Logo DBNL
De Gulden Passer. Jaargang 61-63 (1983-1985)

De Gulden Passer. Jaargang 61-63

(1983-1985)– [tijdschrift] Gulden Passer, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De oudste uitgaven van Gilbert Burnets Letters
door Prof. Dr. Albert Derolez
(Gent-Brussel)

Indachtig de belangstelling die zijn en mijn meester, wijlen Professor Egidius I. Strubbe, ook voor het geringste historische onderwerp kon opbrengen zal Léon Voet, zo hoop ik, begrijpen dat ik voor zijn huldealbum een zeventiende-eeuws boekje heb onderzocht, dat totnogtoe zo goed als geen aandacht heeft gekregen en in de productie van Nederlands Gouden Eeuw ook geen vooraanstaande plaats inneemt. Het betreft Gilbert Burnet, Some Letters, containing an Account of what seemed most remarkable in Switzerland, Italy etc., en in het bijzonder de eerste uitgaven, te Rotterdam en Amsterdam verschenen in 1686.

De auteur is een belangrijk figuur in de Engelse kerk- en politieke geschiedenis van de tweede helft der 17de eeuw1. Hij werd geboren te Edinburgh in 1643 en overleed te Londen in 1715. Na zijn studies te Aberdeen trad hij in dienst van de Anglicaanse kerk, In 1663 maakte hij een reis door Engeland en op het continent (o.m. in Nederland), waar hij Hebreeuws studeerde en de leidende figuren van het protestantisme ontmoette. Terug in Schotland werd hij predikant te Saltoun. Al spoedig trok hij de aandacht door zijn schitterende kanselreden. In 1669, 26 jaar oud, werd hij hoogleraar in de theologie aan de universiteit van Glasgow. Zeven jaar later verhuisde hij naar Londen, waar hij benoemd werd tot ‘Chaplain to the Rolls’ (kapelaan bij het Rijksarchiel). Zijn invloed aan het Engelse hof en in de Staatskerk was intussen bijzonder groot geworden.

Hij begon historische werken te schrijven, o.m. Memoirs of the Lives and Actions of James and William, Dukes of Hamilton and Castleherald, en vooral de grote History of the Reformation of the Church of England (3 bdn., 1679-1715) en A History of my own Time, zijn posthuum gepubliceerde, beroemdste werk (2 bdn., 1724-1734).

Als overtuigde Whig en als heftige antikatholiek zag hij zich bij de troonsbestijging van Jacobus II (1685) genoodzaakt het land te verlaten. Hij begon toen de reis door Europa die in het hier behandelde boek is beschreven en die hem achtereenvolgens naar Parijs, Zwitserland, Italië, Zuid-Frankrijk, Zwitserland, het Rijnland en Nederland zou brengen. In Nederland kwam hij in de gunst van Maria Stuart, dochter van Jacobus II en echtgenote van Willem III van Oranje. Burnet heeft de echtgenoten nader tot elkaar gebracht en Willem aangespoord om zich van de Engelse troon meester te maken. De ‘Glorious Revolution’ van 1688 is door zijn geschriften voorbereid en door hem persoonlijk begeleid geworden. Als dank ontving hij in 1689 van het nieuwe koningspaar de bisschopszetel van Salisbury. De talrijke pamfletten en boeken die Burnet na deze datum nog publiceerde hoeven ons hier niet bezig te houden. Zijn invloed op het openbare leven bleef aanhouden tot aan de dood van koningin Maria (1695), maar nam daarna snel af.

 

In The Bibliographer's Manual of English Literature (1866) karakteriseert William Thomas Lowndes Burnets reisverhaal aldus:

‘This curious and entertaining narrative surpasses everything in its kind extant, in the style, sentiments, matter and method. The observations upon the corruptions and impostures of popery will afford pleasure to every consistent Protestant’2.

Wat er van dit laatste ook mag zijn, het is een boeiend, hoogst interessant en bijwijlen ook vermakelijk boek geworden, gesteld in de vorm van vijflange brieven gericht aam ‘T.H.R.B.’, d.i. The Honourable Robert Boyle, de befaamde Engelse physicus (1627-1691). Het steekt boordevol opmerkingen over landschappen en steden, monumenten, geschiedenis en aardrijkskunde, sociale, politieke en kerkelijke toestanden, oorlogen, beroemde personen enz. De anecdotes die ‘corruptions and impostures of popery’ aan de kaak stellen zijn talrijk, maar tot Burnets eer moet gezegd worden dat hij steeds een grote dosis objectiviteit bewaart.

De eerste brief, gedateerd Zürich, 1 september 1685, verhaalt vluchtig zijn reis van Lyon naar Grenoble en Chambéry en blijft lang stilstaan bij Genève, Zürich, Bern en Zwitserland in het algemeen. De tweede brief, die te Milaan op 1 oktober van hetzelfde jaar zou geschreven zijn, behandelt Burnets reis van Zürich naar Chur en Graubünden (over deze streek een lange uitweiding), de Splügenpas, Chiavenna, Valtellina, Como, Lugano en Milaan, dat uitvoerig beschreven wordt. In de derde brief, op 5 november uit Florence verzonden, gaat de reis verder over Lodi, Crema, Brescia, het Gardameer, Verona, Vicenza, Padua en Venetië, waarvan de staatsinrichting een model genoemd wordt. Zeker in vergelijking met de Pauselijke Staten, waarin we weldra terechtkomen; van Venetië gaat Burnet naar Rovigo, Ferrara, Bologna en Florence. De vierde brief is op 8 december te Rome geschreven ‘in the last stage of my voyage over Italy’, kort vóór Burnet over zee terug zou reizen naar Marseille. Geheel de brief is gewijd aan de beschrijving van Napels en Rome. De vijfde en laatste brief, in de eerste uitgaven verkeerdelijk betiteld ‘The fourth letter’, gedateerd Nijmegen, 20 mei 1686, schijnt achteraf toegevoegd te zijn. Hij verhaalt Burnets terugreis van Italië naar Nederland. Hierbij heeft de auteur de gelegenheid de wreedheden te beschrijven die gepaard gingen met de intrekking van het Edict van Nantes (1685). Hij brengt de winter door in Genève, bezoekt Avenches, Murten, Basel en reist dan verder over Straatsburg, Heidelberg, Frankfurt-am-Main, Mainz, Keulen, Düsseldorf, Wesel, Kleef en Nijmegen. De Vrede van Nijmegen (1678) is de aanleiding om het boek te beëindigen met een lange en lyrische ontboezeming ter ere van prins Willem III van Oranje, die waardige afstammeling van Willem de Zwijger. Vooral deze panegyriek, waarvan de geëxalteerde toon schril afsteekt tegen de gemoedelijke verteltrant van de voorgaande brieven, doet vermoeden dat deze brief oorspronkelijk niet voorzien was.

In de volgende bladzijden zal de drukgeschiedenis van de eerste uitgaven van Burnets reisverhaal van naderbij bekeken worden.

Eerste uitgave, eerste druk

De tekst, die dus op 20 mei 1686 voltooid was, werd voor de druk toevertrouwd aan Abraham Acher, die zich zopas in Rotterdam bij de Beurs had gevestigd3. Hij kreeg de volgende titel mee (Plaat 1):



illustratie
Pl. 1: Titelblad van de eerste uitgave (eerste en tweede druk).


SOME// LETTERS.// Containing,// An account of what see-//med most remarkable in Switzerland, Ita-//ly, &c.// [streep]// Writtenby//G. Burnet, D.D. to T.H.R.B.// [streep]// [Drukkersmerk: een vurige zuil] //At ROTTERDAM, // [streep] // Printed by Abraham Acher, Booksel-//ler by the Exchange. 1686.

8o. A-T8, V2, 308 pp. ([2] en [308] blank)4.

 

De tekst was gezet uit een romein van 85 mm. Misschien is dit boek de eerste door Acher bezorgde publicatie. Burnet had in elk geval geen slechtere keuze kunnen doen, want het werk krioelt van de zetfouten.

Indien Burnet ‘(is) still a nuisance to the bibliographer’, zoals W. Rees Mogg beweert5, dan geldt dit wel in de eerste plaats voor Some letters, het eerste werk dat hij in Nederland liet drukken. Er is geen bladzijde zonder fouten en de lijst met errata, die op p. 307 is afgedrukt, vermeldt slechts een minieme fractie van het totaal aantal zetfouten. De inleiding op deze Errata is interessant:

‘The Authors distance from the presse and the Printers ignorance of the English tongne (!) has occasioned many literall errours and mistakis (!) in the punctuation, which the Reader will easily Find out, but these are the more remarkable.’

Volgt een lijst van 70 verbeteringen voor zetfouten.

Zelfs wie dit lijstje voortdurend in het oog houdt zal nog moeilijkheden ondervinden bij de lectuur van Burnets reisverhaal. Niet in de Errata staan fouten als ‘they were burn itat Mewdon’ (p. 41, voor ‘they were burnt in a Meadow’), ‘sixteen miles’ (p. 101, voor ‘six and fifty miles’, de lengte van het Lago Maggiorc), ‘Bernabitus’ (p. 108, voor ‘Bernabites’), ‘eke’ (p. 110, voor ‘also’), ‘bel’ (p. 123, voor ‘be’), ‘note’ (p. 141, voor ‘nose’), ‘unfortinals’ (ibid., voor ‘unfortunate’), ‘for exceedled’ (p. 181, voor ‘far exceeded’), enz., enz.

Ongetwijfeld treft de Engels-onkundige zetter een deel van de schuld, maar de auteur zelf gaat niet geheel vrij uit. De kopij, zeker in Burnets bekende cursieve Engelse hand, zal de zetter voor onoverkomelijke problemen geplaatst hebben. De voortdurende verwarring tussen v en r (‘Coive’ in plaats van ‘Coire’ = Chur), tussen e en i, tussen e en c, tussen u en v (‘reseved’ in plaats van ‘rescued’), tussen o en a, tussen r en z; de mislezingen van Burnets l en van zijn ligaturen in het algemeen zijn ongetwijfeld aan de moeilijke leesbaarheid van de kopij te wijten6.

Men vond het blijkbaar in de drukkerij zo erg, dat men besloot de ergste fouten met de pen te corrigeren vooraleer het boek in de handel te brengen. Dit verklaart mijns inziens dat in verschillende exemplaren dezelfde correcties door dezelfde hand en met dezelfde inkt zijn uitgevoerd7. (Plaat 2).

Ook om andere redenen kan de eerste uitgave van Burnets Letters niet anders genoemd worden dan een stuk slordig en onvakkundig drukwerk.



illustratie
Pl. 2: P. 100-101 van de eerste uitgave (eerste en tweede druk), met een in de drukkerij (?) geschreven correctie.


De zetter springt namelijk enorm wild om met zijn wit. Sommige bladzijden zijn normaal gespatieerd, andere daarentegen zijn zeer wijd gezet of vertonen erg ongelijkmatige spatiëring. Bladzijde 270 bvb. begint met 4. regels normaal zetwerk, daarop volgen 10 regels met abnormaal veel wit, terwijl de rest van de pagina weer normaal gespatieerd is. Wellicht heeft één en ander te maken met stuntelig uitgevoerde correcties. De uitgave wordt ook ontsierd door een slecht register en door dóórdruk van de ene zijde van het vel op de andere. Vooral de laatste brief en met name pp. 288-303 zijn in dit opzicht minderwaardig drukwerk. Het ergste is echter de impositiefout in katern H (pp. 113-128), waarin de bladzijden elkaar aldus opvolgen:



illustratie

Deze fout kon slechts hersteld worden door enkele bladzijden te herzetten.

Eerste uitgave, tweede druk

Hier zijn p. 121-126 volledig herzet (regel voor regel), zoals uit enkele kleine afwijkingen blijkt: op p. 121 heeft de eerste druk de reclame ‘copiously’, de gecorrigeerde versie heeft ‘copiousl’; op p. 122 r. 3 staat in de eerste druk ‘Museum’ in italiek met normale kapitaal, in de tweede druk met sierkapitaal; op p. 123, r. 7, 124, r. 14 en 126, r. 6 zijn er afwijkingen in het gebruik van de dubbele punt (italiek of romein), en in het algemeen is de witverdeling anders8. Bij dit herzetten zijn geen correcties uitgevoerd. Restte nu nog de oude bladen in de katern door de nieuw gezette en gedrukte bladen te vervangen. Daartoe werden bladen H5, H6 en H7 uit gesneden en vervangen door de 3 nieuw gedrukte bladen (1 dubbel en 1 enkel blad), zodat tussen p. 126 en 127 vier strookjes zichtbaar bleven (zie Plaat 3):



illustratie
Pl. 3: P. 126-127 van de tweede druk; p. 126 is herzet. Bemerk de vier strookjes tussen de twee bladzijden en de ongelijkmatige spatiëring.




illustratie

Was de volgorde der bladen thans correct, de honderden zetfouten bleven storend. In een luxueus, in een Hollandse roodmarokijnen band gebonden exemplaar9 (zie Plaat 4), dat reeds in de drukkerij met de hand enigszins gecorrigeerd was, heeft een tweede corrector dan ook de moeite genomen niet alleen bijna alle in de.Errata-lijst aangegeven correcties uit te voeren, maar ook vele andere. Waarschijnlijk was dit exemplaar voor een aanzienlijk personage bestemd.



illustratie
Pl. 4: Voorplat van de band van het Gentse exemplaar van de tweede druk (Gent, U.B., R. 712).


Tweede uitgave

Nog in hetzelfde jaar 1686 heeft Acher een tweede uitgave op de markt gebracht met de bedoeling het publiek een correcte tekst aan te bieden10. De titelpagina is volkomen gelijkluidend met die van de eerste uitgave, maar het lettertype is afwijkend en ook het drukkersmerk vertoont lichte verschillen met het in de eerste uitgave gebruikte. De opbouw van het boek is volkomen gelijk aan die van de eerste uitgave, die bladzijde voor bladzijde en regel voor regel is herzet. Gezien het kleinere lettertype (een romein van 82 mm.) is de zetspiegel lichtjes kleiner dan in de eerste uitgave.

Collatie van enkele willekeurig gekozen bladzijden levert het volgende resultaat op:

Eerste uitgave Tweede uitgave
p. 62, r. 15 was found that was found, that
r. 29 wheras whereas
p. 63, r. 2 LETTER. LETTER
r. 8 the Lake is there, about the Lake is there about
r. 23 journy journey
p. 101, r. 11 rejected so rejected, so
r. 22 sixteen miles six and fifty Miles
p. 126, r. 16 Saint Lies Saint lies
r. 34 the Building it of Brick the Building is of Brick
p, 127, r. 8 pattern; he pattern, he
r. 26 ehiefly chiefly
r. 30 mattets matters

Het blijkt dat in de tweede uitgave een aantal fouten van de eerste uitgave zijn rechtgezet. Dat wordt nog duidelijker wanneer we de Errata van de eerste uitgave met de tekst van de tweede uitgave gaan vergelijken. De meeste correcties zijn uitgevoerd, vaak correcter dan aangegeven in de Errata (want ook daar waren heel wat fouten ingeslopen). Een paar voorbeelden:

Eerste uitgave Errata Tweede uitgave
p, 35, r. 24 reseved resced rescued
p. 42, r. 9 adeone adde one add one

Elders is de correctie verkeerd uitgevoerd, bijvoorbeeld:

Eerste uitgave Errata Tweede uitgave
p. 80, r. 20 Planta Pianta Piauta
p. 168, r. 19 pact part past
p. 185, r. 12 preremption preemption pretemption

Talrijke correcties zijn daarentegen helemaal niet uitgevoerd. Niettemin was Achers tweede uitgave veel correcter dan de eerste (ook al stond nu op p. 305 ‘ADDENA’, waar de eerste uitgave ‘ADDENDA’ had), en de algemene presentatie op gebied van spatiëring en druk was veel beter. Verwonderlijk blijft dan ook dat de drukker, in zijn ijver om kost wat kost een ‘page-for-page reprint’ te maken, gemeend heeft de lijst met Errata die in de eerste uitgave voorkwam integraal in de tweede uitgave te moeten

opnemen, ook al had de lijst in deze vorm nu geen zin meer, De fouten in de inleiding tot de Errata, die we hoger aanstipten, zijn wél gecorrigeerd!

Derde uitgave

In 1686 bezorgde Acher nog een derde uitgave, ditmaal op het kleinere duodecimo-formaat11. De titelpagina is volkomen gelijk aan die van de tweede uitgave. De collatie is hier: A - M12, N6. 300 pp., waarvan pp. 299-300 verkeerdelijk genummerd zijn ‘309-310’,

De tekst is gelijkluidend aan die van de tweede uitgave, maar de Errata zijn thans weggelaten. Merkwaardig genoeg heet de vijfde brief hier nog altijd ‘The fourth letter’ (p. 253), Overigens is deze uitgave een ‘pagefor-page reprint’ van de vorige, althans tot en met p. 289 (f. N1ro), zoals wij dadelijk zullen zien. Een belangrijk onderscheid is dat hier alle persoons- en plaatsnamen en alle vreemde woorden in italiek staan. Bepaald onesthetisch zijn de notatie der signaturen: nu eens met Romeinse, dan weer met Arabische cijfers, en vooral de aanwending van verschillende lettertypes: het grootste deel van de tekst is gezet uit de romein van 82 mm. die reeds in de tweede uitgave was gebruikt, en die ik verder A noem. Vanaf p. 290 echter, d.i. de tweede pagina van de laatste katern (f. N 1 vo), schakelt de zetter over op een heel kleine romein (verder C genoemd, 66 mm.), die aangehouden wordt tot het einde van de eigenlijke tekst (p. 298). De Addenda, die de laatste twee bladzijden van het bock beslaan, zijn echter opnieuw uit type A gezet. Het is duidelijk dat het kleinere lettertype gekozen werd om het gehele slot op één ternio te krijgen. Zo konden immers in vergelijking met de vorige uitgaven 6 pp. worden uitgespaard. Om een reden die niet duidelijk is (tekort aan lettermateriaal?) zijn in deze uitgave drie katernen uit een derde lettertype gezet, dat we B zullen noemen: katernen E, F en G (pp. 97-168) vertonen een romein van 82 mm., dus van hetzelfde corps als A, maar met een kleinere x-hoogte. Hier komt de tekst wél regel voor regel overeen met de vroegere uitgaven.

Vierde uitgave

Tenslotte bekijken we de laatste uitgave die in 1686 het licht zag, de eerste die niet door Acher werd bezorgd, maar te Amsterdam bij een onbe-

kende uitgever verscheen12. Deze editie staat in heel wat opzichten zeer dicht bij de vorige, ook al is hier voor het eerst de titelpagina merkelijk verschillend:

SOME // LETTERS.// Containing an // ACCOUNT // Of what seemed most Re-//markable in Switzerland,//Italy, &c.//[streep]//Written by//G. BURNET, D.D. toT.H.R.B. // [streep] // to which is annexed his Answer // to Mr. Varillas.//[dubbele streep]// At AMSTERDAM,// Printed in the Year, 1686.

(De Reflections on Mr. Varilla's History of the Revolutions volgen achter p. 300 en hebben een nieuwe paginering (1-95) en een nieuwe reeks signaturen; zij kunnen hier dus buiten beschouwing blijven).

Formaat, aantal bladzijden, collatie en tekstverdeling zijn volkomen gelijk aan die van de derde uitgave. De paginering is hier echter gecorrigeerd (maar nu is p. 293 verkeerdelijk ‘193’ genummerd!). De uitgave is een ‘page-for-page reprint’ van de vorige, met alle consequenties van dien voor het gebruik van een opvallend klein lettertype in de laatste katern. Ook hier komen de drie verschillende lettertypes voor, maar hun verdeling is wel enigszins anders dan in de derde uitgave:

A(82 mm.); katernen A - F, H - K, M en N (buitenste bifolium behalve N 1 vo);
B(82 mm. met kleine x-hoogte): katernen G en L.
C(66 mm.): katern N (alleen N 1 vo tot N 5 vo).

Wat type C betreft is er dus volledige overeenstemming met de derde editie, type B werd hier echter gedeeltelijk in andere katernen aangewend. Ook hier moeten we het antwoord schuldig blijven op de vraag naar de reden van deze anomalie.

Belangrijke afwijkingen t.o.v. alle vorige edities zijn tenslotte, naast het titelblad, de aanwezigheid van koptitels en - eindelijk - de juiste betiteling van de laatste brief: ‘The fifth letter’ (p. 253).

 

* * *

 

Burnets boek bleef ook na 1686 nog populair. Dat bewijzen twee uitgaven die in 1687 te Rotterdam, weerom bij Acher, verschenen, een

Amsterdamse uitgave van 1688 - ongetwijfeld waren er nog meer - en verder de Franse, Nederlandse en Duitse vertalingen die vanaf 1687 het licht zagen13.

Summary
The first editions of Gilbert Burnet's Letters.

Gilbert Burnet, bishop of Salisbury (1643-1715), left England in 1685 for a trip through Switzerland and Italy. The account of this journey, in the form of five letters, was first published in Rotterdam in 1686. In that year the Rotterdam printer Abraham Acher published 3 editions (2 octavos and 1 duodecimo, the first existing in two different issues). Still in 1686 a fourth edition, again in duodecimo, was published in Amsterdam. All these editions are remarkabie either for their number of errors or for their bad printing.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs