De Gulden Passer. Jaargang 66-67

[p. 87]

Zeven albumbijdragen van Plantijn
Chris L. Heesakkers

1. Inleiding

Nationaal en internationaal zit er de laatste jaren veel beweging in de bestudering van het verschijnsel Album Amicorum. Met name in Duitsland, waar het gebruik van het ‘Stammbuch’ ontstaan is, wordt het onderzoek gestimuleerd. Tweemaal herbergde het gastvrije Wolfenbüttel in het afgelopen decennium een selecte kring van albumonderzoekers voor een uitwisseling van hun onderzoekservaringen en -resultaten. Beide keren verschenen de resultaten in een omvangrijke en goed gedocumenteerde bundel artikelen, die hetzij een dieptestudie te zien geven van een individueel album, hetzij een dwarsdoorsnee van een collectie alba dan wel een bijzondere karakteristiek van het verschijnsel of een overzicht van de bijdragen van een bepaalde auteur bieden.¹ Een voorbeeld van de laatste categorie vormt de bestudering van de inscripties van de hand van Daniel Heinsius door de Amerikaanse germaniste B. Becker-Cantarino.² De in Gent geboren Heinsius kreeg zijn filologische opleiding te Leiden, waar hij een der uitverkorenen van Scaliger werd en zijn leven lang als hoogleraar aan de universiteit al-

1 De Acta van het Werkstattgespräch, dat 4-6 juli 1978 onder leiding van Jörg-Ulrich Fechner plaats vond, verschenen als Stammbücher als kulturhistorische Quellen, herausgegeben von Jörg-Ulrich Fechner, München 1981 (Wolfenbütteler Forschungen, Band 11). Een tweede Arbeitstagung ‘Stammbücher des 16. Jahrhunderts’, werd 18-20 juni 1986 gehouden onder leiding van Wolfgang Klose, die bij deze gelegenheid zijn project ‘Corpus Alborum Amicorum (CAAC). Stammbücher aus dem 16. Jahrhundert’ presenteerde. Bij dezelfde gelegenheid verscheen de Voorlopige lijst van alba amicorum uit de Nederlanden voor 1800, van de hand van Kees Thomassen en de samensteller van de onderhavige bijdrage (uitgave 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 1986). De Acta van dit tweede symposion verschijnen in een speciale aflevering van Daphnis. Zeitschrift fur Mittlere Deutsche Literatur.

2 ‘Die Stammbucheintragungen des Daniel Heinsius’, in Stammbücher 1981 (voorgaande noot), p. 137-164.

[p. 88]

daar verbonden bleef. Met Dousa, Lipsius, Clusius en Scaliger is hij een der best vertegenwoordigde auteurs in de eerste bloeitijd van het album amicorum in de Nederlanden, die valt in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw.

De populariteit van Heinsius en de andere genoemde auteurs van albuminscripties hangt ten nauwste samen met hun universitaire loopbaan. Het album amicorum dankt immers hoogstwaarschijnlijk zijn ontstaan en zeker zijn grote verspreiding aan de universitaire milieu's. Het zijn vooral studenten die bijdragen vergaren, zowel van hun medestudenten als van hun professoren. Het verbaast dan ook niet dat de universiteitssteden eruitspringen, wanneer wij letten op de plaats van herkomst der vele honderden inscripties die de bewaard of bekend gebleven alba bevatten.³ In de Nederlanden, waar het oudste album teruggaat tot 1556, zijn dat voor de bloeiperiode dus vooral Leuven, Douai en na 1575 Leiden. Grote plaatsen als Brussel, Antwerpen en Amsterdam blijven daarbij ver ten achter.

Christoffel Plantijn was slechts ongeveer twee jaar woonachtig in een universiteitsstad. Na de dood van zijn vroegere stadgenoot Willem Sylvius, die zijn carrière als boekdrukker beëindigd had in Leiden, zocht Plantijn, zoals bekend, contact met de jonge Noordnederlandse universiteit via zijn vriend Lipsius. Dit zou een paar jaar later uitlopen op een aanstelling tot academiedrukker, reden waarom Plantijn zich in april 1583 met drie persen metterwoon in Leiden vestigde. Zijn verblijf aldaar zou duren tot na de val van Antwerpen op 17 augustus 1585. Nog in dezelfde maand keerde hij daarheen terug.⁴

In verband met zijn slechts kortstondige rechtstreekse bemoeienis met

3 Cf., voor de periode tot 1600, de bijdrage aan het tweede Wolfenbütteler symposion van de hand van Kees Thomassen en schrijver dezes, ‘Die niederländischen Stammbücher aus dem 16. Jahrhundert’, in Daphnis (zie boven, noot 1).

4 Het best gedocumenteerde overzicht van Plantijn's verblijf in Leiden in J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630, Nieuwkoop 1974, p. 385-392. Voor Plantijns werkzaamheid in Leiden, vergelijke men E. van Gulik en H.D.L. Vervliet, Een gedenksteen voor Plantijn en van Raphelingen te Leiden, Leiden 1965, en R. Breugelmans, ‘Lugduni Batavorum, ex officina Christophori Plantini: a checklist of Plantin's Leiden imprints, 1583-1586’, Quaerendo, 5, 1975, p. 91-104.

[p. 89]

het universiteitswezen mag men niet verwachten, dat Plantijn een veelgevraagd auteur van albuminscripties is geweest. Tot op dit moment zijn mij zes alba bekend, waarin een bijdrage van zijn hand bewaard is. Van een zevende album dat een bijdrage van Plantijn bevat, is de verblijfplaats momenteel niet bekend.

Zoals wij zullen zien, stammen drie van de zeven bijdragen uit Antwerpen en de andere vier uit Leiden. Van de laatste zijn er drie uit Plantijns Leidse periode, alledrie geschreven voor studenten der universiteit. De vierde, die voor de latere secretaris van de curatoren der universiteit Jan van Hout, stamt van een eerder bezoek van Plantijn aan Leiden. Van de drie Antwerpse inscripties behoort de allereerste aan iemand die ook een grote rol speelde in het ontstaan en de ontwikkeling van de eerste Noordnederlandse universiteit. Dat is de bijdrage voor de latere curator en bibliothecaris der Leidse universiteit Jan van der Does, Heer van Noordwijk, beter bekend onder zijn Latijnse humanistennaam Janus Dousa en later ter onderscheiding van zijn oudste zoon ook wel Dousa Pater genoemd.

De beide andere Antwerpse bijdragen gelden twee stadgenoten van Plantijn, met wie hij jarenlang vriendschappelijke en zakelijke relaties heeft onderhouden. Blijkens deze en andere alba, zoals dat van de eveneens uit Antwerpen afkomstige Emanuel van Meteren, dat bewaard wordt in de Bodleyan Library te Oxford, is het verschijnsel album in deze jaren in Antwerpen niet onbekend. Toch schijnt Plantijn zelf nooit een album amicorum te hebben aangelegd. Aanwijzingen hiervoor zijn mij althans tot nu toe niet onder ogen gekomen.

Als inscriptor is Plantijn er niet op uit geweest aan zijn afzonderlijke inscripties een sterk individueel karakter te geven. Zij zeggen niet veel over zijn specifieke verhouding tot de desbetreffende albumhouder, zij het altijd nog aanzienlijk meer dan bijvoorbeeld de uiterst beknopte en stereotype inscripties van een Carolus Clusius. Toch is het duidelijk, dat de Antwerpse drukker in dit opzicht voor zijn twee stadgenoten, Johannes Vivianus en Abraham Ortelius, een uitzondering heeft gemaakt. In beide gevallen presenteert hij zich uitdrukkelijk als de Koninklijke (proto)typographus, als de (aarts)drukker en zijn bijdrage is uitvoeriger en persoonlijker, vooral in het geval van Ortelius. Van een bepaalde ontwikkeling in de aard van de inscripties, die een tijdvak van zestien jaar beslaan, valt niettemin niet veel te bespeuren.

[p. 90]

2. De afzonderlijke inscripties uit de Antwerpse tijd

2.1. De inscriptie voor Janus Dousa, 14 maart 1569

Het album amicorum van Janus Dousa, waarvan de bijdragen lopen van 1563 tot 1597⁵, behoort tot de oudste alba uit de Nederlanden. De vroegste gedateerde bijdragen dateren uit zijn studententijd te Douai, maar deze werden voorafgegaan door twee ongedateerde Leuvense bijdragen. Dan volgen talrijke bijdragen uit Parijs, waar Dousa van 1564 tot 1566 verbleef. Hierna keerde hij met een inmiddels welgevulde portefeuille van eigen Neolatijnse poëzie en filologische aantekeningen op antieke Latijnse auteurs naar zijn heerlijkheid Noordwijk terug.

De literaire activiteiten van Janus Dousa (1545-1604) kunnen er toe hebben bijgedragen, dat hij, eenmaal terug in Holland, in nauw contact kwam met iemand als Hadrianus Junius. Deze Junius was een belangrijk filoloog, die zijn werken bij Plantijn liet drukken. Hij stond in contact met een van Plantijn's correctoren, Victor Giselinus. Toen het idee ontstond, om een selectie van Dousa's poëzie te publiceren, lag het dan ook voor de hand om voor het drukken in de eerste plaats aan Plantijn te denken. Toch zou deze uiteindelijk niet de drukker van het werkje worden, waarschijnlijk omdat Dousa zich daarin nogal fel keerde tegen een andere auteur van de Plantijnse drukkerij, de filoloog Obertus Giphanius. Maar Dousa's belangstelling voor Antwerpen was gewekt en een bezoek van Giselinus aan Noordwijk in juli 1568 diende vroeg of laat beantwoord te worden met een bezoek van Dousa aan de Scheldestad. Toen het in maart 1569 daarvan kwam, miste Dousa in Antwerpen door toevallige omstandigheden zijn vriend Giselinus, maar vond er niettemin een hartelijk onthaal in de kring van filologen rond het Plantijnse huis. In twee dagen tijds was zijn album met zes nieuwe bijdragen verrijkt. Op 13 maart kregen vier geleerden een der nog onbeschreven bladzijden van het boekje voorgelegd. De dag daarna waren twee Antwerpse drukkers aan de beurt. De ene was Willem Sylvius, die inmiddels Dousa's gedichten op de pers had staan, de andere de aanvankelijk beoogde

5 Voor dit album (Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. BPL 1406; de bijdrage van Plantijn op fol. 91r), zie mijn ‘Ein niederländisches Stammbuch: Das Album Amicorum des Janus Dousa Pater (1545-1604)’, in Stammbücher 1981 (zie boven, noot 1), p. 111-135.

[p. 91]

[p. 92]

uitgever, Sylvius' grote gildebroeder Christoffel Plantijn.⁶

De tekst van Plantijn's inscriptie (zie plaat 1) luidt als volgt:

Labore et constantia.
Nobilitate et eruditione
praestantiss. Viro Dño
Johannj Douzae amicitiae
ergo Christophorus Plantinus
scribebat Antuerpiae 14.
Martij 1569.

In vertaling: ‘Door noeste arbeid en standvastigheid. Voor de man die door adellijke afkomst en door geleerdheid zeer uitmunt, de heer Johannes Douza, schreef uit vriendschap Christoffel Plantijn.

Antwerpen, 14 maart 1569’.

Dousa's ontmoeting met Plantijn werd de basis voor een langdurige vriendschappelijke verstandhouding. Zodra Dousa zijn filologische observaties het uitgeven waard achtte, wendde hij zich tot Plantijn, die in de jaren 1580-1583 zes zulke werkjes drukte. Twee daarvan had Dousa voorzien van een opdracht aan de drukker zelf.⁷ Ook na zijn komst naar Leiden, die door de bestaande vriendschap met de Leidse curator ongetwijfeld vergemakkelijkt is, drukte Plantijn verscheidene van diens nieuwe werken.

6 Voor Dousa's bezoek aan Antwerpen, zie mijn Praecidanea Dousana, Amsterdam 1976, p. 18-19, en Dousa's eigen verslag in een brief aan Giselinus, ibid., p. 56-57.

7 Zie Praecidanea Dousana (voorgaande noot), p. 181-182. Nr. 4, Ad Sallustii Libros notae, uit 1580, en Nr. 7, Ad commentariolum Adpendix, uit 1582, zijn opgedragen aan Plantijn; de opdrachtbrief bij Nr. 4 vindt men ook in M. Rooses et J. Denuce, Correspondance de Christophe Plantin, VI, Antwerpen - 's-Gravenhage 1916, p. 210-214.

2.2 De inscriptie voor Johannes Vivianus, 17 december 1570

Helaas zijn van geen der Plantijninscripties de omstandigheden zo goed bekend als van de eerst besprokene. De inscriptie die in tijd op die voor Dousa volgt, is geschreven voor de Antwerpse koopman, archeoloog en hu-

[p. 93]

manist Johannes Vivianus (gestorven in 1598). Zoals vaak bij personen die leven in elkanders omgeving, weten wij van de onderlinge verstandhouding van Plantijn en zijn Antwerpse medeburger bij gebrek aan documenten, zoals bijvoorbeeld brieven, niet veel. Plaatsgenoten corresponderen nu eenmaal zelden met elkaar, omdat zij alle gelegenheid hebben voor mondelinge contacten. In de registers op de briefwisseling van Plantijn komt de naam van Vivianus dan ook niet voor, zoals daarentegen wel het geval is bij die op de correspondentie van de gemeenschappelijke vriend Justus Lipsius. De albumbijdrage is het vroegste bewijs van contact tussen Plantijn en Vivianus. Dat de goede relaties bleven voortbestaan, is aannemelijk, aangezien Vivianus in later jaren zijn publikaties liet uitgeven door Plantijn. Dat betrof onder meer een verslag van een reis, die Vivianus in 1575 in gezelschap van Ortelius door Wallonië en Duitsland maakte.

Blijkens de datering is Plantijn de eerste geweest die door Vivianus voor een bijdrage aan zijn album werd uitgenodigd.⁸ De tekst van de inscriptie (zie plaat 2), luidt als volgt:

Ingenio, et eruditione praestanti viro
Johannj Viuiano amicitiae nunquam
intermoriturae ergo Christophorus
Plantinus prototypographus Regius
propria manu scribebat.
(opgeplakt vignet:)

8 Het album van Johannes Vivianus, die afkomstig was uit Valenciennes, maar tot 1590 in Antwerpen werkzaam was en in 1598 te Aken overleed, bevindt zich, na een vroeger verblijf in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek, sinds maart 1909 in Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, hs. 74 F 19. De bijdrage van Plantijn staat op fol. 3r. Een beschrijving van het album vindt men in Verslag over den toestand der Koninklijke Bibliotheek in het jaar 1909, 's-Gravenhage 1910, p. XL-XLI. Het door Plantijn ingeplakte vignet is een afdruk van de gravure van Joannes Wiericx, die ook gebruikt werd in de eveneens uit 1570 daterende Plantijnse uitgave van de Horae Beatissimae Virginis Mariae ad usum Romanum, die beschreven is in PP, p. 1153, Nr. 1365 en p. 1156, Nr. 1368, en in M. Mauquoy-Hendrickx, Les estampes des Wierix conservées au Cabinet des Estampes de la Bibliothèque Royale Albert 1er, Bruxelles 1982, p. 431-432, Nr. 2144 (Deze informatie werd mij door bemiddeling van de Heer M. de Schepper welwillend verstrekt door Mevrouw E. Cockx-Indestege te Brussel; ik dank hen beiden hartelijk voor hun behulpzaamheid). - De enige mij bekende biografie van Vivianus is het artikel van Alph. Roersch in de Biographie Nationale de Belgique, 26, Bruxelles 1936-1938, 801-803, s.v. Vivien, Jean.

[p. 94]

[p. 95]

LABORE ET CONSTANTIA.
Anno Dñi M.D.LXX.
XVII Kalend. Januar.

In vertaling: ‘Voor de in begaafdheid en geleerdheid uitmuntende man Johannes Vivianus, omwille van een vriendschap die nooit sterven zal, schreef Christoffel Plantijn, Koninklijk aartsdrukker, met eigen hand. (Vignet:) Door noeste arbeid en standvastigheid. In het jaar des Heren 1570, 17 december’.

2.3. De inscriptie voor Abraham Ortelius, 8 september 1574

Het in Cambridge bewaarde album van de geograaf Abraham Ortelius (1527-1598) is bij degenen die geïnteresseerd zijn in de persoon van Plantijn en de geschiedenis van het Plantijnse huis, algemeen bekend. Immers, een volledige uitgave in facsimile met daarbij een vertaling of transcriptie van de teksten en de nodige toelichting was ruim twintig jaar geleden goed voor de inhoud van bijna twee volle jaargangen van De Gulden Passer.⁹

De looptijd van het album begint volgens de editor Puraye in 1574, zodat Plantijn, die zijn bijdrage inschreef op de dag van Maria Geboorte, dat wil zeggen op 8 september, van datzelfde jaar, evenals de eerder genoemde Vivianus met zijn bijdrage van 4 oktober daaraanvolgende, tot de eersten behoort die door Ortelius voor een inscriptie in zijn nieuwe album werden benaderd.¹⁰ Het is een inscriptie geworden, waaraan Plantijn meer zorg be-

9 Het album berust te Cambridge, University Library, Ms. 2.113. De bijdrage van Plantijn staat op fol. 146. J. Puraye verzorgde de uitgave. G.P., 45, 1967, bevat het facsimile, waarin de bijdrage van Plantijn op fol. 73r terecht gekomen is. Jaargang 46, 1968, bevat de ‘Notes et traductions’; aldaar op p. 58-59 een transcriptie van het Franse vers en een Franse vertaling van de Latijnse opdracht. De bijdrage van Plantijn in het album van Ortelius werd al eerder onder de aandacht van de lezers van het Plantijnse tijdschrift gebracht, namelijk in een artikel van I. Vertessen, ‘Een onuitgegeven gedicht van Christoffel Plantijn in het Album Amicorum van Abraham Ortelius’, G.P., 36, 1958, p. 88-90; aldaar eerdere literatuur, gewijd aan de inscriptie, alsmede tegenover p. 88 een foto van de inscriptie en op p. 89 een vertaling van het Latijnse tekstgedeelte.

10 G.P., 46, 1968, p. 7. Overigens zijn er in het album ook vroegere inscripties toegevoegd, cf. ibid. p. 17 en p. 30. De bijdrage van Vivianus, van 4 oktober 1574, staat op fol. 75v-76r.

[p. 96]

steed heeft dan aan enige andere. Het Franse gedicht veronderstelt een reeds lang bestaande, hechte en door vroomheid geschraagde vriendschap met de geadresseerde. Zonder dezulke immers zou het Christelijke, broederlijke vermaan dat eruit spreekt, misplaatst zijn. In de toon klinkt wellicht ook iets door van een gedeelde belangstelling voor of behoren bij de kring van het Huis der Liefde.

In de Latijnse opdracht, fraai vervat binnen een prachtige handgetekende variant van Plantijn's drukkersvignet, wordt gezinspeeld op de gelijkelijke koninklijke onderscheiding in hun beider beroep: de koninklijke typograaf richt zich tot de koninklijke geograaf.

De transcriptie van de tekst (zie plaat 3) luidt als volgt:¹¹

De bien long temps ie me sens obligé
A tes vertus et Graces desirables:
Pource mon cueur c'est a toy engagé
D'un gage libre, et liens aimables;
Qui a iamais, en CHRIST, seront durables
Veu que tu as, mon ABRAHAM ORTEL,
Prins pour ton but ses vertus admirables;
Et que, par grace, en moy iay desir tel.
Sus donc, amy, quicton tout corps mortel,
Pour estre serfs à la diuine grace
De JESUSCHRIST; lequel rend immortel,
Quiconque en luy se fie, et suit sa trace.

11 De Latijnse tekst bevat een kleine grammaticale moeilijkheid: voor Virginj matrj zouden wij verwachten Virginis matris; zoals het er nu staat, zouden wij strict genomen moeten vertalen: ‘gewijd aan de geboorte, aan de H. Moedermaagd’; het foutje is overigens ongetwijfeld niet meer dan een ‘slip of the pen’ van de auteur. Vertessen wijst in het boven, noot 9, geciteerde artikel, p. 90, ook op ‘Het religieuze, zelfs mystiek element’ in de inscriptie en oppert eveneens de mogelijkheid, dat de betrekkingen met het Huis der Liefde die adressant en adressaat met elkaar deelden, in de bijdrage doorklinken. Voor Ortelius' relaties met deze kringen, en in dat verband speciaal met Plantijn, vergelijke men A. Hamilton, The Family of Love, Cambridge 1981, p. 70-74.

[p. 97]

[p. 98]

ABRAHAMO
ORTELIO REGIO
GEOGRAPHO, VIRO animi
candore, prudentia, ce
terisq. virtutib. ornatiss. in
verae, ideoque perpetuae
AMICITAE SYMBOLVM
CHRISTOPHORVS PLANTI
NVS REGIUS TYPOGRAPHVS
scribebat, ipsa die natiui
tati B. virginj matrj
dicata, Anno Dominj
M.D.LXXIV.
LABORE ET CONSTANTIA
Le sainct LABEVR constant, ouurant en PACIENCE
D'enuie et d'enuieux surpasse la science.

De Nederlanse vertaling van het Latijnse gedeelte van de inscriptie luidt als volgt: ‘Voor Abraham Ortelius, Koninklijk geograaf, een man met oprechtheid des harten en met wijsheid en met de overige deugden rijkelijk bedeeld, ten teken van ware en bijgevolg onvergankelijke vriendschap, schreef hier Christoffel Plantijn, Koninklijk typograaf, op de dag, gewijd aan het geboortefeest van de H. Moedermaagd, in het jaar des Heren 1574. Door noeste arbeid en standvastigheid’.

2.4. De inscriptie voor Jan van Hout, 27 juli 1579

Ook de nu volgende albuminscriptie van Plantijn werd reeds eerder in facsimile opgenomen in De Gulden Passer, en wel in de allereerste jaargang, in een publikatie van de Russische Coornhertkenner Bruno Becker, die op grond van deze inscriptie concludeerde tot een reis van Plantijn in Holland en een bezoek aan Leiden en Haarlem in de zomer van het jaar 1579.¹²

12 Het album van Jan van Hout bevindt zich te Leiden, Stedelijk Museum De Lakenhal, inv. nr. 3385. De bijdrage van Plantijn staat op fol. 36r. Een foto ervan is opgenomen in B. Becker, ‘Thierry Coornhert et Christophe Plantin’, G.P., 1, 1923, p. 97-123; de foto staat tegenover p. 103. De laatste werd opgenomen in M. van Durme, Supplément à la correspondance de Christophe Plantin, Antwerpen 1955, p. 172. Volgens H. Bonger, Leven en werk van D.V. Coornhert, Amsterdam 1978, p. 92, vertoefde Plantijn in 1579 van 25 juni tot 22 augustus in Holland. Zie de bijdrage van K. Bostoen in deze bundel (p. 61-85).

[p. 99]

Jan van Hout (1542-1609) was in 1579 niet alleen secretaris van de stad Leiden, maar ook secretaris van het college van burgemeesteren en curatoren, dat de universiteit bestuurde. Evenals Dousa was hij inmiddels nauw bevriend met de in 1578 in Leiden aangestelde Lipsius, die dank zij hem ook in zijn nieuwe verblijfplaats over een mooie tuin kon beschikken. In deze drie mannen, Dousa, Lipsius en Jan van Hout, heeft Plantijn in de universiteitsstad een machtige voorspraak, hetgeen zijn latere komst naar Leiden zeker vergemakkelijkt zal hebben.

De transcriptie van de tekst (zie plaat 4), luidt als volgt:

[p. 100]

Labore et Constantia
In perpetuae amicitae symbolum
feliciter initae, cum D. Jano
Hauteno Reipub. Lugdunensis
Batavorum Secretario
scripsi ego
Christophorus Plantinus
XXVII. Iulij. M.D.LXXXIX

In vertaling: ‘Door noeste arbeid en standvastigheid. Ten teken van een onvergankelijke en onder een gelukkig gesternte aangegane vriendschap met de heer Jan van Hout, secretaris van de stad Leiden in Holland, schreef ik, Christoffel Plantijn, op 27 juli 1579’.

3. Drie bijdragen aan studentenalba uit de Leidse periode

3.1. De inscriptie voor Aemilius Rosendalius, 26 september 1583

Met de bijdrage in het album van Jan van Hout zijn wij tijdelijk in Leiden beland. Maar het zou nog enige jaren duren, alvorens de Antwerpse drukker zich met een eigen bedrijf in de noordelijke universiteitsstad zou vestigen. In november 1582 kocht hij een huis dat lag aan de Breestraat, maar eerst op 29 april 1583 liet hij zich als lid van de universitaire gemeenschap in het Album Studiosorum inschrijven, twee dagen voordat hij als nieuwe academiedrukker zijn werkzaamheden aanving.¹³

Op 8 september 1583 promoveerde aan de academie de student in de

13 De vergunning voor het openen van een winkel nabij de universiteit kreeg Plantijn van de Leidse burgemeesteren op 25 mei 1583. Zijn aanstelling tot academiedrukker door de curatoren kwam eerst op 12 mei 1584, maar ging met terugwerkende kracht in per 1 mei 1583. Zie P.C. Molhuysen, ‘De Academie-drukkers’, in Pallas Leidensis MCMXXV, Leiden 1925, p. 306-322; H.J. Witkam, De dagelijkse zaken van de Leidse universiteit van 1581 tot 1596, IV, Leiden 1970, p. 178-180. Plantijn's immatriculatie in W.N. du Rieu, Album Studiosorum academiae Lugduno Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV, 's-Gravenhage 1875, kol. 14.

[p. 101]

rechten Aemilius Rosendael, die afkomstig was uit Gouda en zich na een eerdere studie in Marburg samen met zijn broer Jacob op 19 mei 1580 in Leiden had laten inschrijven. In het najaar van 1582 begon hij met de aanleg van een album, dat hij slechts drie jaar zou gebruiken. Wilde hij van zijn albums iets moois maken, dan deed hij, nu hij op het punt stond de academiestad te verlaten, er goed aan nog snel de beroemdheden van de universiteit te benaderen voor een bijdrage. Tot die beroemdheden behoorde sinds enige maanden dus ook Plantijn en deze werd als een der eersten benaderd, op dezelfde dag als de hoogleraren Dodonaeus en Holmannus, twee dagen eerder dan de grootste coryfee van het ogenblik, Justus Lipsius, en drie dagen voor de eveneens wijdvermaarde promotor van de albumbezitter, de jurist Hugo Donellus. Plantijn was natuurlijk niet ongenegen het verzoek van de jonge doctor in te willigen.¹⁴

De transcriptie van de tekst (zie plaat 5) luidt als volgt:

Labore et Constantia
Ornatissimo doctissimoque viro
D. Aemilio Rosendalio
Goudano Juris utriusque
Doctorj consultissimo
Christophorus Plantinus
scribebat Lugdunj
Batavorum XXVI. Sept.
M.D.LXXXIII.

In vertaling: ‘Door noeste arbeid en standvastigheid. Voor de zeer illustere en zeer geleerde man, de heer Aemilius Rosendael uit Gouda, zeer

14 Het album van Aemilius Rosendael (1557-1620) bevindt zich sinds 1892 in 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. 132 G 12. Een vermelding van de verwerving in Verslag over den toestand der Koninklijke Bibliotheek in het jaar 1892, 's-Gravenhage 1893, p. 8. De bijdrage van Plantijn staat op fol. 53r. De Theses XII De Servitutibus praediorum van Aemilius Rosendael, te verdedigen onder Hugo Donellus, werden wel gedrukt, maar nog niet door Plantijn. Een exemplaar ervan berust in Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. ASF 347, Codex continens Theses pag. 8. De Catalogus Candidatorum, die de Codex in hetzelfde handschrift voorafgaat, vermeldt de promotie op fol. 2r. Voor Rosendael, die in 1587 een drukke briefwisseling met Lipsius zou voeren, zie men Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, III, Leiden 1914, 1095-1096. Rosendael's immatriculatie in het Album Studiosorum (voorgaande noot), kol. 7.

[p. 102]

kundig doctor in de beide rechten, schreef Christoffel Plantijn. Te Leiden, 26 september 1583’.

3.2. De inscriptie voor Janus Gruterus, 29 mei 1584

Evenals Rosendael begon een andere Leidse student in 1582 met een album en ook hij werd bij het naderen van zijn promotie bijzonder ijverig in het vergaren van bijdragen. Dit was Janus Gruterus. Onder deze Latijnse naamsvorm schuilt de goed Antwerpse familienaam De Gruytere, want daar kwam hij oorspronkelijk vandaan. Na een studie in Cambridge kwam hij via Antwerpen in 1577 naar Leiden. Omdat de wijze van inschrijven toen nog tamelijk provisorisch was, ontbreekt zijn naam in het voor deze eerste

[p. 103]

periode later gereconstrueerde Album Studiosorum. H.J. Witkam echter vond Gruterus' naam vermeld in een aantal recensieregisters en kwartaalstaten, opgemaakt in verband met de accijnsvrijdom voor de lidmaten van de universiteit, en kon zo het verblijf van Gruterus te Leiden voor de jaren 1577 en volgende vaststellen.¹⁵

Evenals Rosendael begon Gruterus zijn album in 1582, maar hij hield het veel langer in gebruik, tot ver in zijn Heidelbergse periode. Bovendien verrijkte hij het met een paar vroegere bijdragen, alsmede met autografen uit brieven en met eigendomsmerken uit boeken, waarvan de oudste tot in het tweede decennium van de zestiende eeuw teruggaan. Zodoende werd het album tevens een plakboek van autografen van beroemde personen uit de hele zestiende eeuw.¹⁶

Op de laatste dag van mei 1584 promoveerde ‘Ianus de Gruytere Antverpius’ bij de hoogleraar Hugo Donullus tot doctor in de rechten. Zijn negen Theses De Condictione indebiti besloegen een pagina druks, die afkomstig was ‘Ex officina Christophori Plantini’. Twee dagen voor de promotie, toen de Theses ongetwijfeld al gedrukt waren, bracht Plantijn zijn inscriptie aan in het album van de promovendus. Was het misschien de dag, waarop Gruterus de gedrukte vellen van zijn Theses in ontvangst nam?¹⁷

Ook aan de bijdrage van Plantijn, hoewel geenszins een uitgeknipte autograaf, maar een echte albuminscriptie, is de lijmpot te pas gekomen. Binnen de inscriptie is namelijk, evenals wij bij de bijdrage in het album van Vivianus zagen, een uitgesneden drukkersmerk aangebracht, maar dit keer van een veel kleiner formaat.¹⁸

De tekst van de bijdrage (zie plaat 6) luidt als volgt:

15 H.J. Witkam, Immatriculatie en recensie in de Leidse Universiteit van 1575 tot 1581, Leiden 1975-1976, registers s.v. Gruterus.

16 Het album van Janus Gruterus (1560-1627) bevindt zich te Amsterdam, in de Collectie Six. De bijdrage van Plantijn staat op p. 219. Zie voor het album mijn beschrijving onder de titel ‘Das Stammbuch des Janus Gruterus’, Bibliothek und Wissenschaft, 21, 1987, p. 68-113.

17 Een exemplaar van de door Plantijn gedrukte Theses in Leiden, Universiteitsbibliotheek, hs. ASF 347, Codex continens Theses pag. 13. De Catalogus Candidatorum, die de Codex in hetzelfde handschrift voorafgaat, vermeldt de promotie op fol. 9v.

18 Het door Plantijn ingeplakte vignet komt overeen met het specimen dat men aantreft in G. van Havre, Marques typographiques des imprimeurs et libraires anversois, Antwerpen-Gent 1884, p. 189, Nr. 107. Ook deze informatie dank ik aan Mevrouw E. Cocks-Indestege en de Heer M. de Schepper (zie boven, noot 8).

[p. 104]

[p. 105]

Jano Grutero
doctiss. et ornatiss.
Juuenj
(ingeplakt drukkersmerk:)
LABORE ET CONSTANTIA
Christophorus
Plantinus amicitiae
causa scribebat
Lugdunj Batauor.
XXIX. Maij 1584
+ ⊕ +

In vertaling: ‘Voor Janus Gruterus, de zeer geleerde en zeer illustere jongeman (vignet: Door noeste arbeid en standvastigheid) schreef Christoffel Plantijn uit vriendschap. Te Leiden, 29 mei 1584’.

3.3. De inscriptie voor Homme van Harinxma thoe Sloten, 3 april 1585

De laatste albumbijdrage van de hand van Plantijn is momenteel helaas onvindbaar. Zij werd vervaardigd voor het album van de Fries Homme (gelatiniseerd tot Homerus) van Harinxma thoe Sloten, die zich samen met zijn broer Ernestus op 1 juli 1580 als rechtenstudent in Leiden had laten inschrijven. Voor een promotie van Homme of Ernestus heb ik in het Leidse Senaatsarchief geen aanwijzingen aangetroffen.¹⁹

In De Vrije Fries van 1857 heeft H. Baerdt van Sminia in zijn artikel ‘Vervolg van het overzicht van de alba amicorum uit de XVIde en XVIIde eeuwen’, onder nr. IV, p. 8-19, een beschrijving gegeven van het album, waarvan de verblijfplaats thans onbekend is. Op p. 16 noemt Baerdt van Sminia

19 De immatriculatie van de broers Van Harinxsma thoe Sloten in het Album Studiosorum (zie boven, noot 13), kol. 7. Voor Homme, van wie ik geen enkele biografie heb gevonden, geeft Baerdt van Sminia als sterfjaar 1604.

[p. 106]

als een der inschrijvers ‘Christophorus Plantinus, zeer vermaard drukker’, en hij vervolgt dan: ‘Zijn drukteken was eene hand, welke hij ook hier gebruikte: “Labore et Constantia, Leiden 3 April 1585”’. Ditmaal was Lipsius hem twee dagen voor (1 april), maar Donellus kwam evenals in het album van Rosendael weer drie dagen na hem (6 april).

4. Besluit

Het is niet onmogelijk dat de uitwerking van de in noot 1 genoemde Voorlopige lijst zal leiden tot de ontdekking van nieuwe albuminscripties van Plantijn. Dat ook het daar eveneens genoemde project ‘Corpus Alborum Amicorum’ tot dergelijke vondsten zou voeren, is helaas niet erg waarschijnlijk. Desgevraagd liet Prof. Klose namelijk vriendelijk weten, dat hem bij de opzet van dat apparaat buiten de hierboven genoemde inscripties geen bijdragen van Plantijn onder ogen gekomen waren.

Het ware te wensen dat het hier gepresenteerde overzicht van Plantijn's albuminscripties aanleiding zou geven tot het signaleren van andere, mij onbekend gebleven bijdragen van de hand van de Antwerpse drukker. Wie eventuele omissies in dit overzicht zou kunnen en willen aanwijzen, zou daarmee de samensteller een groot genoegen doen en het albumonderzoek een dienst bewijzen.

Universiteit van Amsterdam

Instituut voor Neerlandistiek

Spuistraat 134

NL-1012 VB Amsterdam