De Gulden Passer. Jaargang 61-63

[p. 381]

Een onbekende druk met een onbekend adres van Henrick Pieterszoon die Lettersnider in Antwerpen
door Gerard van Thienen
('s- Gravenhage)

De Rotterdammer Henrick Pieterszoon die Lettersnider¹ drukte 28 augustus 1496 ‘In die camerstraet naest den gulden eenhoren in Antwerpen’ Wapene Martijn² van Jacob van Maerlant; dit is zijn enig bekende druk uit de 15de eeuw met een volledige colofon. Dat hij uit Rotterdam afkomstig was en zijn vader Pieter heette blijkt uit een van de andere schaars overgeleverde uitgaven van zijn pers: Die gulden litanie³, waar ook een ander Antwerps adres van hem gegeven wordt: ‘int groen dal’. In de Inventaris van incunabelen gedrukt te Antwerpen⁴ worden negen drukken van hem genoemd. Hiervan zijn er drie niet met zekerheid aan hem toe te schrijven: Inventaris nr. 391, 396, 397, respectievelijk CA 1271⁵, CA 649, CA 648. Inventaris nr. 398 is recentelijk aan het licht gekomen bij het materiaal verzamelen voor Incunabula in Dutch libraries⁶. De bibliografische beschrijving ervan is:

1 Zie over hem Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle, Nieuwkoop, 1975, p. 174-175. Hier wordt ook de vroegere literatuur over Lettersnider gegeven.

2 CA 1026, CA = M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, La Haye, 1874-1890, 1 vol. + 4 suppl.

3 KC I 1173a. KC = M.E. Kronenberg, Campbell's Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle contributions to a new edition, The Hague 1956.

4 Inventaris van incunabelen gedrukt te Antwerpen 1481-1500, Antwerpen, 1982, p. 97, nrs. 390-398.

5 Er bevindt zich van CA 1271 ook een exemplaar in een Nederlandse particuliere bibliotheek.

6 Incunabula in Dutch libraries, a census of fifteenth-century printed books in Dutch public collections (afgekort IDL), Nieuwkoop, 1983, 2 vols.

[p. 382]

WOORDEN. Seer minnelijke woerden die Jesus had met sijn gebenedijde moeder, Antwerpen, Henrick Pieterszoon die Lettersnider, z.j.

8^o. a⁸b⁸. 16 bl. a2recto: 19 regels. Type 1: 98G (HPT⁷ plate 261), lombarden. bl. al ontbreekt.

a2recto:	[5] Es maēdaechs na palm || dach also als die iodē ōson || lieuē heere haddē ontfan || gen opdē palmdach met || groter eerē en̄...
b1recto:	Daer om bid ic v doet v ontfermher || ticheit op mij | ghi heht [sic] so menighen || mēsche...
b8recto,	r.16. Die ons v̄len̄ wil sȳ ||eewich leuen [A]MEN. || §[G] heprēdt thātwerpē bi die nieu || we brug Bi Henric die Lettersnider. Zie afbeelding.
b8verso:	blanco.

Voorlopig bibliografisch referentienommer CA (XII) 1785a, in IDL nr. 4728, Nijmegen Berchmanianum⁸ 6000 PB 18: 2, bl. a7 foutief gebonden na bl. a8.

De colofon geeft het adres ‘bi die nieuwe brug’, een derde adres van Lettersnider, of een andere benaming voor één van de hierboven genoemde adressen?⁹

Behalve de Wapene Martijn van 1496 zijn er geen gedateerde Antwerpse drukken van Lettersnider. Mogelijk heeft hij al vóór 1496 gedrukt, en het volgende vaststaande feit is dat hij in 1504 in Rotterdam gevestigd was¹⁰. Het lettertype en de gebruikte lombarden laten geen nadere datering van Seer minnelijke woerden toe. Een chronologische ordening van de Antwerpse Lettersnider-drukken uitgaande van het gebruikte papier, zal zeer bemoeilijkt worden door de kleine produktie van Lettersnider en het geringe aantal overgeleverde exemplaren. Ik heb geen poging gedaan.

7 Wytze and Lotte Hellinga, The fifteenth-century printing types of the Low Countries, Amsterdam, 1966, 2 vols.

8 Mijn hartelijke dank aan de bibliothecaris Dr. N. Appel en zijn medewerkster mevrouw W. Domen voor de informatie over de incunabelcollectie van het Berchmanianum.

9 In de Table des adresses in Rouzet, cfr noot 1, komt in Antwerpen voor geen enkele drukker een adres voor met ‘Nieuwe brug’. Ook in de voor mij direkt bereikbare literatuur over Antwerpen, zoals F. Prims, Geschiedenis van Antwerpen, 1927-1949, en F. Mertens en K. Torf, Geschiedenis van Antwerpen 1845-1953, ben ik er niet in geslaagd een verwijzing naar de ‘Nieuwe brug’ te vinden, maar mogelijk behoort deze plaatsaanduiding voor de jubilaris en andere Antwerpenvorsers tot de parate kennis.

10 Rouzet, p. 174.

[p. 383]

Van Seer minnelijke woerden zijn in de Nederlanden in de 15de eeuw nog vier andere edities gedrukt, waarvan één gedateerd 1494. Het zijn:

CA 1782	Leiden, Kers, 12 april 1494. 8^o. 16 bll. 19 regels. 's-Gravenhage, KB 150 G 18, bl. 1 ontbreekt, enig bekende exemplaar. IDL 4730.
CA 1783	Antwerpen, Bac, (1493-). 8^o. 16 bll. 19 regels. 's-Gravenhage, KB 150 F 30, enig bekende exemplaar. IDL 4729.
CA 1784	(Antwerpen, Bar eind 15de eeuw?). 8^o. 16 bll. 20 regels. Campbell heeft een exemplaar beschreven, dat in 1873 geveild is; huidige vindplaats onbekend, geen ander exemplaar bekend.
CA 1785	(Antwerpen), Van den Dorpe, (1496-1500). 8^o. 16 bll. Bl. a2 recto: 20 regels, overige tekstpagina's: 19 regels. Haarlem, SB 56 D 6: 2, enig bekende exemplaar. Fotokopie aanwezig in 's-Gravenhage, KB. IDL 4731.

Ik herhaal hier nog een keer dezelfde soort gegevens van de Lettersniderdruk:

CA (XII)

1785a Antwerpen, Henrick die Lettersnider, (z.j.). 8^o. 16 bll. 19 regels. Nijmegen, Berchmanianum 6000 PB 18: 2. Fotokopie aanwezig in 's-Gravenhage, KB. IDL 4728.

De dateringen van CA 1783 en CA 1785 zijn ontleend aan HPT. Dankzij de beschrijving door Campbell kan worden vastgcsteld, dat CA 1784 als druk nogal afwijkt van de vier andere edities. Omdat de pagina's van CA 1784 20 regels en niet 19 regels tellen, volgen er na de laatste regel op 15 verso, vermeld door Campbell, nog maar drie regels op 16 recto, terwijl in CA 1782, 1783 en 1785 de tekst pas op 16 verso eindigt, en in CA (XII) 1785a met regel 17 van 16 recto.

Om tot een eventueel nadere datering van de Lettersnider-druk te komen, heb ik geprobeerd de chronologische volgorde vast te stellen van de vier overgeleverde edities. Drie edities, CA 1782, 1783 en 1785, volgen elkaar wat de verdeling van de tekst per pagina betreft, zeer getrouw. Vanaf het begin van de tekst op a2recto tot en met b8recto, de laatste pagina in de drie edities is niet vol, zijn er 17 van de 29 pagina-eindes gelijk. De geringe afwijkingen bij de 12 andere pagina-eindes worden hieronder gegeven. Ingevuld zijn de woorden of woorddelen die in één editie meer staan aan het eind van een pagina dan in de twee andere edities.

[p. 384]

CA 1782	CA 1783	CA 1785
a2recto haer
2verso van lieue
3 verso	gē	gē
4 recto	boren	boren
5verso dicht
7recto	en	en
8verso	die
b1 recto	en̄
3verso		sullē
4verso	ma
5 recto	der dz
7verso		se lieue

Het is duidelijk dat deze drie drukken òf nadrukken van elkaar zijn, òf alle drie nadrukken zijn van een eerdere druk. Bij deze weinig omvangrijke tekst, is op grond van het geringe aantal, bovendien kleine verschillen aan het eind van de pagina's, geen conclusie te trekken over wie, wie nadrukte.

De pagina-eindes van CA (XII) 1785a komen niet overeen met die van de andere drie drukken, dezelfde tekst beslaat hier één pagina minder. De vier edities vertonen tekstuele varianten, niet alleen talrijke spellingsverschillen, maar ook verdergaande. Van de ruim 40 genoteerde, er zijn er meer, variante plaatsen in de vier edities, komt in 35 gevallen CA 1782 overeen met CA 1785; CA 1783 komt in 34 gevallen overeen met CA (XII) 1785a. In 28 gevallen hebben CA 1782 en 1785 een op spellingsverschillen na gelijke lezing, die afwijkt van de ook weer op spellingsverschillen na gelijke lezing van CA 1783 en 1785a. Ik geef enkele sprekende voorbeelden:

CA 1782/1785	CA 1783/1785a
a2verso r. 18 nemen	a2verso r. 16 ontfangen
a7verso r. 1 verletten	a7recto r. 13 beletten
b1recto r. 1 die stede mach	a8verso r. 12 die mach
b2recto r. 11 den sone gods	b2recto r. 2 den gods sone
b3recto r. 5 minnaers	b2verso r. 15 leraers
b6recto r. 2 een cleyn bede	b5verso r. 8 een bede
b8verso r. 12 Ihesum cristum	b8recto r. 15 Ihesu cristo

[p. 385]

In de linkerkolom wordt met a2verso r. 18 enz. de plaatsen aangegeven in CA 1782; omdat CA 1785 en CA 1783 bijna regel voor regel met CA 1782 gelijk opgaan, zijn met deze aanduidingen ook de betreffende plaatsen in CA 1785 en CA 1783 te vinden. In de rechterkolom geeft a2verso r. 16 enz, de plaatsen in CA (XII) 1785a.

De tekstuele varianten splitsen de vier edities in twee groepen van twee: CA 1782 en 1785, en CA 1783 en 1785a. Door de gelijke tekstverdeling over de pagina's is er een sterke relatie tussen CA 1782, 1783 en 1785. CA (XII) 1785a heeft 34 varianten gemeen met CA 1783. De tekst van CA 1785a en 1783 is, op enkele varianten na, gelijk, maar CA 1785a is gecomprimeerder gedrukt, hij eindigt op b8 recto onderaan, terwijl CA 1783 nog 14 tekstregels heeft op b8 verso. CA 1785a heeft zeven varianten, die in geen van de drie andere drukken voorkomen, CA (XII) 1785a moet dus een nadruk zijn van CA 1783.

CA 1785 heeft op a2recto een bijzondere tekstuele variant, een uitbreiding, die ook typografisch gevolg heeft. Deze pagina is de enige in de vier edities die 20 regels heeft i.p.v. 19. De pagina eindigt wel gelijk met CA 1783 en op haer na (zie hierboven) gelijk met CA 1782. Op grond van deze uitbreiding en de typografische afwijking van één regel meer, en omdat CA 1785 35 varianten gemeen heeft met CA 1782 moet CA 1785 een nadruk zijn van CA 1782 of zijn ze beiden nagedrukt van een vroegere druk.

CA 1782 bevat vier varianten, waarbij de drie andere edities een gemeenschappelijke andere lezing hebben.

CA 1782	CA 1785, 1783, 1785a
a2recto r. 19 sorgen	a2recto r. 18 duchten
a2verso r. 16 ter stont so	a2verso r. 14 doe
a5recto r. 6 seech	a5 recto r. 1 lach
a6verso r. 8 mijn lyeue kint	a6verso r. 2 wel lieue kynt

In de tweede kolom worden weerde plaatsen in CA 1785a gegeven, de overeenkomstige plaatsen in CA 1785 en 1783 volgen de plaatsaanduidingen van CA 1782.

CA 1785 kan geen nadruk zijn van CA 1782, want dan is het niet te verklaren, dat CA 1785 de varianten duchten, doe, lach en wel lieue kint met CA 1783 en 1785a gemeen heeft. Omdat CA 1782 en CA 1785 35 varianten gemeen hebben, en een bijna identieke tekstverdeling over de pagina's

[p. 386]

hebben, moeten zij beide op een vroegere druk teruggaan, CA 1783 kan geen nadruk zijn van CA 1785, omdat CA 1783 niet de uitbreiding op a2recto heeft van CA 1785. CA 1783 kan geen nadruk zijn van CA 1782, omdat dan weer niet te verklaren is dat CA 1783 de vier eigen varianten van CA 1782 op gelijke wijze zou veranderen als CA 1785, terwijl CA 1785 en CA 1783 verder 28 verschillen vertonen. CA 1782, 1785 en 1783 komen in hun tekstverdeling per pagina zeer overeen, maar verschillen qua tekstvarianten, daarom moeten zij alle drie teruggaan op een vroegere druk. Bij het nadrukken hiervan hebben CA 1782 en 1785, die 35 varianten gemeen hebben, hun voorbeeld getrouwer gevolgd dan CA 1783, die 28 varianten ten opzichte van CA 1782 en 1785 vertoont.

Conclusie: CA 1782, 1783 en 1785 gaan terug op een niet overgeleverde vroegere druk. CA (XII) 1785a is een nadruk van CA 1783, die op grond van zijn type gedateerd is (1493-). Een nadere datering van de Lettersniderdruk is na vaststelling van de onderlinge verhouding van de edities niet mogelijk¹¹.

11 Ik dank mijn collega Clemens de Wolf, die, toen het mij duizelde van de varianten, deze systematisch met mij heeft besproken.

[p. 387]

Ill. 1: ‘Seer minnelijke woerden’ Antwerpen, Henrick Pieterszoon die Lettersnider, z.j, bl. b 8 recto (CA (XII) 1785a Nijmegen Berchmanianum 6000 PB 18: 2).

[p. 388]

Résumé

La bibliothèque du Berchmanianum à Nimègue détient une impression anversoise, sans date, issue de la presse du fondeur en caractères et imprimeur d'incunables néerlandais Henrick die Letteranider. Le colophon de cette édition, qui est décrite ici pour la première fois, donne une adresse à Anvers du Lettersnider que l'on ne lui connaissait pas jusqu'ici: bi die nieuwe brug (au pont neuf).
Par la voie d'une étude des variantes apparaissant dans les éditions du quinzième siècle de Seer minnelijke woerden qui nous sont transmises - au nombre de cinq à l'heure actuelle, dont l'une porte la date de 1494 -, il est tenté de localiser chronologiquement l'impression du Lettersnider. Il a paru possible d'établir la relation existant entre les cinq éditions, dont il ressort que celle du Lettersnider remonte à une impression non datée de Govaert Bac, L'édition du Lettersnider ne peut être située avec plus de précision qu'entre 1496 et 1504; 1496, l'année du seul produit daté de sa presse anversoise, 1504, l'année qu'il se trouva établi à Rotterdam.