ut admiremur magis, et iustius qui-64dem admiremur peritiam, diligentiam, industriam, elegantiam, 65immo vero magnificentiam in imprimendo tuam. Liceat autem 66hoc mihi aliorum pace dicere. tu mihi, atq. adeo aliis quampluri-67mis, qui multis rebus, quam ego, meliores sunt, videris in ista

Manutii: dum de obitu Manutii memoria est recens a. corr. 51 orthographiae: orthographiam a. corr. 53 libelli: eius a. corr. 59 neve: neq. a.

29 Drukker en uitgever te Milaan in de tweede helft van de zestiende eeuw (cfr. M.E. Cosenza, Biographical and Bibliographical Dictionary of the Italian Printers and of Foreign Printers in Italy (...) to 1800 (Boston 1968), p. 32); ook te Pavia (cfr. Anna Giulia Cavagna, Libri e tipografi a Pavia nel Cinquecento: Note per la storia dell' Unversità e della cultura, Fonti e Studi per la storia dell' Università di Pavia, 3 (Milaan 1981), p. 298 nr. 572). Over handelsbetrekkingen tussen Antonianus (Degli Antoni) en Plantin is bij mijn weten verder niets bekend; het enige aanknopingspunt bestaat in het feit dat Plantin een editie heeft gepubliceerd die erg aanleunde bij een uitgave van Antonianus (cfr. PP 34A).

30 Vooral Oporinus (over wie zie M. Steinmann, Johannes Oporinus: Ein Basler Buchdrucker um die Mitte des 16. Jahrhunderts, Basler Beiträge zur Geschichtswissenschaft, 105 (Bazel, Stuttgart 1967)); in de rijke correspondentie wordt vaak gehandeld over de publikatie van werk van Marcus Antonius Maioragius; de brieven aan Oporinus leest men in P. Casati, o.c.; brieven van Oporinus aan Cicereius zijn uitgegeven in P. Burmannus, Marquardi Gudii et doctorum virorum ad eum epistolae (...) (Utrecht 1697). Benevens Oporinus moet ook Michael Isengrin worden vermeld (cfr. J. Benzing, Die Buchdrucker des 16 und 17 Jahrhunderts im deutschen Sprachgebiet, Beiträge zum Buchund Bibliothekswesen, 12 (Wiesbaden 1963), p. 34; P. Casati, o.c., epist. 5, 11 (maart 1549) en 8, 15 (maart 1551); Isengrin overleed in 1557).

[p. 117]

68ar/(p. 539) te omnium praestantissimus. id quod declarant paene 69infinita monumenta, egregie elaborata, quae ex officina tua pro-70diere. quis enim, ut reliqua taceam, non obstupescat immortale, 71ac prope divinum opus illud vere regium sacrorum librorum, tam 72magnifice a te nuper perfectum atq. absolutum?³¹ haec ego de te 73malim aliis narrare, veritus quodam modo in os te laudare. veritas 74et amor cogit etiam, dum tecum mihi loqui videor, non tacere. Sed 75ad me revertar. tu si mihi, ut spero ac confido, gratificaberis: non 76queo, nec libet dicere, quam me tibi deditum atq. obstrictum sis 77in perpetuum habiturus, hominem haudquaquam magnum qui-78dem, sed tamen non contemnendum: et eum certe, qui deputet in 79lucro, si aut tibi, aut tuorum alicui aliqua in re se inservire posse in-80telligat. Porro, licet commodus, et patiens, licet sis etiam comi-81tate insignis, tamen te dicentem mihi audire videor, Hui pro tam 82pusillo libello tam multum verborum. quin immo illud addis for-83tasse: Maxima de nihilo nascitur historia.³² Verum quid cum illis 84agas, qui rerum suarum amantes sunt nimis? attamen dic mihi, 85per omnes te Deos oro, Plantine humanissime, non amabimus, 86non alemus etiam pusillum foetum; praesertim, qui vita dignus 87aliis multis non stultis hominibus, non ineptis esse videatur? cete-88rum esto, nimis multa verba profuderim, desipuerim etiam: num-89quam tamen me paenituerit aut verbosum fuisse, aut desipuisse; 90modo per hanc occassionem mihi gratiam tuam conciliem, et vel 91aliqua caussa satis honesta in amicitiam recipiar: id que non adeo 92tantum propter libellum hunc, sed etiam propter alia multa; quae 93ad limam ubi fuerint revocata, fortassis, quae a te expoliantur, non 94iudicabis indigna. Mitto alia, quae in hanc sententiam dici pos-95sent. illud dico: Si hoc, quod rogo, mihi dederis; spero fore, ut te

corr. 66 aliorum... mihi: om. Cas.! 72 haec: sed mg. praem. a. corr. aliis: alii a. corr. 73 veritas: sed tamen praem. a. corr. et: tamen sup. 1. add. a. corr. 78-79 qui... lucro: in lucro qui ponat a. corr. 79 se: postmodum praem. a. corr. 81 dicentem: et videntem (quis enim hoc non faciat?) et praem. a. corr. audire: iam praem. a. corr. 82 addis: addes a. corr. 83 Verum: Sed a. corr. 87 non... esse: mg. add. 91 recipiar: tu-

31 De beroemde polyglotte bijbel; cfr. b.v. Voet, GC, 1, p. 60-65.

32 Propertius, 2, 1, 16.

[p. 118]

96numquam huius facti paeniteat; quippe qui homini gratum feceris 97tui studiosissimo, tui, tuorumq. amicorum amantissimo. atq. uti-98nam aut non ita longe a te, et a ceteris doctis tui similibus, qui istic 99sunt, abessem; aut certe ita non essem multis negotiis, et curis dis-100tentus. non, ita me Dii ament, me possem conti/(p. 540) nere, 101quin ad vos advolarem; ut vos viderem, complecterer et alloquerer. 102nunc, quod possum, fruar iis imaginibus, quibus perfectus pictor 103et chalcographus, Philippus Gallaeus vester, vos paene spiranteis 104expressit, et in librum coniecit.³³ in quo non possum non facile de-105siderare Oberti Gifanii effigiem, hominis valde docti, et cui Lucre-106tianorum librorum studiosi plurimum debent.³⁴ Vides profec-107to, quo in te tui que simileis animo sim. Quod si forte tamen 108(quod minus credere est) me non eum esse putas, qui debeam tan-109tum beneficii de te promereri; quippe homo tibi ignotus, neq. ita 110magni pretii: at is saltem promereatur, de omnibus litteratis homi-111nibus bene meritus, amicus etiam tuus,³⁵ de te certe, ut saepe mihi

am praem. a. corr. 93 ubi: post quae pos. Cas. 99 et curis: om. Cas. 102 quibus: iterat. a. corr. perfectus: egregius a. corr. 103 vos: sup. 1. add. 105 valde: egregie a. corr. 108 esse: sup. 1. add. putas: deputas a. corr. 109 beneficii: gratiae a. corr. de: abs a. corr. 112-113 a me: sup.

33 Bedoeld worden Philips Galles Virorum doctorum de disciplinis benemerentium effigies XLIIII (Antwerpen 1572), waarin het beroemde portret van Plantin prijkt op f. E4. Cicereius had ongetwijfeld belangstelling voor de portretten (voorzien van poëtische elogia door Benedictus Arias Montanus) van Alciatus, Politianus, Bembus en andere Italianen. Het portret van Gifanius ontbreekt inderdaad in deze collectie. Zie in verband met dit werk vooral M. Bataillon, ‘Philippe Galle et Arias Montano: Matériaux pour l'iconographie des savants de la Renaissance’, Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, 2, 1942, p. 132-160.

34 Bedoeld wordt de herhaaldelijk heruitgegeven Lucretius-editie door Gifanius (1566; cfr. PP nr. 1590; over dit werk handelt W.B. Fleischmann, ‘Lucretius Carus, Titus’, in P.O. Kristeller, F.E. Cranz (edd.), Catalogus translationum et commentariorum: Mediaeval and Renaissance Latin Translations and Commentaries, 2 (Washington 1971), p. 349-365 (nl. p. 362-365).

35 Over de betrekkingen tussen Manutius en Plantin handelt in het algemeen F. Barberi, ‘Paolo Manuzio e Cristoforo Plantin’, Accademie e Biblioteche d'Italia, 16, 1941-1942, p. 83-94 (betreft vooral het contract tussen Manutius en Plantin nopens de druk van brevieren). Plantin meldt schijnbaar onbewogen de dood van Manutius aan Alexander Grapheus (11 juli 1574; cfr. Correspondance, o.c., 4: 1573-1575, Maatsch. d. Antw. Bibl., Uitg. nr. 29 (Antwerpen, 's-Gravenhage 1914), nr. 541): ‘... piae memoriae Paulli Manutij qui Romae, si forte nescis, nuper obiit.’

[p. 119]

112in familiari sermone ostendit, optime sentiens,³⁶ qui suo merito a 113me ornatur; promereatur Regis tui Senatus amplissimus, cui libel-114lus ipse consecratur;³⁷ promereantur praestantissimi viri, qui alicu-115bi laudantur; promereantur denique homines ornatissimi, qui 116passim a me appellantur.³⁸ pro me igitur, si sit opus, ad te allega-117tos putabis primum Manutii ipsius maneis, quos monumento de-118coravi; deinde clarissimos senatores nostros, quibus libellum ip-119sum dedicavi; ad haec viros aliquot summos, quos per occasionem 120verbis extuli; postremo nobilissimos civeis nostros, apud quos dixi. 121his satisfactum a nobis valde volo. Horum omnium caussa non 122dubito, quin velis omnia, nedum hanc operam; praesertim cum 123mihi venit in mentem, quam sis ipse benignus et humanus. Sed 124iam desino, et invitus quidem desino, quasi tecum ipse loqui. 125Magni autem refert, quo tempore tibi reddita fuerit tam verbosa 126haec epistola; ne tibi videar omnino importunus, neve nullam ha-127buisse rationem tuarum occupationum multarum ac magnarum. 128itaq. mandavi tabellario, ut eam tibi non nisi die festo redderet; 129quo quidem tempore otiose legere iam possis. Vale. 130Mediolani, IIIX. K. Sextileis, anno CIƆ D LXXV.

Universiteit Antwerpen

UFSIA

Prinsstraat 13

B-2000 Antwerpen

1. add. 119-120 quos... extuli: quos alicubi laudavi a. corr. 121 his... volo: mg. add. nobis: vobis Cas. 125 verbosa: verbis a. corr. 129 possis: iterat. a. corr. 130 IIIX... CIƆ D LXXV: anno CIƆ D LXXV, IIIX. K. Sextileis a. corr.

36 Wellicht een overdrijving (cfr. supra, noten 6 en 35).

37 Cfr. supra, noot 9; de koning is Filips II.

38 Cfr. supra, noot 25.

[p. 120]

Svmmarivm

Ab oblivione vindicantur, denuo eduntur, adnotationibus inlustrantur litterae quaedam a Francisco Cicereio publico eloquentiae professore ad Christophorum Plantinum typographum Antverpiensem Mediolano datae VII Cal. Sext. a^o 1575; quibus frustra petivit Cicereius ut laudatio Pauli Manuti vita recens functi ad adolescentes studiosos senatoresque Mediolanenses habita Plantinianis excuderetur typis.