De Gulden Passer. Jaargang 61-63

[p. 441]

Een antwerpse autografe brief van Petrus Kaerius over zijn kaartboek van de nederlandse provincien 1617 Germania inferior
door Prof. Dr. Guido Persoons
(Antwerpen)

Petrus Kaerius alias Pictor Van den Keere (1571 - ca. 1646) stamde werkelijk uit een geslacht van geografen, zowel kaartsnijders en atlasdrukkers als commentatoren. Hijzelf was de zoon van de begaafde Gentse lettersnijder Hendrik van de Keere, die voor het Plantijnse huis talrijke befaamde alfabetten sneed. Petrus Kaerius was de schoonbroer van Jodocus Hondius met wie hij santen onder meer de opzienbarende gigantische kaart van Europa uitgaf, Nova totius Europae descriptio (1595), en samenwerkte voor Hondius' Atlas minor (1628). De zuster van deze Jodocus Hondius huwde op haar beurt Petrus Montanus, die onder meer de commentaar schreef bij Kaerius' hoofdwerk Germania inferior (1617). De tante van onze cartograaf was de moeder van de kaartsnijder Abraham Goos, auteur van Het Nieuw Nederlandsch Caertboeck, (1616). Petrus Kaerius week tijdens de troebelen ui de Zuidelijke Nederlanden met zijn familie uit naar Engeland, waar zijn zuster in 1587 Jodocus Hondius huwde. Hijzelf leerde daar ook Petrus Montanus kennen en sneed voor John Nordon's Speculum Brittaniae (1593). Nadien vestigde hij zich in Amsterdam, waar hij in 1599 huwde met Anna Bert, zuster van Petrus Bertius, de tekstschrijver van Hondius' Tabularum geographicum. De familie Bert was aan Kaerius welbekend vermits zijn moeder met hun vader was hertrouwd.

Hoewel Petrus Kaerius ook bekend bleef als auteur van losse landkaarten en als medewerker aan andere Amsterdamse drukken, zoals Willem Blaeu's Licht der Zeevaat (1608) of de uitgave in het Frans van Guicciardini's Description de touts les Pais Bas (1613), blijft de atlas van de Nederlandse provinciën zijn hoofdwerk. Het werk Germania inferior (1617), was

[p. 442-443]

ZIPA, of de polder van Zype in Noord-Holland.
Kaart nr. 16 uit Petrus Kaerius & Petrus Montanus, Germania inferior, Amsterdam, P. Kaerius, 1617 (exemplaar MPM Antwerpen, B 33).

[p. 444]

niet alleen nieuw door zijn uitgebreide omvang maar was ook de eerste atlas over de Nederlanden in folioformaat. Het werk verscheen eind januari 1617 in het Latijn, met een herdruk in 1622 en een Franse uitgave eveneens in 1622¹:

PETRI KAERII / GERMANIA / INFERIOR / id esi, / XVII provinciarum ejus novae / et exactae Tabulae Geugra- / phicae, cum Luculentis Sin- / gularum descriptionibus / additis. / à Petro Montano. / Amstelodami / impensis Pet. / Kaerii. 1617. //
Petrus Kaerius Caelavit et Excudebat.//²

In het Antwerps Stadsarchief vonden wij de autografe brief van Petrus Kaerius waarin hij bij verschijnen in 1617 dit kaartboek van de zeventien provinciën aanbiedt aan de magistraat van Antwerpen. Hij werd hiervoor met vijfentwintig pond vereerd³

Aende Eerentfeste, Achtbare, Hoochwyse ende zeer Voorzienige Heeren, myne Heeren de Burgemeesters der Stadt Antwerpen.
Myn Heeren, het is genoechsaem kennlick dat die GEOGRAPHIE van soodanige aert is, dat sy nimmermeer tot volle perfectie gebracht en can werden, ende dat door vele ende verscheydene redenen ende verhinderingen, van welcke onder andere wel de voornaemste is dese, dat het den mensche (eensdeels door de cortheyt syns levens, anderdeels oock dat hy somtijts door oorloge, verscheydenheyt van natten ende sprake, oock anderszins door straetschenders, wilde dieren, oock wilde onreysbare wegen oft plaetsen, over al ende in allen oorden niet commen can) onmogelick is, alle ende rechte gelegenheyt van landen ende plaetsen te ondersoecken, uyt te vinden ende waer te nemen; hoewel nochtans nu in onse tyden vele ende groote neersticheyt met uytnemende oncosten, moeyten, ende onverdrietige couragie gedaen is ende noch dagelicx gedaen wordt. Van welcke ick oock myn cleyn ontfangen talent te werck stellende my verstout hebbe, in het licht te geven seker BOECK in folio waerinne dat IN SEVENTHIEN DISTINCTE PLATEN OFTE CAERTEN seer claerlick worden afgebeeldt DE SEVENTHIEN NEDERLANTSCHE PROVINCIEN elck int bysondere (mitsgaders oock OOSTVRIESLANDt, DE ZYP ende BEEMSTER) voor desen noyt tsy door Abrahamum Ortelium, Gerardum Mercatorem, G. de Judaeis ofte eenige andere Geographisten in sulcker form uytgege-

1 Deze platen werden ten dele herbruikt door Claes Jansz. Visscher in Germania inferior, (1634). Zie C. Koeman, Atlantes Neerlandici, Bibliography of terrestrial, maritime and celestial atlases and pilot books, published in the Netherlands up to 1890, II, Amsterdam, 1969, p. 216-220. Als aanvulling op dit artikel geldt dat ook Antwerpen exemplaren bezit: het Museum Plantin-Moretus bezit ccn opgekleurd exemplaar van de eerste uitgave van 1617 (Kee 1); Stadsbibliotheek en ook Ruusbroecgenootschap (L.) de herdruk in het Latijn/Nederlands van 1622 (Kee 2); Bibliotheek U.F.S.I.A,, de uitgave in het Frans van 1622. (Kee 3).

2 Deze atlas van Petrus Kaerius werd in 1966 anastatisch herdrukt te Amsterdam bij Theatrum Orbis Terrarum, voorzien van een inleiding door C. Koeman.

3 Stadsarchief Antwerpen, Rek. 2062, Specificaties bij de stadsrekening 1617/3.

[p. 445]

ven ofte aent licht gebracht, waeraen ick in den tijt van meer als twee iaeren dat ick daermede besich ben geweest, geenen moeyte, arbeyt, noch costen gespaert en hebbe, om alle gelegenheyt der voors. Provincien op het alder nauwste, perfecste ende volcomenste voor te stellen ende aen te wysen. Ende also ick niet geweten hebbe, wien ick dit werck, nae dat ick het aen Haere Hoocheden gedediceert hadde, bequamer als uedele Heeren soude mogen voordragen, soo hebbe ick niet connen naertaten Uedelen tselve hiermede reverentelick te presenteren, ootmoedichlick biddende, Uedelen gelieven het selvige also in danck van my op ende aen te nemen, ende so Uedelen elck een exemplaer believen gereet gemaect te hebben, tselve sal met allen spoel ende neersticheyt geschieden.
Hiermede Eerentfeste, achtbare Heeren Uedelen der erdlicke genadige protectie bevelende. Uedelen seer onderdanige ende bereytwillichste dienaer
(get.) PETRUS KAERIUS

(Apostille vanwege het Schepencollege van Antwerpen, in margine:)

Myne heeren Borghemeesteren ende Schepenen ordonneren aende Tresoriers ende Rentmeestere te vereeren ende beschencken den suppleant met vyffentwintich gulden eens voor het CAERTBOECK in dese vermelt, daer mede hy dese stadt heeft vereert ende beschonken. Actum 27 Aprilis 1627. (get.) J. Jacobeus 1617.4.27, Buc. // 25 gl.

In de stadsrekeningen van 1617 wordt op folio 502 de 25 pond als volgt ingeschreven:

Petrus Kaerius, de somme van vijfentwintich ponden artois, daermede mijne heeren hem hebben vereert ende beschoncken voor sekeren CAERTBOECK VAN DE NEDERLANTSCHE PROVINCIEN, daermede hij de stadt heeft vereert ende beschoncken, volgende de requeste ende apostille daeroppe gestelt, met ordonnantie ende quictantie... xxv L.⁴

Petrus Kaerius schrijft dat hij twee jaar aan het boek heeft gewerkt.

In deze autografe brief weegt de auteur niet alleen eigen werk af tegenover het oeuvre van A. Ortelius, G. Mercator en G. de Judaeis, maar wijst hij ook op de totaal nieuw opgetekende kaarten van Oostvrieslandt, de Zyp en Beemster. In Antwerpen kende men deze gebieden vrij goed vermits vele nieuwe inpolderingen ten noorden van Haarlem waren gefinancierd door de Antwerpse beurs⁵. De Antwerpse kooplieden investeerden in de Zype

4 P. Génard, Snipperingen van biographischen aard, Gent, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, 1890, p. 16.

5 In de Zype werd Tielman Susato na zijn Antwerpse periode, in 1561 commissiebaljuw en schout; in 1563 heemraad. Op 6 augustus 1563 maakten hij en zijn vrouw Elizabeth Peltz te Alkmaar hun testament.
R.D. Baart de la Faille. De beurs van Antwerpen, de bedijking van de Zype in 1552 en de schilder Jan van Scorel, Groningen, Handelingen van het elfde Nederlandse Philologen-congres gehouden te Groningen, 1925, p. 43.
J. Belonje, De polderregering van de Zijpe, in De navorscher, 1933, p. 43-68.
K. K. Forney, Tielman Susato, sixteenth-century music printer: an archival and typographical investigation, Kentucky, 1978, p. 53 vv.

[p. 446]

voor vijfduizend morgen land van de 8400 die nieuw waren gewonnen op de zee. Zo kocht bijvoorbeeld de Antwerpse muziekuitgever en latere baljuw Tylman Susato op 15 maart 1553 met minder dan vijfhonderdentien. (!) morgen land inde Zype in Holland... van Nicolas Nicolai, Guillemois en heer Janne van Schorel Canonick tot Vuytrecht. Dit lezen wij in certificatie voor de Antwerpse schepenen van 24 april 1553. Daarin wordt ook geschreven dat Tylman Susato tweehonderd morgen van dit land in de Zype borg stelt tegenover de juwelenkoopman Isaac Hoirnick van Breslau ter saken vanden coope van eenen Juweele van goude wesende de figure ofte forme van SCEPE, MET VEEL COSTELICKE GESTEENTEN ENDE PEERLEN met allen den toebehoirten tghene hy inder maent van october 1550 van Janne van Oisten gecocht heeft gehadt, ende dwelck de vrs. Hoirnick hem comparant vercocht ende te dancke gelevert heeft⁶.

Op de 14de kaart van zijn Germania inferior toont Petrus Kaerius ons AGRI/ZYPANI/Nova Descript. /Amsteloda. P. Kaerius Excud. /Anno 1617. De ingedijkte polder, sinds 1552 nieuw veroverd op de Noordzee wordt van zuid naar noord doorsneden door de hogerliggende Groote Sloot, die noordwaarts naar zee afwatert via twee sluizen. Met energie geleverd door een schare windmolens wordt hierin het water gepompt van de omliggende lagere polder, die keurig is gecompartimenteerd in tien grote rechthoekige secties door Vaerten die oost-west lopen. Een veelvoud van kleinere sloten wateren allen ai naar deze vaarten. Daardoor verkrijgt het gehele landschap zijn herhaald geometrisch patroon als een lappedeken. De huidige Gemeente Zype in de provincie Noord-Holland, halfweg tussen Den Helder en Alkmaar, telt vandaag de dag nog tien zulke watermalers. Het zijn alle achtkante, met riet bedekte poldermolens, in 1552 mede met Antwerps kapitaal gefinancierd⁷.

6 Stadsarchief Antwerpen, Cert. 15, f^os, 282-283. Ook deze archieftekst wordt niet vermeld in U. Meissner, Der Antwerpener Notendrucker Tylman Susato, Berlin, 1967, 2 vol. en zelfs niet in K.K. Forney, o.c.

7 Zie ook: A. Vierlingh, Tractaet van Dyckagie (c. 1579), 's Gravenhage 1920, p. 202, 292-305 en Valcooch. Chronyck van de Sijpe, Amsterdam, 1740.