De Gulden Passer. Jaargang 61-63

[p. 417]

Abraham Ortelius en Bonaventura Vulcanius (1574-1598)
door Alfons Dewitte
(Varsenare)

Directe redenen tot contact tussen de koninklijke geograaf en numismaat Ortelius en de Brugse filoloog B. Vulcanius (De Smet, 1538-1614) zijn niet voor de hand liggend. Het duidelijke cosmopoliete karakter van Antwerpen enerzijds-100 op de 800 Bewaarde brieven van Vulcanius betreffen Antwerpse correspondenten, - een toevallige vriendschap met Arnold Mijl anderzijds waren de toegang tot een vriendschap die veelbelovend begon in 1574 met zacht- cn zoetheid in het Album Amicorum van Pembroke College¹. Pas in 1581 zou de te controleren vriendschap starten, waarvan tot op vandaag een 40-tal brieven, op vier na ongepubliceerd, overbleven en die duidelijk aantonen hoe belangrijk de diverse disciplines reeds in de 16de eeuw aan mekaar tributair waren².

Vulcanius eerste teksten omheen Ortelius betreffen de Index, in de Theatrum-editee 1570, aangelegd door Arnold Myl, waarin de Antiqua regionum, Insularum, Urbium, Oppidorum, Montium... nomina waren opgenomen³. Dit zou, zoals voldoende bekend, uitmonden in de Synonymia Geographica (Plantijn, 1578)⁴, de Nomenclator Ptolemaicus (1584) en uiteindelijk de Thesaurus Geographicus (1587 en 1596), het continu zorgenkind van Ortelius, een continue inspiratie voor vele zowel ideeën-uitwisseling als uitwisseling van manuscripten onder gelijkgezinden. Het is misschien niet zo wonderlijk dat Ortelius wachtte op uitgesproken samenwerking tot Vulcanius in 1581 te Leiden hoogleraar werd.

1 Album Amicorum. Abraham Ortelius, Ed. K. Pu Raye, Van Gendt & Co, Amsterdam 1969, p. 52-53, f^os 63v^o 64.

2 Zie Bijlage I.

3 Theatrum orbis Terrarum, b11-o, met inleidingsbrief van A. Myl.

4 In brief 83 01 07 aan Vulcanius schreef Ortelius: ‘non exigui erat laboris omnia ex omnibus scriptoribus locorum nomina in unum redigere volumen (ubl(eiden). Cod Vulc 105, III).

[p. 418]

Naast Arnold Myl was Vulcanius, ten laatste in 1575, een directe correspondent van Fr. Hooghenberg geworden via Jan Palmerius (uit Bourges). Inderdaad werd een concept van hem uit zijn Keulse tijd (1573-74) via 32 platen van de hand van Hooghenberg, begeleid door telkens vierregelige hexameters, de Historia Psyches ex Asino aureo van Apuleius uitbrengen, in 1575 gerealiseerd in die zin dat naast de Latijnse teksten ook een Duitse omzetting het geheel beter op de markt bracht. Zeventien van de 32 onderschriften waren van de hand van Vulcanius. Zijn vertrek naar Genève, ideologisch ongepast, liet Jean Mellerus Palmenus de uitgave voltooien⁵.

Blijkt uit correspondentie met A. Myl dat de bereidheid tot samenwerking in de zeventiger jaren vrijwel alleen theoretisch bleef, dan komt die in werkelijkheid op gang in 1581. B. Vulcanius stuurt - midden de omsingeling van Antwerpen - een handschrift door van Constantinus Porphyrogenneta mét noten betreffende geographica quaedam en urbium nomina (het Hs. Cod Vulc 7 van de Leidse Universiteitsbibliotheek), handschrift dat hijzelf pas in 1588 op de pers zou leggen. De uitlening duurt vijf maand. Ook P. Diaconus, De Gestis Langobardorum, de Polybii Historiae en teksten van Callimachus worden Ortelius toevertrouwd in 1584, mét, in 1592, een zeer oude Ptolemaios⁶. Omgekeerd bevindt zich nu nog op de Leidse Bibliotheek, Cod Vulc. 1, een 12de-eeuwse codex Isidori Hispalensis Etymologiarum LL.XX (122 fol, gerubriceerd, met kleur opgehoogde initialen), een codex die Ortelius in 1586 van de erven Theodoor Poelman kon afkopen nadat hij die reeds in 1581 Vulcanius ter beschikking had kunnen stellen⁷.

Vormt Ortelius op die manier een introductie voor Vulcanius bij Antwerpse vrienden als A. Schottus, A. Marcellinus, J. Vivianus, B. Moretus uiteraad e.a., dan is het wel heel zonderling hoe Vulcanius i.p.v. rechtstreekse contacten met Jacob Monavius aan te leggen vanaf 1581 eerder via Ortelius met hem in contact komt. Een contact dat voor hem zeer belangrijk was, gezien hij via deze tussenpersoon continu aandringt manuscripten uit de bibliotheek van Thomas Rehdiger Silesius te Breslau ter inzage of ter vergelijking te krijgen. Dat Vulcanius de aangewezen per-

5 H. De Vries de Heekelingen, Correspondance de B. Vulcanius, 1573-1577, Den Haag 1923, p. 162, 168. ubl(eiden), Cod. Vulc. 93, f^os 70-71v^o.

6 Zie de briefwisseling 1584 (Inventaris nrs. 14-18) en 1592 (Inventaris nr. 22).

7 ubl(eiden), Cod. Vulc. 1, f^o 1; Inventaris nr. 3.

[p. 419]

soon is om vooreerst voldoende bericht van Plantijn, vanaf 1583 te Leiden geïnstalleerd, te krijgen, vervolgens om aan reeksen laudatoria te komen zowel voor eigen als voor vriendenprojecten, bewijzen de ontelbare vragen via Vulcanius aan J. Lipsius, Dousa, J. Scaliger, J. Gruter, F. Van Raphelinghen, aanvragen die meestal gepaard gaan met boekenschenkingen, wat dan ook voor Vulcanius niet onaardig is.

Tot zo ver deze korte introductie op voornamelijk de inventaris der briefwisseling tussen beide gevoerd, wat Bijlage I van onze tekst uitmaakt. Bijlagen II en III zijn lofdichten op Ortelius, het tweede met rechtstreekse verwijzing naar de ‘gemeenschappelijke’ vriend Monavius. Bijlage IV refereert naar de publicatie, oin 1601, door F. Sweerts van de Lacrymae over Ortelius, een litterair genre dat niet alleen de overledene doch meestendeels de contribuanten kon laten schitteren.

[p. 420]

Bijlage I
Inventaris briefwisseling 1581-1598

1.	81 08 00 Vulcanius aan Ortelius Ego tametsi loca disjuncti sumus m UBL, Cod Vulc 36, f^os 121v.
2.	81 08 10 Ortelius aan Vulcanius Qui Ortelii tui eiusque studiorum etiam absens memineris o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
3.	81 09 03 Ortelius aan Vulcanius Eu mitti librum Notitiarum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
4.	81 10 28 Ortelius aan Vulcanius Nunc tandem ad binas tuas literas o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
5.	81 11 26 Ortelius aan Vulcanius Remitto tibi Porphyrogennetam tuum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
6.	82 02 29 Ortelius aan Vulcanius Librum Notitiarum meum recepi o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
7.	82 03 12 Ortelius aan Vulcanius Remitto tibi per hunc meum amicum Semiamira (nu)m tuum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
8.	82 03 00 Ortelius aan Vulcanius Redditum est mihi carmen tuum in Monavii Symbolum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
9.	82 06 05 Ortelius aan Vulcanius Plenum bonae spei fecisti me tuis litteris o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
10.	82 08 28 Ortelius aan Vulcanius Tui, neque tuorum erga me meritorum o. UBL, Cod Vulc 105, 111.

[p. 421]

11.	82 09 18 Ortelius aan Vulcanius Eu lacerata mea manu supplita o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
12.	82 10 03 Ortelius aan Vulcanius Eu quem diu desiderasti o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
13.	83 01 07 Ortelius aan Vulcanius Te bene valere, observandissime Vulcani, gaudeo o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
14.	83 12 17 Vulcanius aan Ortelius J. Hessels, Abr. Ortelii Epistulae, 1887, p. 305-307.
15.	84 02 18 Ortelius aan Vulcanius Intelligo quid de Friseo scribas o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
16.	84 03 16 Ortelius aan Vulcanius Heri accepi Etymologicum tuum o: UBL, Cod Papenbr. 2.
17.	84 04 03 Ortelius aan Vulcanius Litteras tuas et pretium librorum accepi o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
18.	84 05 07 Ortelius aan Vulcanius Ante triduum accepi Islandiae tabulam o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
19.	84 08 18 Ortelius aan Vulcanius Literas tuas quibus 12 Julii adscripseras o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
20.	84 12 31 Ortelius aan Vulcanius Lugubrem pompam accepi o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
21.	89 05 00 Vulcanius aan Ortelius De critico libello, cuius titulum m: Cod Vulc 36, f^o 115v.

[p. 422]

22.	92 08 25 Ortelius aan Vulcanius Litteras tuas, doctissime Vulcani, accepi o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
23.	92 09 04 Vulcanius aan Ortelius J. Hessels, op. cit., p. 528-530.
24.	93 04 01 Ortelius aan Vulcanius Suspicionem de animo meo erga te o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
25.	93 03 28 Ortelius aan Vulcanius Litteras tuas cum adiunctis Agathiae foliis o: UBL, Cod Vulc 105, 111
26.	93 05 04 Ortelius aan Vulcanius Desiderare te Addimentum IV nostri Theatri o: UBL, Cod Vulc 105, 111
27.	93 06 09 Ortelius aan Vulcanius Eu particul(am) litterarum Monavii ad me u: UBL, Cod Vulc 105, 111.
28.	94 08 24 Ortelius aan Vulcanius Tuos ad me accepi o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
29.	94 10 10 Ortelius aan Vulcanius Nova tua de reditu Batavorum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
30.	96 05 20 Ortelius aan Vulcanius S.P., vir clarissime. A me item a Jacobo Monavio o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
31.	96 09 23 Ortelius aan Vulcanius De libellulo a te misso o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
32.	96 10 08 Ortelius aan Vulcanius Dum priores meas iam diu o: UBL, Cod Vulc 105, 111.

[p. 423]

33.	96 12 31 Vulcanius aan Ortelius J. Hessels, op. cit., p. 709-710.
34.	97 01 08 Ortelius aan Vulcanius Salve a me et item a nostro communi amico Monavio o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
35.	97 08 12 Ortelius aan Vulcanius Eu litteras a communi nostro amico Jac. Monavio o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
36.	97 08 22 Ortelius aan Vulcanius Αϱχανομιαν recepi item adiunctum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
37.	97 10 26 Ortelius aan Vulcanius Lexicon a vibis desideratum iamdiu o: UBL, Cod Vulc 106, 11.
38.	97 12 02 Ortelius aan Vulcanius Ad mea interrogata responsum tuum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
39.	98 02 14 Vulcanius aan Ortelius J. Hessels, op. cit., p. 742-745.
40	98 04 26 Ortelius aan Vulcanius Amicorum optime fasciculum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.
41.	98 04 30 Ortelius aan Vulcanius Thesauros narras MMSS. librorum o: UBL, Cod Vulc 105, 111.

[p. 424]

Bijlage II
74 03 01 B. Vulcanius (antwerpen) aan A. Ortelius ubl, cod vulc. 97, f^o 13

ABRAHAMO ORTELIO

Quod me in amicorum fido conscribier albo

Orteli cupis, et dulci dignans amore
Id mihi tam volupe est, ut laetae gaudia mentis
Exprimere aut calamo nequeam, aut interprete lingua.
Tante tua est virtus; rara⁸ dulcedine morum
Condita et, suavi ambrosia iicundior usus
Intima mirifico pertentans viscera⁹ gustu.
Nec metus admissi ne te fors daret amici
Ulla dies. Neque enim vastum si totius Orbis
Perlustres structum arte tua ingenioque Theatrum
Clarum opus et nullis unquam delebile seclis¹⁰
Invenies ullum, qui quam Vulcanius, arcto
Foedere se obstringens, mage te veneretur ametque
Ni faciam, ultrices occent mea stamina Parcae¹¹.

8 Abraham Ortelius, Album Amicorum, Ed. J. Puraye, A.L. Van Gendt & Co, Amsterdam, 1969, f^o 125: nivea i.p.v. rara.

9 Ibid: pectora i.p.v. viscera

10 In Album Amicorum volgt hierna een tussenregel; Enumeresque tuos passim longo ordine amicos.

11 In Album amicorum gevolgd door B. VULC. B(rugensis). De titel van de opdracht is Aeternae Amicitae Sacrum, met op f^o 126, binnen cartouches: DNO ABRAHAMO ORTELIO GEOGRAPHO REGIO BON. VULCANIUS BRUGEN (SIS) PERPET(UAE) AMICITIAE PIGNUS POSUIT. ANTVERPIAE ANNO (I); I); LXXIV CAL(ENDAS) MART(IAS) en de inscriptie: onder Deo iuvante livor officit nihil,/Et non iuvante proficit nihil labor. Grieks boven, Θεου διδόντος όυδεν ιοχύει φθόνος/ καὶ μὴ διδόντος όυδεν ιοχύει πόνος

[p. 425]

Bijlage III
82 06 23 Vulcanius aan Ortelius¹² ubl, cod vulc 97, f^o 65.

Ad Abrahamum Ortelium

Speraras doctus, cari tibi, Dousa Monavii

Asymbolus ne praeteriret symbolum.

Plurima quod paucis celat mysteria verbis,

ITER FACIET, magno piis solatto?

Haud metus, Orteli, est. Neque enim omnes inter amicos

Fidei datae Dousa ullus est tenacior.

Ingratum tibi sed, vice quod plus simplice, scripsi

Ipse faciet, parum ratis successibus.

At nunc non, FACIET, sed FECIT scribo Monavii ut

Perenne sit nomen, perenne symbolum.

Testantus numerí, queis quo: ornaverit ille

Numero beatum forma et astris inserit.

1582.23 Junii

12 Bijzondere reeks van allusies op het werk, in voorbereiding, van de belangrijke vriend van Ortelius Jacob Monau (1545-1603): Jacobi Monavii Symbolum. Ipse faciet, variis variorum auctorum carminibus expressum et decoratum, Gorlitz 1595. Het betrof een verzameling Neo-Latijnse gedichten waarvan de aanleg blijkbaar een langdurige voorbereiding kende. Precies die Jacob Monavius was, via Ortelius, de tussenpersoon bij de erven van Thomas Rehdiger om Vulcanius' studie op de rijke verzameling handschriften, overgebracht naar Breslau 1578, te kunnen verder zetten.

[p. 426]

Bijlage IV
99 08 10 Frans Sweerts (Antwerpen) aan B. Vulcanius (Leiden)¹³ ubl, cod vulc 53

10 augustus 1599

Bonaventurae Vulcanio Franciscus Sweertius, S.P.

Jam aliquot dies sunt, mi Vulcani, quod tibi scripserim, literasque meas miserim avunculo meo Theodoro Van Os, qui Amsterodami agit, quibus obnixe a te petii quatenus digneris mihi transmittere prima data opportunitate Elegiam quandam aut Epitaphium in Abrahami Ortelii mortem, tibi quondam amicissimi. Statui enim brevi in lucem dare. Heri Brugis mihi misit Lernutius suum, qui salutem tibi adscribi voluit. Monavius pollicetur aureos montes, atque hac de re scripsit Theodoro Bezae. Utinam aliquid a Scaligero, Dousa, Raphelingio et Junio. Meruit hoc Ortelius ut celebretur honorifice etiam post obitum a vivis victurisque, memor illius dicti: qui ossa non amat, defuncti vivum non amabat. Lipsius, laus superis, Lovanii manet, non visurus septem colles Urbis dominae. Qui sic inquies? Valetudo non permittit; veretur ne sua arbor in via arescat. Novarum rerum nihil apud nos, magnus Bruxellis apparatus in adventum Archiduc is Alberti et Isabellae Clarae Eugeniae. Utinam illi Belgis, bellis jam fatigatis, PACEM, ferant. His valebis, amicissime Vulcani. Antverpiae, X Augusti(I). I).IC. Hic habes Ortelii Epitaphium, quod brevis in D. Michaelis Abbatia ex marmore apparebit. Judicium tuum expecto.

In Obitum Ortelii, Maximilianus Vrintius
Ex merito tibi qui componat, ABRAME, sepulchrum,
Mundi ocule, et Patriae sidus ABRAME, tuae
Is neque Pyramidum ductas ad sidera moles
Aemula Mausoli nec monumenta locet:
Non aras, non templa (licet templa aurea & aras
Ipse etiam ni tumulum promeruisse queas)
Solus TERRARUM tibi qui dabit omne THEATRUM
Hospitium merito par dabit ille tuo.

13 Tweede van een reeks van drie brieven (andere data 99 05 27 en 1600 02 09) waarbij Vulcanius, die F. Sweerts helemaal niet bekend was, aangeschreven wordt om zijn Leidse collegae Scaliger, Dousa, Raphelingen en Junius aan te zetten mét hem iets op te sturen voor het herdenkingsalbum Insignum huius aeví poetarum Lacrymae, in obitum Cl. V Abraham Ortelii Antwerpianii, 1601, door Sweerts vanaf de dood van Ortelius (1598) voorbereid.

[p. 427]

Summary

The aim of this article is to bring an idea how scientific collaboration could exist during the sixteenth century.

The publication of the Index Nominum Antiquorum in the. Theatrum (1570) by Ortelius caused at first curiosity, but soon real collaboration between Ortelius and the Brugean philologist Bonaventura Vulcanius (1538-1614) in the redaction of the Synonymia (1581) and the Thesaurus (1596). By his appointment as professor at the university of Leiden (1581), Vulcanius realised an interesting link between the ‘viri docti’ and the printers of Antwerp and Leiden. In his turn, Ortelius became the mediator between Vulcanius and humanists as A. Schottus, J. Bochius, J. Lipsius and even J. Monavius of Breslau, the latter helping Vulcanius in his search for the manuscripts of Thomas Rehdiger.

The article ends in a letter from Fr. Sweerts (Antwerp, 1599), composing a Poetarum Lacrimae (1601) in honour of the deceaded Ortelius. Here again, Vulcanius was the intermediary for the redaction of this memorial volume with poems from f.i. the Leidian Scaliger, Dousa, Raphelingen and Junius. The letter of Sweerts mentions yet the text, maded by Max. Vriendt, of Ortelius' epitaphium in St. Michaels abbey, Antwerp.