De Gulden Passer. Jaargang 61-63

[p. 547]

De koning drinkt, een tekening gekopieerd naar Jordaens, in het stedelijk prentenkabinet te Antwerpen
door Prof. Dr. Ir. R.-A d'Hulst

Belangrijke tekeningen van Rubens of Van Dyck treft men in de Belgische openbare verzamelingen schier niet aan. Allerlei historische redenen, alsmede het gebrek aan een verantwoorde aankooppolitiek in het verleden, liggen aan de basis van deze armoede. Hetzelfde kan echter niet gezegd worden wat de tekeningen van Jordaens aangaat: zowel in het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel als in dat van de stad Antwerpen is deze kunstenaar uitstekend vertegenwoordigd. Zulks is vooral het geval wat het Prentenkabinet van de Scheldestad betreft, dat niet minder dan 20 eigenhandige tekeningen van Jordaens bezit¹ en hier door een eervolle plaats inneemt in de rij van internationale instellingen waar deze meester als tekenaar het best vertegenwoordigd is, nl. de prentenkabinetten van Rotterdam (27)², Besançon (25)³, Parijs (24)⁴, Berlijn (21)⁵ en Leningrad (20)⁶.

Deze 20 tekeningen, alle van hoge kwaliteit, illustreren zowat de meest uiteenlopende iconografische genres. Men vindt er compositieschetsen onder van taferelen uit het Oude en het Nieuwe Testament, uit het leven van heiligen, uit de mythologie en uit de geschiedenis, terwijl ook een voorstelling van een gezegde of spreekwoord niet ontbreekt. Enkele prachtige studies naar het leven, zowel van een paar vrouwen, van een kind als van een hond, vullen dit rijke ensemble aan. Op het gebied van de techniek

1 Cfr R.-A. d'Hulst, Jordaens Drawings, Brussel - Londen - New York, 1974, III, p. 617-18.

2 Ibidem, p. 629.

3 Ibidem, p. 619-20.

4 Ibidem, p. 627-28.

5 Ibidem, p. 618-19.

6 Ibidem, p. 624.

[p. 548]

leveren deze bladen voorbeelden van de verschillende wijzen waarop Jordaens gedurende zijn lange loopbaan, ingevolge de meest uiteenlopende opdrachten, te werk ging: sommige getuigen van een uiterste soberheid in de gebruikte middelen (zwart krijt, pen en lavis in bruin), andere daarentegen werden uitgevoerd met rijke, veelkleurige aquarel en dekverf.

Naast deze eigenhandige tekeningen, bezit het Antwerpse prentenkabinet ook een 8-tal kopieën door vreemde hand⁷ naar al of niet verloren werken van Jordaens, zowel schilderijen als tekeningen. Hoewel niet van grote kwaliteit, zijn deze bladen kunsthistorisch niet zonder belang. Het is over één hiervan, De korting drinkt (afb. 1), dat ik het in deze korte bijdrage wil hebben. Dit blad, 197:300 mm groot, uitgevoerd in zwart en rood krijt en licht met aquarel opgewerkt, werd in 1949 te Londen aangekocht⁸. Een andere kopie-tekening met hetzelfde onderwerp, in het Poesjkin Museum te Moskou, is mogelijk van dezelfde hand⁹.

De koning drinkt was één van Jordaens' geliefkoosde onderwerpen en moet bij de burgerij van Antwerpen, zowel als van daarbuiten, een groot succes hebben gekend. Het feest van de Epifanie of Driekoningen (Mattheus, 2: 1-12), in de Vlaamse gewesten zoals elders gevierd op 6 januari, gaf traditioneel aanleiding tot een rijk gelag. Vrienden en verwanten schaarden zich om de dis om samen te eten, te drinken en zich te vermaken. Het feest begon met de aanstelling van een ‘koning’, verkozen bij het lot. Zulks gebeurde soms aan de hand van briefjes, doch meestal werd een grote taart met daarin een boon gebakken, en hij die deze boon in zijn portie aantrof mocht de feestelijkheden leiden. Zijn eerste taak bestond er in, naar gelang het gezelschap, een aantal assistenten aan te stellen: de ‘koningin’ - de enige vrouwelijke rol - de hofmeester, de schenker, de doedelzakspeler, de zanger, de nar, de geneesheer en anderen. Allen werden meermaals door Jordaens bij de uitvoering van hun taak weergegeven. Hij liet echter de keuze van zijn hoofdpersonages niet aan het toeval over: bij hem is de ‘koning’ steeds de oudste, de ‘koningin’ steeds de mooiste van het gezelschap. In De koning drinkt vond hij de gelegenheid de welgestelde burgerij, de stand waartoe hijzelf behoorde en wiens levensgewoonten hij goed kende, aan tafel af te beelden. Vaak genoeg had hijzelf het Driekoningenfeest gevierd en hij wist hoe stevig er dan gegeten werd en hoe luidruchtig het kon worden nadat er overvloedig werd gedronken.

7 Ibidem, p. 617-18.

8 Inv. nr. 741; Jordaens Drawings, II, p. 532-33, nr.C 58, afb. 530.

9 Jordaens Drawings, II, p. 533, nr. C 59, afb. 531.

[p. 549]

Ill. 1: Kopie naar J. Jordaens, De koning drinkt, Stedelijk Prentenkabinet, Antwerpen.

Jordaens schilderde het Driekoningenfeest herhaaldelijk en op verschillende wijzen, doch steeds illustreerde hij hetzelfde moment, dit namelijk waarop de ‘koning’ het glas heft en aan de mond brengt, terwijl het gehele gezelschap vreugdevol uitroept: ‘De koning drinkt!’.

Onder de bewaarde versies van zijn eigen hand, is de vroegste díe in het museum te Kassel¹⁰; zij dateert uit de jaren 1630, althans haar oorspronkelijk gedeelte, want zij werd omstreeks 1650-60 links en rechts vergroot. Het intiem karakter van het feest komt echter beter tot uiting in een schilderij uit het Louvre¹¹, van omstreeks 1638-40, waarin schier al de personages ontleend zijn aan zijn gezin of zijn verwanten; de vertrouwde kop van zijn schoonvader, Adam van Noort, komt zelfs tweemaal voor en zeer waarschijnlijk gebruikte Jordaens hier ook, naast zijn echtgenote Catharina, zijn drie kinderen Elizabeth, Jacob en Anna Catharina als model.

Nauw met dit werk verwant, doch luidruchtiger en meer bevolkt, is De koning drinkt in het Museum te Brussel (Cat. 1953, nr. 664)¹² (afb.2), van

10 R.-A. d'Hulst, Jacob Jordaens, Antwerpen - Londen - Stuttgart, 1982, p. 180, afb. 132.

11 Ibidem, p. 179, 180, 283, afb. 139.

12 Ibidem, p. 180, afb. 140.

[p. 550]

Ill. 2: J. Jordaens, De koning drinkt, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel.

omstreeks 1640, waarin het plezier dreigt te ontaarden in krakeel. Sommige leden van het gezelschap beheersen reeds zichzelf niet meer en gedragen zich onbehoorlijk, zoals de ‘geneesheer’ die deerniswekkend de toeschouwer aankijkt terwijl hij zijn overvolle maag ontlast.

Niet minder van kwaliteit en zeker één van de beste behandelingen van dit onderwerp bevindt zich in de Hermitage te Leningrad¹³. Hoewel geschilderd kort na de Brusselse versie en in dezelfde murwe tonen, maakt dit schilderij een rustiger indruk, vooral wegens de minder heftige gebaren van de gasten omheen de tafel.

De meest uitvoerige versie, oorspronkelijk in het bezit van aartshertog Leopold-Willem en met diens verzameling in 1656 overgebracht naar Wenen, kan men thans aantreffen in het Kunsthistorisches Museum aldaar (afb. 3)¹⁴. Het tafereel omvat niet minder dan zeventien deelnemers van verschillende leeftijd, terwijl de dignitarissen geïdentificeerd zijn door op hun kledij gespelde strookjes papier; een gezette, lome ‘koning’

13 Ibidem, p. 180.

14 Ibidem, p. 179, 180-81, afb. 158.

[p. 551]

Ill. 3: J. Jordaens, De koning drinkt, Kunsthistorisches Museum, Wenen.

heeft zojuist het glas aan de lippen gebracht en zodoende een algemene jubelkreet aan het gezelschap ontlokt. Het ware verkeerd te veronderstellen dat Jordaens, niettegenstaande hij de genoegens van het leven wist te waarderen, de buitensporigheden goedkeurde die vaak met dergelijke gelagen gepaard gingen, daarvoor was zijn burgerlijke zin voor gematigdheid te groot. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat een bovenaan in het Weense schilderij aangebrachte cartouche het motto draagt: ‘Nil similius insano quam ebrius’ (Niets lijkt meer op een waanzinnige dan een bedronkene). Deze versie, ontstaan omstreeks 1640-45, getuigt van de nieuwe stijl die zich in het oeuvre van Jordaens te dien tijde manifesteerde: hij verlaat de compositie met figuren te halven lijve op de voorgrond, en streeft naar een normalere verhouding tussen de ruimte en de handeling die er zich in afspeelt. Geleidelijk zullen zijn personages, meer en meer ten voeten uit weergegeven, zich gemakkelijker gaan bewegen en als het ware vrijer ademen.

[p. 552]

Ill. 4: J. Jordaens, De Koning drinkt, Privé-verzameling, U.S.A.

De koning drinkt, te München¹⁵, illustreert de dwingende kracht die deze nieuwe ruimteopvatting op Jordaens uitoefende. Hoewel het 1646 is gedateerd, had hij het doek in feite reeds in de jaren dertig geschilderd, doch hij heeft het achteraf aan de vier zijden uitgebreid om aldus de kamer waarin het gezelschap zich bevindt, uitvoerig te kunnen afbeelden.

Dezelfde overgang naar meer ruimtelijkheid kan worden geïllustreerd door de vergelijking van De koning drinkt, voorheen in de verzameling Meeus te Brussel en thans in Amerikaans bezit (afb. 4.)¹⁶, met een later, door het atelier uitgewerkte en vergrote versie ervan in het Museum te Brussel (Cat. 1953, nr. 242) (afb. 5)¹⁷.

Op het gebied van de compositie staat de tekening in het Antwerpse Prentenkabinet niet ver af van de schilderijen te Brussel (Cat. 1953, nr. 664) en in de Verenigde Staten, waarin de ‘koning’, omgeven door twee goed afgewogen figurengroepen, is afgebeeld op de verticale middenas. Op typisch Caraveggeske wijze heeft Jordaens in deze werken de personages

15 Ibidem, p. 181.

16 Ibidem, p. 181.

17 Ibidem, p. 181.

[p. 553]

Ill. 5: J. Jordaens, De koning drinkt, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel (in bruikleen aan het museum te Doornik)

ten halven lijve omheen de tafel geschaard, ze zo dicht mogelijk bij de toeschouwer gebracht en er het compositieveld mede gevuld. Door ze aldus samen te dringen op een beperkte oppervlakte, kon hij het accent leggen op de uitdrukkingen van hun aangezicht en hun handen, de intensiteit verhogen van het weergegeven tafereel en zijn psychische eenheid bevorderen. Ook wat de types van de personages alsmede hun houdingen en gebaren betreft, vertoont de tekening overeenkomsten met deze twee schilderijen. Met dit uit Brussel deelt ze o.m. de fysionomie van de ‘koning’, waarvoor Jordaens' leermeester en schoonvader Adam van Noort model heeft gezeten, terwijl ze, zoals hel Amerikaanse doek, links een groep omvat gevormd door de spuwende ‘geneesheer’, bijgestaan door een jonge vrouw (met achter hen een wijnschenkende jongeling en een minnekozend paar),

[p. 554]

in het midden een nar met opgestoken armen, en rechts een vrouw met een kind op de schoot en een andere vrouw naast haar.

Het behoorde tot Jordaens' praktijk studies naar het leven te tekenen met hel oog op de gedetailleerde uitwerking van een compositie. Dergelijke bladen werden in het atelier bewaard om eventueel achteraf opnieuw gebruikt te worden, hetgeen vaak het geval was, en het valt derhalve niet te verwonderen dat een zelfde figuur kan aangetroffen worden in werken die geenszins in dezelfde tijd zijn ontstaan. Voorzichtigheid is dan ook geboden bij het hanteren van deze studies naar het leven als dateringsmateriaal: zij kunnen hoogstens als post quem-elementen worden aangezien.

In de Antwerpse tekening komen enkele personages voor die teruggaan op studies naar het leven, uitgevoerd in de jaren 1640-45 als voorbereiding tot het Amerikaanse schilderij. De nar met opgestoken armen, die zich achter de ‘koning’ bevindt is er één van. De studie hiervoor, uitgevoerd in rood en zwart krijt en gehoogd met wit (171:140 mm), thans bewaard in het Mount Holyoke College, South HadJey, Mass.¹⁸, geeft mogelijk Jordaens zelf weer. Voor de kop van de minnekozende man boven de ‘geneesheer’, kan men verwijzen naar de middenste van drie studiekoppen op een blad in het Louvre¹⁹, uitgevoerd in dezelfde techniek (230:310 mm). De kop van de vrouw rechts van de ‘koning’, tenslotte, gaat terug op een studie in rood en zwart krijt (174:148 mm) die zich in het Courtauld Institute (Sir Robert Witt Collection) te Londen²⁰ bevindt. Het is derhalve duidelijk dal de tekening in het Antwerpse Prentenkabinet niet vóór de jaren 1640-45 kan ontstaan zijn. Daar deze tekening echter met geen enkele bewaard gebleven versie van De koning drinkt - hetzij geschilderd of getekend - overeenstemt, valt het niet uit te maken naar welk voorbeeld zij werd gekopieerd. Ook de naam van haar auteur zal men, gezien haar geringe kwaliteit, moeten schuldig blijven.

18 Jordaens Drawings, I, p. 254-55, afb. 175b. Deze studie werd eveneens gebruikt voor De koning drinkt in het Kunsthistorisches Museum te Wenen, en ook nog in één van de gelijknamige schilderijen in het museum te Brussel (Cat. 1953, nr. 242).

19 Jordaens Drawings, I, p. 253-54, afb. 174. Deze studie werd ook gebruikt voor De koning drinkt in het Kunsthistorisches Museum te Wenen; ze komt tevens voor in een gelijknamig schilderij, uitgevoerd door het atelier, in het museum te Brussel (Cat. 1953, nr. 242). De studie links op het blad is een zelfportret dat Jordaens gebruikte voor de Amerikaanse Koning drinkt; de derde studie toont een jonge vrouw die door de kunstenaar werd afgebeeld in De koning drinkt te Leningrad.

20 Jordaens Drawings, I, p. 256, afb. 177. Deze studie werd ook gebruikt voor een Koning drinkt, uitgevoerd door het atelier, in het museum te Brussel (Cat. 1953, nr. 242).

[p. 555]

Résumé
Le roi boit, un dessin d'après Jordaens, au Cabinet des estampes à Anvers.

Le Cabinet des estampes d'Anvers figure parmi les institutions où l'oeuvre dessiné de Jordaens est le mieux représenté: il ne possède pas moins de 20 dessins authentiques de l'artiste, tous de haute qualité. Tous les genres iconographiques y sont représentés. On y trouve des scènes de l'ancien et du nouveau testament, de la vie des saints, de la mythologie et de l'histoire, et l'illustration d'une scène de genre ou d'un proverbe n'y manque pas non plus, le tout étant complété par quelques études de personnages et d'animaux pris sur le vif.

Toutes les techniques employées par le maître, pendant sa longue carrière, y sont représentées: certains dessins témoignent d'une extrème sobriété dans l'emploi des moyens (pierre noire, plume et lavis brun), tandis que dans d'autres il se révèle un étonnant coloriste à l'aquarelle ou à la gouache.

En plus des dessins authentiques, le Cabinet des estampes possède une huitaine de copies par des mains étrangères, d'après des tableaux ou des dessins de Jordaens Bien que n'ayant pas la qualité des originaux, certaines de ces feuilles ne manquent pas d'intérêt. C'est de l'une d'elles, Le roi boit (fig. 1), que traite le présent article. Ses dimensions sont de 197:300 mm et elle est exécutée à la pierre noire et à la sanguine, légèrement rehaussée à l'aquarelle. Elle fut acquise à Londres en 1949.

Le roi boit fut un des sujets préférés du maître, et il n'y a aucun doute que ce genre de tableau fut fort apprécié par la bourgeoisie anversoise de l'époque. De nombreuses versions en sont conservées, dont la plus ancienne, au Musée de Cassel, date de vers 1630.

Du point de vue de la composition, le dessin d'Anvers se rapproche le plus du tableau de vers 1640 se trouvant au Musée de Bruxelles (Cat. 1953, n^o 664) (fig. 2) et de celui de vers 1640-45 qui antérieurement faisait partie de la collection Meetis, à Bruxelles, et qui se trouve actuellement aux Etats-Unis (fig. 4). Dans le dessin apparaissent quelques personnages qui remontent à des études exécutées sur le vif en vue de ce dernier tableau: le bouffon se trouvant derrière le ‘roi’(actuellement au Mount Holyoke College, South Hadley, Mass.), la tête du personnage courtisant se trouvant au-dessus du ‘médecin’(Louvre, Paris), et enfin la tête de la femme à droite du ‘roi’ (Courtauld Institute, Londres). Il s'avère, par conséquent, que le dessin d'Anvers ne peut pas être antérieur à 1640-45. Comme il ne coïncide avec aucune version peinte ou dessinée parvenue jusqu'à nous, il n'est pas possible d'identifier son modèle. Vu sa qualité limitée, aussi le nom de son auteur reste inconnu. Un autre dessin, de même sujet et également une copie, se trouvant au musée Pouchkine à Moscou, pourrait être de la même main.