De Gulden Passer. Jaargang 54

[p. 49]

Supplement op de lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600
door Dr. F. Claes s.j.
(Leuven)

In het besef dat bibliografisch werk voortdurend bijgewerkt moet worden, hebben we een aantal aanvullingen en verbeteringen verzameld op onze Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600, verschenen in De Gulden Passer, 49, 1971, p. 130-229, en ook afzonderlijk als volume IV in de reeks Bibliotheca Bibliographica Neerlandica (Nieuwkoop, B. de Graaf, 1974).

Voor dit supplement hebben we dezelfde normen toegepast als voor de Lijst zelf. Zo nemen we verscheidene Keulse uitgaven van de Nuclei ven Murmellius op, die evenals de Deventer uitgaven een Nedersaksische tekst bevatten. Al is dit tweetalige grammatische werkje geen eigenlijk woordenboek, toch heeft het voor de geschiedenis van de lexicografie een zeker belang wegens de overeenkomst in indeling (volgens de Latijnse verbuigingen en vervoegingen) met andere werken, vooral met het Dictionariolum (1556) van Gallus. Om dezelfde reden, wegens de overeenkomst met de Colloquia of het Vocabulare van Berlaimont, nemen we ook weer gesprekboekjes van G. Meurier, J.L. Vives, G. de Vivre en Z. Heyns op. Behalve polyglotte werken hebben we dan als voornaamste nieuwe vondsten: de eerste Nederlands-Latijnse uitgave van de Tersissima Latini eloquii collectanea (1524) van Cingularius, een uitgave van Der fielen... vocabulaer (1581), een drietalige woordenlijst bij de

[p. 50]

Ars notariatus (1585) van J. Thuys en twee Noordnederlandse schoolwoordenboeken uit 1596.

We willen hier toch ook even wijzen op enige werken die we niet hebben opgenomen en waarin ook lexicografisch materiaal te vinden is. In de eerste plaats zijn er bewerkingen van de Grammatica van Nicolaus Perottus, waarin verscheidene bladzijden Latijns-Nederlandse voorbeelden voorkomen: Regulae grammaticales (Leuven, 1485), Institutio grammaticalis (Leuven, ca. 1486), Grammatica et ars metrica (Antwerpen, 1493) en Grammatica cum additionibus (Deventer, 1504). Verder zijn er o.a. ook de Composita verborum (Deventer, ca. 1483) van Joannes de Garlandia, met een commentaar van Joannes Synthen, het Exercitium puerorum grammaticale (Antwerpen, 1484) en de Dyasinthetica (Deventer, ca. 1500) van Mattheus Herben.

De vijftiende- en zestiende-eeuwse plantenboeken, die zich ook niet als eigenlijke woordenlijsten aandienen, maar als geïllustreerde werken met vermelding van de plantennamen, bevatten ook waardevol lexicografisch materiaal. Voor een lijst hiervan verwijzen we naar twee bibliografische artikelen van A.J.J. Van de Velde in de Versl. en Med. van de Kon. Vl. Academie: De Kruidboeken van Dodoens, Clusius en De Lobel (1927, p. 13-41) en Zuid- en Noordnederlandsche kruid- en tuinboeken vóór 1800 (1931, p. 627-679 en 805-852).

Behalve nieuwe nummers vermelden we ook aanvullingen op reeds opgenomen nummers, met de erbij horende bibliografische verwijzingen en registers. Voor aanvullingen op bewaarplaatsen van uitgaven van het Dictionarium van Calepinus verwijzen we naar de bibliografie van Labarre (cf. de volgende blz.) over dit woordenboek; hiervoor kan ook onze bibliografie van Duitse woordenboeken (Bibl. Verz.) nagekeken worden.

Tenslotte wil ik nog een bibliografische aanvulling geven op mijn artikel over Het Promptuariolum Latinae linguae (1562) van Plantijn, in De Gulden Passer, 51, 1973, p. 1-8: van dit Promptuariolum uit 1562, waarvan ik drie jaar geleden alleen nog het exemplaar uit Troyes kende, heb ik twee andere exemplaren gevonden, in Stuttgart LB en in Xanten Stifts B. (3477).

[p. 51]

Bibliografische verwijzingen

Alston - R.C. Alston, A bibliography of the English Language from the Invention of Printing to the Year 1800. 12 vol. Leeds, 1965-1973.

Bibl. Verz. - F. Claes, Bibliographisches Verzeichnis der deutschen Vokabulare und Wörterbücher, gedruckt bis 1600. Hildesheim-New York (ter perse).

Edinb. Sh. Title - A Short-Title Catalogue of foreign Booksprinted up to 1600. National Library of Scotland. Edinburgh, 1970.

Elliott - G. Elliott-Loose, Les Incunables des anciens Pays-Bas, conservés à la Réserve du Département des Imprimés de la Bibliothèque Nationale. Bordeaux-Paris, 1976.

Gallina - A. Gallina, Contributi alla storia della lessicografia italo-espagnola. Firenze, 1959.

Kruitwagen - B. Kruitwagen, Catalogus van de handschriften en boeken van het Bisschoppelijk Museum te Haarlem. Amsterdam, 1913.

Labarre - A. Labarre, Bibliographie du Dictionarium d'Ambrogio Calepino (1502-1779). Baden-Baden, 1975.

Laceulle - H.J. Laceulle-Van de Kerk, De Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 1600. 's-Gravenhage, 1951.

Lipenius - M. Lipenius, Bibliotheca realis philosophica. Frankfurt, 1682.

Mantou - R. Mantou, Notes sur quelques manuels de conversation ‘francais-flamand’ du XIVe au XVe siècle, in Mémoires et Publications de la Société des Sciences, des Arts et de Lettres du Hainaut, 82 (1969), p. 158-159.

Nat. Un. Cat. - The National Union Catalog Pre-1956 Imprints. 394 vol. Londen-Chicago, 1968-1975.

Siegel - H. Siegel, Katalog der ehemaligen Jesuiten-Kollegbibliothek in Münstereifel. Münstereifel, 1960.

Van Selm - B. van Selm, Some early editions of Gabriel Meurier's schoolbooks, in Quaerendo, III (1973), p. 217-225.

Aanvullingen en verbeteringen bij reeds opgenomen nummers

1.	b) Bonn UB; Darmstadt LB; Düsseldorf LB.
3.	a) Elliott 551. b) Parijs BN (X 881 + 1603).
4.	a) Elliott 241. b) Parijs BN (Res X 1394).
5.	a) Goff V 327. b) Washington Library of Congress.
7.	a) Elliott 550. b) Brussel KB (☆ Inc. B 1533); 's-Gravenhage KB (169 E 17: i.p.v. B 1533); Luik UB (Inc. XVI 89.2); Parijs BN (X 658).
8.	b) 's-Gravenhage KB (170 E 3: i.p.v. 170 G 3).
9.	b) 's-Gravenhage KB (170 G 10).
14.	a) KC I 1749a (i.p.v. 749a).
26.	b) Hildesheim Dom B. (☆ EG 420).

[p. 52]

27.	Dit nummer vervalt. De uitgave Cop. 1853, CA 516 is een Duits-Latijnse, gedrukt ca. 1499 te Keulen (cf. Bibl. Verz. 136). Het exemplaar Goff V 327 hoort echter onder nr. 5.
28.	b) Amsterdam Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen, Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde (BB 4711).
31.	b) 's-Gravenhage KB (171 G 107: i.p.v. 171 G 28); Celle B. Oberlandesgericht (B IV 416).
36.	a) Elliott 248.
39.	a) Elliott 249. b) 's-Gravenhage KB (170 G 70: i.p.v. 150 G 70); Göttingen SUB (8^o Ling. IV 3720 Incun.); Wolfenbüttel Herz. B. (Kg 371); Keulen UB (G B II a 283 f); Parijs BN (Res m X 45).
41.	b) Mainz St B (Ink. 2091).
42.	b) Marburg UB (an Mscr. 363); Münstereifel Gymn. B. (K 53); Soest St B. (Inc. 83).
44.	b) 's-Gravenhage KB (171 G 77).
45.	a) CA 786 (i.p.v. 768). b) Haarlem Bissch. Mus. (Kruitwagen 31); Wiesbaden LB (Inc. 251); Xanten Stifts B. (3441).
49.	b) Celle B. Oberlandesgericht (B IV 465); Göttingen SUB (8^o Ling. IV 3736).
54.	b) Detmold Lippische LB (Incun. Ph. 132. 4^o: defect).
57.	b) Trier StB (G 338 + 328); Heidelberg UB (D 9918).
60.	b) Xanten Stifts B. (1 an 3461).
68.	b) Detmold Lippische LB (2 an Ph 1293); Stuttgart LB (alte Phil. 8^o 866).
76.	b) Mainz StB (☆ an Ink a 108); Münster UB (2832. 8^o. 4 an X 2310).
77.	b) Wolfenbüttel Herz. B. (☆ P 546 b Helmst. 4^o/7).
88.	b) Londen BM (12932 b 2/2).
89.	b) Leiden UB (1498 B 4).
97.	b) München SB (Polygl. 87/2); Wolfenbüttel Herz. B. (☆ 33.1 Gramm.).
108.	a) Alston II 1. b) Londen BM (fotocopie); Wolfenbüttel Herz. B.(☆ P 1089 Helmst. 8^o).
116.	b) Leiden UB (1498 B 4) vervalt (is nr. 89).
117.	b) Trier StB.
125.	a) Labarre 68. b) Mainz StB (1 g 96); München UB (4^o Phil. 131 a); Nijmegen UB; Stockholm KB; Wenen NB (75 V 55); Xanten Stifts B. (3431).
126.	a-o^8. 112 ff. (laatste blad leeg). a) Alston Suppl. 4 b; Gallina 40. b) Dresden LB; Rome B. Valicelliana (Q IV 184); Turijn SB.
127.	b) München SB (☆ Polygl. 111).
130.	b) Hildesheim Dom B. (☆ C 177); Rotterdam Gemeente B.
131.	a) Labarre 69; Nat. Un. Cat. C 0028225. b) Aken Lehrer Bd. Kaiser Karls Gymnasiums; 's-Hertogenbosch Minderbr. Kap.; Keulen UB (GB II a 25 b); New York Columbia Univ.; Stanford Univ. Libr.

[p. 53]

143.	b) München SB (4^o Polygl. 85).
145.	a) Alston II 10; Nat. Un. Cat. D 0256660. b) Chicago Newberry Libr.
152.	b) Bonn UB.
154.	a) Nat. Un. Cat. M 0914086. b) Cambridge Harvard University.
160.	b) Het origineel bevindt zich in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam (51 D 37).
169.	b) Stuttgart LB (neuere Phil. 8^o 5154); Wolfenbüttel Herz. B. (P 1138. 8^o Helmst.).
170.	b) München SB (4^o L. 1. fil. 32).
173.	a) Alston II 13; Gallina 40. b) Zwickau Ratsschul B. (5.6.44).
176.	a) Van Selm 224-225; Nat. Un. Cat. M 0498570. b) Augsburg SB; St. Gallen StB (Ja 4560/5); Trier StB (G 624); Lawrence University of Kansas.
182.	b) Mainz StB (560/5).
187.	Antwerpen, Jean Waesberghe (Ameet Tavernier dr.), 1562. b) Marburg UB (V C 9978).
191.	b) Antwerpen Archivum Capucinorum Belgii (☆ 603/32).
195.	b) 's-Hertogenbosch Minderbr. Kapuc.; Wolfenbüttel Herz. B. (P 1026. 8^o Helmst.).
199.	b) Lucca B. Governativa (Y VIII a 46).
204.	b) München SB (Polygl. 16).
205.	b) Trier StB (G 305).
206.	b) Amsterdam UB (2007 D 17: defect); Parijs BN (X 11682). c) Uitgegeven met commentaar van R. Nash in 1940, gewijzigde herdruk te Antwerpen in 1964.
207.	a) Gallina 135. b) Braunschweig StB (8^o C 45); Göttingen UB (8 Ling I 2294); Padua StB (F 1274); Breslau UB (31932/8 E 2158,1 + 454026); Trier StB (G 39); Wiesbaden LB (Weilb. 107).
208.	a) Gallina 141; Nat. Un. Cat. J 0198413. b) Breslau UB (Phil. un. II oct. 80); München SB (Polygl. 82); Neurenberg StB; Austin Univ. of Texas; New Haven Yale Univ.; New York Public Libr.; New York Columbia Univ.; New York Botanical Garden Bronx Park; Parijs B. Arsenal (8^o BL 153); Urbana Univ. of Illinois; Washington Folger Shakespeare Libr.
210.	b) München SB (Polygl. 48).
211.	a) Gallina 154-159. b) Venetië B. Marciana (52 d 130); Leuven F. Claes ☆ fotocopie van het exemplaar uit Londen. c) Italiaans-Latijns-Spaans-Nederlands alfabetisch woordenboek, met af en toe ook Franse, Turkse en Duitse woorden.
219.	b) Trier StB (G 346 a).
221.	= 220. (cf. Labarre 116).
222.	A-F^8. 77 (recte 89) + 3 ff. b) Göttingen SUB (☆ 8^o Ling. I 2520).

[p. 54]

232.	a) Gallina 40. b) Rome B. Angelica (0.5.25).
235.	Antonius Silvius, Puerilium Colloquiorum Formulae ex probatissimis quibusque autoribus in gratiam studiosorum tyrunculorum coactae, una cum Gallica et Teutonica interpretatione. Lovanii, Joannes Bogaert, 1573. 4^o. A-M^4, N^2. 50 ff. b) Augsburg S und StB (☆ 4^o Spw 412).
237.	b) Edinburgh Nat. Libr. (K 143 a; Edinb. Sh. Title 350); Bologna UB (Coll. A IV.I.II 12).
238.	b) Münstereifel Gymn. B. (SJ 1573/4; Siegel 1839).
244.	cf. Labarre 124.
246.	a) Nat. Un. Cat. M 0498569. b) Madrid BN (2/61960); Cambridge Harvard University (defect).
247.	cf. Labarre 125.
253.	b) Stuttgart LB (Hb 616).
257.	a) Alston II 70; Gallina 141; Nat. Un. Cat. J 0198414. b) Aberdeen UB; Atchison St. Benedict's College; Augsburg S und StB (8^o Spw 1093); Avignon B. Calvet; Frankfurt StUB (Phil. 485/998); Göttingen SUB (8 Ling I 2296); Breslau UB (381843/ 8 V 853); Kamerijk BM; Hannover LB (La 549); New York Public Libr.; Neurenberg StB; München SB (Polygl. 83); Oxford Corpus Christi College; Oxford Worcester College; Philadelphia Univ. of Pennsylvania; Urbana Univ. of Illinois; Regensburg SB; Stanford Univ. Libr.; Troyes BM; Venetië B. Marciana (19 T 158); Washington Folger Shakespeare Libr.; Stuttgart LB (alte Philol. 8^o 1243); Zweibrücken B. Bipontina.
259.	Dit nummer vervalt. Deze uitgave, hoewel te Antwerpen uitgegeven, bevat geen Nederlands, maar Duits (cf. Bibl. Verz. 595).
267.	b) München SB (L. lat. 800 + L. lat. 418/1 + PO hisp. 14 m/2).
268.	a) Alston II 18; Gallina 40; Nat. Un. Cat. D 0256661. b) Ann Arbor Univ. of Michigan; Washington Folger Shakespeare Libr. (STC 6830.5).
269.	Dit nummer vervalt. Het jaartal 1580, dat in de in 1787 uitgegeven catalogus van de SB Belfort staat, komt volgens een brief uit Belfort van 5 juli 1975 niet voor in het werk zelf, waaraan het slot ontbreekt; het exemplaar dateert volgens de beschrijving pas van 1627.
272.	b) Stuttgart LB (HB 1845).
275.	lColloquia sex linguarum noviter impressal Germanice, Gallice, Belgice, Latine, Hispanice et Italice. Antwerpen, Henricus Heyndrickx, (approbatio 25 juni 1582). 8^o obl. A-Z^8, Aa-Kk^8, Ll^12. 276 ff. a) Gallina 89. b) Modena B. Estense (A 74 A 3: titelblad ontbreekt).
279.	De juiste collatie is: *^4, A-Z^8, Aa-Ee^8, Ff^4, Gg^2. 4 + 230 ff.
280.	a) Alston II 30. b) Milaan BN; Praag UB; Antwerpen Archivum Capucinorum Belgii (☆ 601/45).
282.	a) Alston II 71; Gallina 148; Nat. Un. Cat. J 0198415. b) Augsburg S und StB (8^o Spw 1094); Baltimore Peabody Institute;

[p. 55]

	Chicago Newberry Libr.; Canterbury Cathedral Libr.; Chapel Hill Univ. of North Carolina; Durham Duke Univ.; Besançon BM (210 376); Chicago John Crerar Libr.; Heidelberg UB; Laubach Gräflich Solms Laubach'sche B. (Fr. M.E. 16,23); Lund UB; München SB (Polygl. 84 + 84a); Göttingen SUB (8 Ling. I 2298); Keulen UB (WA IV 9 + GB IIa 27b); Nantes BM; Nancy BM; Padua B. Civica (N 3713); Parijs B. Arsenal; Passau SB; Reutlingen StB; New York Public Libr.; Stuttgart LB (HB 1122 + alte Philol. 8^o 1242); Trier StB (N 15/142 + 265); Washington Folger Shakespeare Libr.; Williamstown Williams College Chapin Libr.; Breslau UB (400812 + 454024 + 454029 + 457782).
286.	a) Bibl. Gant. 694 (i.p.v. 693).
287.	Basel, Sebastianus Henricpetri, Sept. 1584. fol.): (^4, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, A-V^8. 8 ff., 1467, 315, (1) pp. cf. Labarre 142.
292.	Basel, per Frobenios, 1585. 8^o. A-Z^8, a-g^8, h^6. 248 ff. a) Gallina 89. b) A. Gallina; Breslau UB (453693); vroeger Berlijn SB (verloren).
298.	a) Alston II 32. b) Breslau UB; Oxford Bodl. Libr.; Straatsburg BN en U.
303.	a) Alston II 33. b) Breslau UB; Brno UB; Washington Folger Shakespeare Libr.
305.	c) Deze uitgave bevat alleen het Frans-Nederlandse deel (i.p.v. het Nederlands-Franse deel).
309.	Dit nummer vervalt. Ten onrechte droeg het exemplaar van de B. de l'Arsenal in een oude catalogus het jaartal 1590. Dit exemplaar dateert zeker van na 1626 en zeer waarschijnlijk van 1654, evenals de andere exemplaren van het Dictionarium novem linguarum van Calepinus, s.a. uitgegeven door Abraham Commelinus te Leiden (cf. Labarre 190).
310.	cf. Labarre 152. b) Antwerpen SB (C 888) moet wegvallen: dit exemplaar, waaraan het kolofon ontbreekt, dateert van na 1600.
311.	1591 (kolofon: 1589). a) Alston II 34. b) Amberg Provinzial B.; Breslau UB; Göttingen SUB.
312.	a) Alston II 73; Gallina 148; Nat. Un. Cat. J 0198416. b) Aberdeen UB; Augsburg S und St B (8^o Spw 1095); Bethesda Us National Libr. of Medecine; Brno UB (ZD 16 VII 2); Detmold Lippische LB (BR 60); Breslau UB (454027 + 454042); Durham Duke Univ.; Edinburgh Nat. Libr. (Newb.; Edinb. Sh. Title 199); Göttingen UB (8 Ling. I 2300); Hannover LB (Bu 278); Oxford Bodl. Libr.; Linköping Stifts B,; München SB (Polygl. 85); Marburg UB (II C 62c: verloren 1952); Philadelphia Temple Univ.; Praag UB; Passau SB; Keulen UB (GB II a 27 c); Padua UB (109 b 133); Tübingen UB (Ca 79a); Stuttgart LB (alte Philol. 8^o 1244); Heidelberg UB; Urbana Univ. of Illinois; Wolfenbüttel Herz. B. (Kb 465 + 36 Gram).

[p. 56]

318.	a) Alston II 35. b) Grenoble BM; London Victoria and Albert Museum; Oxford Bodl. Libr.
326.	a) Alston II 36. b) Washington Shakespeare Folger Libr.
327.	A-Z^8, Aa-Kk^8, Ll^6. 270 ff. b) Augsburg S und StB (☆ Spw 2439); Breslau UB (452202); Hannover LB (IV 9 A: verloren, cf. bezoek op 16 juli 1974).
328.	a) Lipenius 551. b) Cf. nr. 382.
333.	a) Alston II 74; Gallina 148; Nat. Un. Cat. J 0198417. b) Chicago Univ.; Detmold Lippische LB (Ph 2732); Bloomington Indiana Univ.; Groningen UB; Frankfurt a.M. StUB (☆ F f m 1/952); Nîmes BM; Lodz UB; Oxford Bodl. Libr.; Philadelphia Univ. of Pennsylvania; Padua B. Civica (F 10.640); Passau SB; Parijs B. Sorbonne; Nantes BM; Stockholm KB; Stuttgart LB (☆ Phil oct 1245); Urbana Univ. of Illinois; Breslau UB (381844/ 8 V 854 + 454028); Tübingen UB (Ca 79 b); Troyes BM; München SB (☆ Polygl. 86).
334.	= 333.
336.	a) Alston II 37. b) Washington Shakespeare Folger Libr.
340.	a) Alston II 38. b) Breslau UB; Jena UB; Lübeck St B; Urbana Univ. of Illinois; Wolfenbüttel Herz. B. (107 Gram); Zwickau Ratsschul B. (5.8.45).
341.	cf. Labarre 162
348.	***^4, A-Z^8, Aa-Zz^8, Aaa-Fff^8, Ggg^4. 428 ff. b) Xanten Stifts B. (3755).
350.	a) Alston II 39. b) Urbana Univ. of Illinois.

Nieuwe nummers

356.

Joannes Murmellius, Nuclei. Keulen, Quentell, 22 maart 1515. 4^o. aa-bb^6, cc^4, dd^6. 22 ff. a) Reichl. Murm. XXXII 2. b) Wernigerode Gräfl. Stolberg B.; Cambridge UB (☆ F 151. d. 1. 15; Adams M 1983). c) Eerste uitgave in 1514. Hoewel te Keulen uitgegeven, bevat deze druk toch Nedersaksische vertalingen, zoals de Deventer uitgaven; dit geldt eveneens voor de volgende hier vermelde Keulse drukken uit 1516 (twee), 1519, 1528 en 1566.

357.

Joannes Murmellius, Nuclei. Keulen, Martinus de Werdena, 22 maart 1516. 4^o. A^8, B-C^4, D^8. 24 ff. b) Detmold Lippische LB (1 an Ph.144.c.4^o). c) Eerste uitgave in 1514.

[p. 57]

358.	Joannes Murmellius, Nuclei. Keulen, Erven Quentell, oktober 1516. 4^o. aa-bb^6, cc^4, dd^6. 22 ff. a) Borchl. Clauss. 583; Reichl. Murm. XXXII 4. b) 's-Gravenhage KB (227 F 25: 3; Pennink 1609); Wolfenbüttel Herz. B. (☆ 63 Qu.4^o/2). c) Eerste uitgave in 1514.
359.	Joannes Murmellius, Nuclei. Keulen, Quentell, mei 1519. 4^o. aa-bb^6, cc^4, dd^5. 21 ff. a) Reichl. Murm. XXXII 6. b) Wolfenbüttel Herz. B. (☆ Li Sammelbd 226/1); Zwickau Ratsschul B. c) Eerste uitgave in 1514.
360.	Hieronymus Cingularius, Tersissima Latini eloquij Synonymorum Collectanea, iuuentuti Latine discenti longe utilissima. Antwerpen, Michael Hillen, 1524. 4^o. (8), A-C^8, D^4, E-H^8, I^4, K^8. (6), 52, (22) ff. (laatste blad leeg). b) Mainz StB (☆ I r 963). c) Nederlands-Latijnse bewerking van de Duits-Latijse Collectanea van Cingularius (eerste uitgave Wittenberg 1513), waarvan later ook een Frans-Nederlands-Latijnse uitgave verscheen (eerste uitgave 1529, nr. 90).
361.	Joannes Murmellius, Nuclei de nominum verborumque declinationibus. Keulen, Peter Quentell, 1528. 4^o. A^4, b^4, C-D^4, E^6. 22 ff. b) Londen BM (12932 c 17). c) Eerste uitgave in 1514.
362.	Sex linguarum, Latine, Teuthonice, Gallice, Hispanice, Italice, Anglice, dilucidissimus dictionarius. Vocabulaer in sesterley talen, Latyn, Duytsch, Walsch, Spaens, Italiaens, & Engelsch, seer profitelick alle beminders der talen. Southwarke, James Nicolson for John Renys, 1537. 8^o. A-I^8, K^10. 82 ff. a) Alston II 2. b) Bremen UB (Ic60); Cambridge Sidney Sussex College (☆ B b 6.2). c) Eerste uitgave in 1534, in vijf talen (zonder Engels).
363.	Le dictionnaire des huict languages: grec, latin, flamang, francois, espagnol, italien, anglois et aleman. Paris, Jehan Ruelle, 1548. 12^o. a-o^8. 112 ff. (laatste blad leeg). a) Alston II 5. b) Oxford Bodl. Libr. c) Eerste uitgave in 1546.
364.	Le Dictionnaire des huict langaiges: grec, latin, flamang, francois, espagnol, italien, anglois et aleman, fort utile et necessaire pour tous studieux. Parijs, Guillaume Thibout, 1550. 16^o. a) Brunet II 695; Graesse II 387; Gallina 40. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1546.
365.	Le Dicionnaire des huict langaiges: grec, latin, flamang, francois, espagnol, italien, anglois et aleman. Parijs, Guillaume Thibout, 1552. 16^o.

[p. 58]

	a) Graesse VIII 246; Alston II 11; Gallina 40. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1546.
366.	Le Dictionaire des huict langaiges: C'est à sçauoir Grec, Latin, Flameng, Francois, Espagnol, Italien, Anglois & Aleman. Parijs, Chez la veufue Guillaume le Bret, 1552. 16^o. a-o^8. 112 ff. (laatste blad leeg). b) München SB (☆ Polygl. 41). c) Eerste uitgave in 1546.
367.	Gabriel Meurier, Dialogue, contenant les conjugaisons Flamen-Françoises. Antwerpen, Christoffel Plantijn, 1562. 4^o. A-H^4. 32 ff. a) Van Selm 222-223. b) St. Gallen Stadt B. (Ja 4560/3); Trier Stadt B. (G 624). c) Frans-Nederlands gesprekboekje, met vervoegingen in zinnetjes verwerkt.
368.	Juan Luis Vives, Les Dialogues, translatés de Latin en François et Flamen, pour la commodité de la jeunesse. De Tsamencoutinghen, overgheset uut den Latijn in Franchois ende Nederduytsch, tot behoef vander Joncheyt. Antwerpen, Jan Waesberghe, 1562. 4^o. A-Z^4, &^4. 96 ff. a) Mantou 158-159. b) Bergen B. Centre Univ. (R 10/ G 944/2). c) Latijns-Frans-Nederlands gesprekboekje.
369.	Gabriel Meurier, Deviz familiers propres a tous marchans, desireux de bien entendre Francois & Flamen. Antwerpen, Jan Waesberghe, 1564. 4^o. A-Q^4. 64 ff. a) Van Selm 221-222. b) St. Gallen Stadt B. (Ja 4560/2). c) Latere uitgaven in 1590 (nr. 307) en 1595.
370	Gabriel Meurier, La Guirlande des jeunes filles. Den Crans der jonge Dochters, Duytsch en Franchois. Antwerpen, Jan Waesberghe, 1564. 4^o. A-Q^4. 64 ff. a) Van Selm 223-224. b) St. Gallen Stadt B. (Ja 5460/4). c) Latere uitgaven in 1580 (nr. 265) en 1587 (nr. 300).
371.	Gabriel Meurier, Propos puerils ordinairement usez es escoles vulgaires. Kinderredenen, Franchois ende Duytsch. Antwerpen, Jan Waesberghe (Ameet Tavernier dr.), 1565. 4^o. A-T^4. 76 ff. a) Van Selm 221. b) St. Gallen Stadt B. (Ja 4560/1). c) Latere uitgaven in 1597 (nr. 338) en 1599 (nr. 345).
372.	Joannes Murmellius, Nuclei. Keulen, Johann Gymnick, 1566. 8^o. A-E^8. 40 ff. a) Reichl. Murm. XXXII 9. b) Münster UB (Lib. Rar. X 3044/d). c) Eerste uitgave in 1514.
373.	Le dictionaire des huict langaiges: c'est assavoir Grec, Latin, Flamen, François, Espagnol, Italien, Anglois, & Aleman. Parijs, Anthoine Houic, 1569. 16^o. a-n^8. 104 ff. (laatste blad leeg).

[p. 59]

	b) München SB (☆ Polygl. 42). c) Eerste uitgave in 1546.
374.	Gabriel Meurier, La Premiere Partie de divers deviz familiers bien propres a tous Marchans, & non moins utiles à ceulx qui desirent auoir (auec facile intelligence) meilleur usage de parler Francoys, que pour le passé. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1570. 4^o. A-X^4, Y^2. (4), 81 ff. (laatste blad leeg). b) Augsburg S und StB (☆ 4^o Spw 284). c) Latere uitgave in 1590 (nr. 307).
375.	Gerard de Vivre, Douze Dialogues et Colloques, traitans de diverses matieres, trespropres aux nouveaux apprentifs de la langue française. Twaelf tsamen-sprekingen Tracterende van verscheyden Materie, seer bequame voor de nieu leer-iongers der Fransoisscher Spraken. Antwerpen, Jan Waesberghe, 1574. 4^o. A^2, B-S^4. (2), 68 ff. b) München SB (☆ 4^o L. Lat. f 61). c) Latere uitgave in 1581 (nr. 271).
376.	Hadrianus Junius, Nomenclator, omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans: multo quàm antea emendatior ac locupletior. Antwerpen, Christoffel Plantijn, 1575 (kolofon: september 1576). 16^o. 4 ff., 432 pp., 35 ff. a) Nat. Un. Cat. J 0198413. b) Annapolis US Naval Academy; New York Public Libr. c) Eerste uitgave in 1567.
377.	Colloquia et Dicionariolum sex linguarum: Teutonicae, Latinae, Germanicae, Gallicae, Hispanicae, & Italicae. Ghemeyne gespreche oder Colloquia mit einem Dictionario in sechs sprachen: Niderlendish, Latinish, Teutsh, Frantzosisch, Spanish und Welsh. Antwerpen, Henric Heyndrickx (Gillis van den Rade dr.), 1576. 8^o obl. *^4, §^8, A-Z^8, Aa-Cc^8, Dd^4. 224 ff. b) Wolfenbüttel Herz. B. (☆ P 214 Helmst. 12^o); Antwerpen Archivum Capucinorum Belgii (☆ 601/11; defect: inz. titelblad en slot ontbreken). c) Eerste uitgave (Frans en Nederlands) ca. 1530.
378.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium linguarum septem. Respondent autem Latinis vocabulis Graeca, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica. Basel, Ex Officina Henricpetrina, 1579. fol. *^4, a-c^6, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, AAa-MMm^8, NNn^6 (laatste blad leeg), A-X^8, Y^10. 22 ff., 1674, 355 pp. a) Nat. Un. Cat. C 0028213; Labarre 134. b) Bamberg SB; Brno UB (R IV a 5565 + ST 3-169.634); Budapest UB; Cluj Academia; Colmar BM (XI 9726); Debrecen UB (796910); Donaueschingen Fürstl. Fürstenb. Hof B.; Basel UB (DB II 13); Aarau KantonsB. (Wb 48); Dillingen Studien B.; Frauenfeld KantonsB. (8005); Genève BPU (Hb 388); Graz UB; Helsinki UB (19 I 4); Klagenfurt SB (4817); Milaan BN Braid.; München UB (2^o Philol. 252); München SB (2^o Polygl. 5); Montbéliard BM (w̄ 214); Nürnberg Germ. Mus. (2^o Sp. 73); Nürnberg StadtB. (Phil. 227.2^o); Napels BN; Passau SB; Poznan UB (Na 15228/2 +

[p. 60]

	SD 530 II); Praag UB (8 A 19); Philadelphia Univ. of Pennsylvania (Sp. 409.3/ C 12b/F); Regensburg Hof B. (Sp L lex 4); Rostock UB Ca 452); Stockholm KB; Stuttgart LB (HBb 137 + Phil. fol. 41); Üeberlingen Leopold Sophien B.; Villanova (Pennsylvania) College; Warschau UB (28.II.I.14); Zwickau Ratsschul B. (26.2.4.5). c) Eerste uitgave in 1570.
379.	Der fielen, rabauwen oft der schalcken vocabulaer, oock de bereysde manieren der bedeleeren oft bedelerssen. Van nieus oversien ende verbetert. Antwerpen, Jan van Ghelen de jonghe, 1581. 8^o. A-E^8. 40 ff. (laatste blad leeg). a) Nat. Un. Cat. L 0336232. b) Chicago Newberry Libr. c) Eerste uitgave in 1563.
380.	[Jacques Thuys], Ars Notariatus, oft Conste en̄ stijl van Notarisschap. Tweeden druck. Antwerpen, Hendrick Hendricsen, 1585. 8^o.:^8, A-P^8. 16 ff., 211 pp., 6 ff. b) Leuven UB KUL (☆ A 54151; defect: A^1-8 ontbreekt). c) Woordenlijst van Nederlandse, Latijnse en Franse termen van f.:^5 tot A^8 (24 pp.). De eerste (Antwerpen, Simon Cock, 1541) en de derde uitgave (Antwerpen, Arnout Coninx, 1590) bevatten geen woordenlijst.
381.	Gabriel Meurier, The coniugations in Englishe and Netherdutche. De coniugatien in Engelsch ende Nederduytsche. Leyden, Thomas Basson, 1586. 8^o. A-G^4. 53, (3) pp. a) Alston II 499; G.R.W. Dibbets in Taal en Tongval 21 (1969), pp. 128-133. b) Bamberg Stadt B. (Phil. 0.400); London BM (microfilm: *L 499). c) Engels-Nederlandse werkwoorden, vertaling van het Frans-Engelse Coniugaisons Francois-Angloises (Antwerpen, J. Waesberge, 1563) van Meurier.
382.	Lexicon Teutonico-Latino-Gallicum. Franeker, 1587. 8^o. a) Lipenius 551; Quemada Amon. 37. b) Geen exemplaar bekend. c) Cf. nr. 328.
383.	[Zacharias Heyns], Vxor Μεμψίγαμος, Twee-spraeck van een goede Huys-vrouwe, ende een quaet Huys-wijf. Dialogue d'vne bonne Matrone, & mauvaise Mesnagere. Haarlem, Gillis Rooman, voor Zacharias Heyns [te Amsterdam], 1592. 8^o. A-D^8, E^2. 34 ff. a) Bibl. Belg. E 768; Moes-Burger IV 640; Laceulle 78. b) Gent UB (☆ Res. 1215); Hamburg SB. c) Nederlands-Frans gesprekboekje, vertaling van een dialoog van Erasmus, Coniugium sive Uxor Μεμψίγαμος, volgens de opdracht het werk van Z. Heyns.
384.	Dictionarium seu Dialogi septem linguarum. Frankfurt a. M., Zacharias Palthenius, 1595. 8^o. a) Verd. Vocab. 40; Draudius 1344; Lipenius 381, 810 a. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.

[p. 61]

385.	Gabriel Meurier, Deviz familiers pour parler francoys et flamen. Rotterdam, 1595. a) Katalog der Grossherzoglichen Hof- und Landesbibliothek in Carlsruhe. Karlsruhe, I. (1876), p. 60, nr. 2473. b) Karlsruhe LB (maar nu verloren; cf. B. van Selm in Dokumentaal 3 (1974). p. 76). c) Eerste uitgave 1590.
386.	Heinrich Decimator, Tertia pars Sylvae vocabulorum et phrasium, sive Nomenclator. Lepzig, Michael Lantzenberger impensis Heningi Grossii, 1596. 8^o. (.)^8, (.)^4, A-Z^8, Aa-Zz^8, Aaa-Ttt^8, Vuu^6. 12 ff., 1049 pp. (laatste blad leeg). a) Nat. Un. Cat. D 0106958; Gallina 196. b) Ost-Berlin SB (Wb 1205); Freiburg i.B. UB; Bamberg SB (L. e.h.o. 2(2); Maastricht Stadsb. (4837; Flament 4669); Mainz Stadt B. (Sprach 595/a. ö + I Zb 1306); München SB (☆ Polygl. 38); Parijs BN (X 15.210); Philadelphia Univ. of Pennsylvania; Stuttgart LB (alte Philol. 8^o 514); Tübingen UB (Ca 75 d); Wiesbaden LB (Weilb. 149); Wolfenbüttel Herz. B. (☆ P 1093 Helmst. 8^o). c) Zakelijk ingedeeld woordenboek met Latijnse trefwoorden en Griekse, Hebreeuwse (soms ook Chaldeeuwse), Franse, Italiaanse, Duitse (soms ook Alemanse), Nederlandse en Spaanse equivalenten.
387.	Nomenclaturae Compendium ex variis depromptum, atque certas in classes redactum ad iuventutis utilitatem. Utrecht, Salomon Rodius, 1596. 8^o. A-C^8. 24 ff. b) Utrecht UB (H Litt. Lat. 8^o 822). c) Beknopt Latijns-Nederlands, zakelijk ingedeeld woordenboek.
388.	Novum Dictionarium omnium partium orationis, ex puris tantum et Latinis Verbis iisque potissimum simplicibus, aptissimo ordine concinatum. Recens correctum & auctum: in usum scholae Hagiensis. 's-Gravenhage, Albertus Henricus, 1596. 8^o. A-G^8, H^2. 58 ff. b) Wolfenbüttel Herz. B. (☆ P 1094 Helmst. 8^o). c) Latijns-Nederlands schoolwoordenboek, ingedeeld volgens de Latijnse verbuigingen en vervoegingen. Volgens de titel is het een verbeterde en aangevulde uitgave van een ouder werk, dat we echter niet kennen. Het voorwoord op deze uitgave is van Augustinus Wilsius, Herendalij, 1580.
389.	Le dictionnaire des six langages: C'est à sçauoir Latin, Flamen, François, Espagnol, Italian, & Anglois: fort vtile & necessaire pour tous studieux & amateurs des lettres, reueu & corrigé de nouueau. Rouen, Adam Malasis, 1600. 12^o. A-N^8, O^6. 110 ff. (laatste blad leeg). b) Brussel KB (☆ VI 5244 A). c) Eeste uitgave (in vijf talen) in 1534 (nr. 97).

Addendum:

390.	Gabriel Meurier, Petite Fabrique Duisante A Chacun Tyron Diseteux du François ou Flamen. Anvers, Pierre Keerberghen (imp. Aimé Tavernier), 1563, 8^o, A-L^8. 88 ff.

[p. 62]

a) B. van Selm in Dokumentaal 5 (1976), p. 42-44. b) Wolfenbüttel Herz. B. (Kb 347/1). c) Frans-Nederlands zakelijk ingedeeld woordenboek.

Registers

De getallen verwijzen naar de nummers

A. Uitgevers en drukkers (gerangschikt per stad)

Amsterdam Heyns, Zacharias (alleen uitgever) 383

Antwerpen Ghelen, Jan van 379 Hendrickx, Hendrik 275, 377, 380 Hillen, Michael 360 Keerberghen, Pierre 390 Plantijn, Christoffel 367, 376 Rade, Gillis van den (alleen drukker) 377 Tavernier, Ameet (alleen drukker) 187, 371, 390 Waesberghe, Jan van 187, 368-371, 374, 375

Basel Frobenii 292 Henricpetri, Sebastianus 287 Henricpetrina, Officina 378

Franeker ??? 382

Frankfurt a. M. Palthenius, Zacharias 384

's-Gravenhage Hendrickx, Aelbrecht 388

Haarlem Rooman, Gillis (alleen drukker) 383

Keulen Gymnick, Johann 372 Quentell (erven) 356, 358, 359 Quentell, Peter 361 Werdena, Martin de 357

Leiden Basson, Thomas 381

Leipzig Grossius, Heningius (alleen uitgever) 386 Lantzenberger, Michael (alleen drukker) 386

Leuven Bogaert, Joannes 235

Parijs Bret, Wed. Guillaume le 366 Houic, Antoine 373 Ruelle, Jean 363 Thibout, Guillaume 364, 365

Rotterdam ??? 385

Rouen Malasis, Adam 389

Southwarke Nicolson, James (alleen drukker) 362 Renys, John (alleen uitgever) 362

Utrecht Rodius, Salomon 387

[p. 63]

B. Vermelde auteurs

Calepinus, Ambrosius 309, 378

Cingularius, Hieronymus 360

Decimator, Heinrich (^oca. 1544, + 1615) 386

Heyns, Zacharias (^oca. 1566, + 1598) 382

Junius, Hadrianus 376

Meurier, Gabriel 367, 369-371, 374, 381, 385, 390

Murmellius, Joannes 356-359, 361, 372

Silvius, Antonius 235

Thuys, Jacques 380

Vives, Juan Luis (1492-1540) 368

Vivre, Gerard de 375

C. Opgenomen werken

Ars notariatus (J. Thuys) 380

Colloquia et Dictionariolum sex linguarum 377

Colloquia sex linguarum 275

Coniugatien in Engelsch ende Nederduytsche/Coniugations in Englishe and Netherdutche (G. Meurier) 381

Conste ende Stijl van Notarisschap (J. Thuys) 380

Crans der jonge Dochters (G. Meurier) 370

Deviz familiers (G. Meurier) 369, 385

Dialogue, contenant les conjugaisons (G. Meurier) 367

Dialogues (J.L. Vives) 368

Dictionarium linguarum septem (A. Calepinus) 378

Dictionarium novem linguarum (A. Calepinus) 309

Dictionarium seu Dialogi septem linguarum 384

Dictionnaire des huict langaiges 364-366, 373

Dictionnaire des six langages 389

Dilucidissimus dictionarius 362

Douze Dialogues et Colloques (G. de Vivre) 375

Fielen (Der - Vocabulaer) 379

Guirlande des jeunes filles (G. Meurier) 370

Kinderredenen (G. Meurier) 371

Lexicon Teutonico-Latino-Gallicum 382

Nomenclator omnium rerum (H. Junius) 376

Nomenclaturae Compendium 387

Novum Dictionarium omnium partium orationis 388

Petite Fabrique (G. Meurier) 390

Première partie de divers deviz familiers (G. Meurier) 374

Propos puerils (G. Meurier) 371

Puerilium Colloquiorum Formulae (A. Silvius) 235

Sex linguarum dilucidissimus dictionarius 362

Tersissima Latini eloquii collectanea (H. Cingularius) 360

Tertia pars Sylvae vocabulorum et phrasium (H. Decimator) 386

Tsamencoutinghen (J.L. Vives) 368

Twaelf tsamensprekingen (G. de Vivre) 375

Tweespraeck ven een goede Huysvrouwe (Z. Heyns) 382

Uxor Μεμψίγαμος (Z. Heyns) 383

Vocabulaer in sesterley talen 362