De Gulden Passer. Jaargang 53

[binnenkant voorplat]

[De Gulden Passer 1975]

Bijdragen tot de geschiedenis van de grafische kunst opgedragen aan prof. dr. Louis Lebeer ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag
Tweede deel
Contributions à l'histoire de l'art graphique dédiées au prof. dr. Louis Lebeer à l'occasion de son quatre-vingtième anniversaire
Deuxième volume

[p. 215]

Archivalische gegevens over Volcxken Diercx, weduwe van Hieronymus Cock
door Lydia de Pauw-de Veen
(Brussel)

Inleiding

Hieronymus Cock overleed in 1570, één jaar nadat hij en zijn vrouw Volcxken Diercx hun testament (zie beneden) hadden laten opmaken bij notaris Van Loemele. Hierin laat elk van hen aan de langstlevende - ze hadden geen kinderen - o.m. het vruchtgebruik na van de ‘coperen platen en vormen met alle de gereetschappen dair toe dienende’. Volcxken Diercx zal inderdaad de prentenuitgeverij en -handel ‘In de Vier Winden’ verder uitbaten. Wat nieuwe uitgaven betreft, was het bedrijf niet meer zo productief als ten tijde van Cock, maar toch moet het nog zeer actief zijn geweest, aangezien bij de dood van Volcxken Diercx, in december 1600, haar inboedel een zeer groot aantal platen en prenten behelsde. De lijvige inventaris van deze inboedel¹ zal bij een volgende publicatie worden uitgegeven en besproken. In deze bijdrage beperk ik me tot het uitgeven en bespreken van de volgende archiefstukken²:

1 Antwerpen, Stadsarchief, Not. 2860, 1601.

2 Hierbij gaat mijn dank naar Dr. C. van de Velde die me op het spoor bracht van deze documenten, eveneens naar Dr. H. de Schepper, die me behulpzaam was bij het oplossen van paleografische moeilijkheden alsook naar Dr. C. Wyffels, Rijksarchivaris en Dr. J. van Roey, standsarchivaris van Antwerpen, die mijn practisch werk vergemakkelijkten.

[p. 216]

1.	Het testament van Hieronymus Cock en zijn echtgenote Volcxken Diercx, verleden bij notaris Van Loemele op 25 januari 1569^3.
2.	Het testament van Volcxken Diercx verleden bij notaris Van den Bossche, op 17 october 1581^4.
3.	Codicille bij het testament van Volcxken Diercx (17.10.1581) verleden bij notaris Van den Bossche op 14 september 1582^5.
4.	Overeenkomst tussen Volcxken Diercx en Bartholomeus de Mompere in verband met het verkopen van prentwerk, geacteerd door notaris Van den Bossche op 24 september 1582^6.

3 Antwerpen, Stadsarchief, Not. 548, fol. 34 recto-36 verso.

4 Antwerpen, Stadsarchief, Not. 3640, fol. 6 recto-7 verso en 98 recto.

5 Antwerpen, Stadsarchief, Not. 3641, fol. 31 recto-verso.

6 Antwerpen, Stadsarchief, Not. 3641, fol. 10 recto-verso.

Bespreking van elk document

1. Testament van Hieronymus Cock en Volcxken Diercx, 25 januari 1569 (zie bijlage 1).

Na de gebruikelijke formules bij het begin van een testament, uiten beide echtgenoten de wens ‘ten Predicheeren’ te worden begraven. De predikheren zijn de Dominikanen wier kerk thans als de Sint-Pauluskerk bekend is. De eerst genoemde legataris, de ‘fabryck van Cameryck’ krijgt het minst: vier stuivers van elk. De fabriek van Kamerijk is waarschijnlijk de kerkfabriek van het aartsbisdom Kamerijk, dat de hele kerkelijke organisatie in het Antwerpse (alleen de Antwerpse parochie zelf had een zekere onafhankelijkheid) beheerste⁷. Weliswaar had Filips II in 1559 de bisdommen helemaal anders ingedeeld, maar die herstructuratie bleek moeilijk en eerst na lange tijd, in 1585, definitief te zijn verwezenlijkt⁸, zodat het aanvaardbaar lijkt dat in 1569 de kerkfabriek van Kamerijk in een testament werd bedacht. Dit lijkt logischer, ook wegens de context, dan een eventuele fabriek van

7 F. Prims, ‘Kamerijk en Antwerpen’, in Antwerpiensia, XVIII (1948), pp. 34-37.

8 L. Voet, De gouden eeuw van Antwerpen. Bloei en uitstraling van de Metropool in de zestiende eeuw, Antwerpen, Mercatorfonds, 1973, pp. 436-438.

[p. 217]

Kamerijkse kant. De huisarmen van de stad en de armenbus van de schilders krijgen aanzienlijker sommen. Ook de drukker van de Cocks, Sanders Janssen - in de Liggeren in 1558 als ‘drucker’ onder de meesters opgenomen⁹ - indien hij hen nog dient bij de dood van de eerste van hen beiden. Cock geeft aan zijn eigen erfgenamen ‘ab intestato’ - d.i. voor wie geen testamentaire beschikkingen zijn voorzien - geld voor hun rouwkleren. Zijn neef, Hans Wellens alias Cock, zoon van de schilder Matthijs Cock (ca 1510 - ca 1540) krijgt, onder bepaalde voorwaarden, 100 carolusgulden en een waterverfdoek van zijn vader, nl. een landschap met de Emmaüsgangers. Karel van Mander vertelt dat Matthijs Cock inderdaad ‘schilderde van Water en Oly-verwe seer wtnemende stucken’¹⁰. Waterverfdoeken werden in onze gewesten veel geproduceerd¹¹; ze zouden bestemd geweest zijn om de dure wandtapijten en het kostelijk Cordobaans leder te vervangen¹². Weinige waterverfdoeken zijn bewaard gebleven. Het werk van Matthijs Cock zal waarschijnlijk ook verdwenen zijn. De vermelding ervan levert een niet zeer belangrijk, maar zeker element bij de studie van het nog zo slecht gekende werk van de jong gestorven schilder. De argumentatie van K.G. Boon voor een verband tussen Matthijs Cock - die hij met de Meester van het Errera-schetsboek identificeert en de jongere Pieter Bruegel de Oude¹³, zou misschien dank zij deze vermelding kunnen worden versterkt door het feit dat ook Bruegel de Emmaüsgangers in een landschap uitbeeldde; in de door Hieronymus Cock uitgegeven serie van twaalf land-

9 De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, onder zinspreuk ‘Wt ionsten versaemt’, afgeschreven en bewerkt door Ph. Rombouts en Th. van Lerius. Deel I. Antwerpen, F. Baggerman, 1872, p. 209.

10 Karel van Mander, Het schilder boeck waerin... Tweede uitgave, t'Amsterdam, by Jacob Pietersz Wachter, 1618. fol. 152 verso.

11 K. van Mander, op. cit., fol. 126 verso; J.A. van De Graaf, Het De Mayerne Manuskript als bron voor de schildertechniek van de barok, Mijdrecht, drukk. Verweij, 1958, pp. 14-15.

12 R.-A. d'Hulst, De tekeningen van Jakob Jordaens. Bijdrage tot de geschiedenis van de XVII^e-eeuwse kunst in de Zuidelijke Nederlanden, Brussel, Paleis der Academiën, 1956, p. 23.

13 K.G. Boon, ‘De tekenaar van het Errera-schetsboek’. in Bulletin (van de) Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, 1955, 1-3 (Miscellanea E. Panofsky), pp. 215-229.

[p. 218]

schappen naar Pieter Bruegel de Oude komt immers de prent ‘Evntes in Emaus’¹⁴ voor. Het linkergedeelte van dit landschap, het vergezicht nl., vertoont een zekere verwantschap in compositie, in rotsen, wolken en schepen, met de aan Matthijs Cock toegeschreven tekeningen.

Cock bedenkt verder nog andere neven en nichten en ten slotte de te Mechelen wonende schilder Gerard Oeyens; over deze laatste weet men haast niets: alleen maar dat hij in 1561 als vrijmeester in de archieven van de Mechelse Sint-Lucasgilde voorkomt¹⁵. De vraag blijft open of enig verband te zoeken is met de militaire architect van Karel V, Sebastiaan ab Oya, of Oyens (ook Noyens, Utrecht, 1493-Brussel, 1557), die de reconstructie van de Termen van Diocletiaan tekende die in 28 platen door Cock werden gegraveerd en in 1558 uitgegeven¹⁶, op aanvraag van Kardinaal Granvelle.

Volcxken Diercx voorziet, van haar kant, indien ze de eerste overlijdt, 100 carolusgulden en een jaarlijkse lijfrente van 25 carolusgulden voor haar moeder Margriet Hendricksdochter. Haar broer Cornelis Hendrik en haar zuster Marie, alsook hun wettige kinderen krijgen eveneens sommen geld, o.m. voor hun rouwklederen.

De hoofdbrok van het testament is vanzelfsprekend het legaat vanwege de eerste overledenen van hen beiden aan de langstlevende van 1) de volle eigendom van alle persoonlijke roerende goederen, geld, zilverwerk, enz. (alsook de hangende schulden), behalve de ‘coperen platen oft vormen met alle reetschap’ (zie beneden) 2) het levenslang vruchtgebruik van alle rentegevende huizen en andere onroerende goederen alsmede van de koperen platen, vormen en het gereedschap dat erbij hoort. Echter, op voorwaarde dat de langstlevende alle schulden, begrafeniskosten enz. betaalt. Anderzijds krijgen hun erfgenamen de (blote) eigendom en het erfrecht van elks deel in de rentegevende huizen en

14 L. Lebeer, Beredeneerde catalogus van de prenten naar Pieter Bruegel de Oude, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1969, nr. 9.

15 E. Neeffs, Histoire de la peinture et de la sculpture à Malines. dl. I. Gent, E. Vanderhaeghen, 1876, p. 308.

16 F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts, ca. 1450-1700, Amsterdam, M. Hertzberger, 1949-     , dl. IV, p. 190, nrs. 482-509.

[p. 219]

onroerende goederen, alsook in de koperen platen, vormen en daarbijhorend gereedschap, dit laatste op voorwaarde dat de afdrukken die na de dood van de langstlevende zouden overblijven zouden gevoegd worden bij de platen waarmee ze werden gedrukt. Bovendien vraagt Cock dat, na de dood van de langstlevende, aan de reeds genoemde Matthijs Cocks natuurlijke zoon Hans nog 100 carolusgulden zouden worden gegeven. Als executeurs-testamentair en als testamentvoogden van de minderjarigen worden de koopman Adriaen Gielis, ‘cousijn’ van Cock en Jan van Turnhout, oom van Volcxken aangesteld; ze krijgen elk een zilveren kroes van vijf ons.

De akte werd verleden in het woonhuis van de erflaters, ‘genaempt de vier winden staende opten hoeck vander langer nyewe straten en vander catteveste’. De Lange-Nieuwstraat is het verlengde van de oudere Korte-Nieuwstraat, die, volgens F. Prims en M. Verbeeck al ca. 1200 bestond; dezelfde auteurs vonden vanaf 1374 de vermelding van de Lange-Nieuwstraat¹⁷. Volgens hen heette de huidige Katelijnevest in de 16de-17de eeuw nog ‘Cattevest’ tussen de Lange-Nieuwstraat en Kipdorp¹⁸. Uitgaande van deze gegevens kan men veronderstellen dat ‘De Vier Winden’ op de Noordoostelijke hoek van het kruispunt van de huidige Katelijnevest en de Korte-Lange-Nieuwstraat moet hebben gestaan. Dat stemt niet precies overeen met de plaats die Delen¹⁹ en Lebeer²⁰ opgeven, nl. op de hoek van de Katelijnevest en de Korte-Nieuwstraat, d.i. de zuid- of noordwestelijke hoek, en zeker niet met de localisatie van B.L.D. Ihle, nl. in de Twaalfmaandenstraat; volgens deze auteur had Cock daar in 1548 een huis gekocht maar ze geeft haar bronnen niet op²¹. Misschien is Cock tussen 1548 en 1569

17 F. Prims en M. Verbeeck, Antwerpsch straatnamenboek. Tweede druk, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1938, p. 277.

18 F. Prims en M. Verbeeck, op. cit., p. 167.

19 A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas et les provinces belges des origines à la fin du XVIII^e siècle. Dl. II: Le seizième siècle, 2: Les graveurs d'estampes, Paris, Librairie nationale d'art et d'histoire, 1935, p. 61.

20 L. Lebeer, ‘Propos sur l'importance de l'étude des éditeurs d'estampes, particulièrement en ce qui concerne Jérôme Cock’. in Revue belge d'Archéologie et d'Histoire de l'art, XXXVII (1968), pp. 99-135, p. 109.

21 B.L.D. Ihle in haar inleiding tot de catalogus van de tentoonstelling ‘Zuid-Nederlandse grafiek uit de zestiende eeuw’, Rotterdam, Prentenkabinet, Museum Boymans-van Beuningen, 1965, p. 8.

[p. 220]

tweemaal verhuisd. De preciese localisatie van Cocks winkel is niet essentieel, maar kan bij gelegenheid van ander archiefonderzoek eventueel worden bepaald.

Een der beide getuigen bij de akte is ‘Peeter vander heyden Copersteke(re)’. Pieter van der Heyden was vanaf 1551 (datum van de oudste gedateerde door hem gegraveerde prent) ten laatste een vaste medewerker van Cock tot diens dood²². De andere getuige is Jacques Meesens ‘creemere’, wiens naam we later nog ontmoeten²³.

22 Zie mijn bio-bibliografische noot over hem in het Nationaal Biografisch Woordenboek, dl. III (1968), kol. 386-393.

23 Zie beneden p. 225 en p. 233.

2. Testament van Volcxken Diercx, 17 oktober 1581 (zie bijlage 2).

Na Cocks dood was zijn weduwe hertrouwd met Lambrecht Bottin. Blijkens een archiefstuk zou deze laatste op 7 december 1576 achtenveertig jaar oud geweest zijn en het beroep van ‘notaire et tabellion publicq’ hebben uitgeoefend²⁴. In het begin van de 16de eeuw wordt een zekere Lambert Bottin in Luik vermeld²⁵; een verwantschap met Volcxkens tweede echtgenoot is niet uitgesloten, maar ook niet bewezen. Het is ook niet helemaal zeker dat hij te vereenzelvigen is met Lambertus Boxstaen, die als ‘constvercooper’ in 1572 in de Liggeren²⁶ is vermeld. Wel komt hij samen met Volcxken voor in de ‘Catalogus illorum qui Figuras diversas aeneas sive ligneas Antverpiae distrahunt sive etiam sculpunt’ een lijst die in het Plantijnse archief is terug te vinden en van 1577-1580 zou dateren²⁷. Lambrecht Bottin is voor 17 oktober 1581 overleden, aangezien in het hier besproken testament van die datum Volcxken Diercx als zijn weduwe optreedt. Volcxken moet echter haar eerste echtgenoot meer toegewijd gebleven zijn: na de gebruikelijke formules vraagt ze immers in haar testament naast hem begraven

24 Dit werd me in 1967 door Dr. Van Roey meegedeeld, maar de referentie raakte zoek en werd nog niet teruggevonden.

25 In 1506, 1517 en 1523: zie J. Yernaux, ‘Lambert Lombard’, in Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, LXXII (1957-1958), p. 316.

26 Liggeren, op. cit., dl. I, p. 246.

27 A.J.J. Delen, op. cit., p. 150, citeert dit stuk (Plantin-Archief XLI, fol. 2 verso).

[p. 221]

te worden in de kerk van de ‘Predickeeren’, dit laatste niettegenstaande het feit dat in dat jaar de kerk ter beschikking werd gesteld van de Calvinistische predikant Jaspar van der Heiden, nadat het ‘papistisch’ meubilair eruit was verwijderd²⁸. Wat de bestemming van haar goederen betreft is hier en daar de vergelijking met het testament van 1569 mogelijk. Zo geeft ze nog maar zes carolusgulden aan de huisarmen van de stad, daar waar èn Cock èn zij zelf in 1569 elk 25 carolusgulden nalieten; ze schijnt er bovendien haar geweten mee te willen sussen: ze laat immers de 6 carolusgulden na ‘voor onrechtueerdich goet oft sy eenich onwetens hadde’! De armenbus van de schilders schenkt ze 64 gulden (in 1569 elk 16 gulden) en ze geeft 16 carolusgulden aan de schilders die haar begrafenis zullen bijwonen, voor hun verteer! Terwijl ze in 1569 voor haar moeder 100 carolusgulden bestemt en een jaarlijkse lijfrente van 25 carolusgulden, wenst ze in 1581 - haar moeder moet toen zeer oud zijn, daar Volcxken zelf ± 61 jaar oud moest zijn - dat haar een jaarlijkse lijfrente van 200 carolusgulden netto, zonder enige belasting²⁹, zou worden toegekend.

Aangezien haar beide echtgenoten overleden zijn, is haar nalatenschap aan haar eigen familie logischerwijze verschillend van het testament van 1569. Zij prelegateert haar broer Cornelis en haar zuster Marie of, indien zij overleden zijn, hun wettige kinderen, al haar eigen roerende en onroerende goederen, renten en toekomstige goederen alsook haar deel van de resterende goederen. Speciaal bevoordeeld worden haar nichtje Beatrix, dochter van Cornelis, die bij haar overlijden dadelijk 600 carolusgulden krijgt en haar neef Quinten Janssen, zoon van Marie, die de platen en de ‘drucksels’ die erbij horen zal erven. Ze verdeelt dus het platenfonds niet dat, volgens de beschikkingen van het testament van 1569, naar Cocks of Volcxkens rechtmatige erfgenamen zou gaan. Over Quinten Janssen is nog niet veel geweten: mogelijk is hij

28 A. Janssens, Sint-Pauluskerk te Antwerpen en haar kunstbezit, Antwerpen, Drukk. E. Stockmans & C^o N.V., 1971, p. 13.

29 De 5de, 10de en 100ste penning waarover sprake in the tekst werden respectievelijk in 1579, 1579 en 1577 ingevoerd. Zie: F. Prims, Beelden uit den Cultuurstrijd. II. Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, Standaard Boekhandel, 1943 (= Antwerpiensia, XVI (1943)), p. 351-352.

[p. 222]

dezelfde als Quinten Janssen die in 1577 als leerjongen van Damiaan Ortelmans, schilder, in de Liggeren³⁰ voorkomt; bij toekomstig archiefonderzoek, zou zijn naam moeten worden opgespoord. Na de studie van de boedelinventaris van Volcxken Diercx zal eventueel, uitgaande van nieuwe uitgeversadressen op platen uit de ‘Vier Winden’ kunnen, voor een deel althans, worden uitgemaakt wat hij met de platen deed.

Sander Jansen, die in 1558 en 1569³¹ als drukker is genoemd, is in 1581 nog ‘dienaer’ van Volcxken - wat zijn verdere activiteit als drukker niet noodzakelijk uitsluit -; in 1569 kreeg hij van elke erflater 12 carolusgulden, en in 1581 wordt hij met een jaarlijkse lijfrente van 50 gulden netto bedacht; dit verschil laat echter wel vermoeden dat hij te oud geworden was om nog te werken en dat een soort van pensioen hem welkom was. Zijn dochter Sara krijgt als petekind van de testatrice 25 gulden. Ze was niet het enige petekind: Grietken Willem Jacobsdochter en haar zuster Betteken Willem Jacobsdochter krijgen elk 100 carolusgulden, terwijl de zeven andere petekinderen Volcxken Oeyens³², Maeyken de Jode, dochter van Gerard de Jode³³, Cornelia de Momper, dochter van Barthomeus³⁴, Suzanna Alewyns Hendricxdochter, Dirk Galle, zoon van Filips³⁵, Judith Augustyn Warijnsdochter en Betteken Hans Quirincxssendochter elk 25 carolusgulden toebedeeld krijgen. De kinderloze rijke Volcxken Diercx blijkt wel een gegeerde meter geweest te zijn!

De erfgenamen van Hieronymus Cock worden niet vergeten: ze zullen het haar toekomende derde deel erven, niet alleen van twee huizen, nl. ‘Dleeuken’ in de thans nog bestaande Keizerstraat en ‘Sint-Joris’ bij de ‘Zierickput’ in de nu nog bestaande Zirkstraat³⁶, maar ook van de opbrengst van twee huizen nl. ‘De

30 P. 266.

31 Zie boven p. 217.

32 Mogelijk de dochter van Gerard Oeyens die in het testament van 1569 voorkomt: zie boven, p. 218.

33 Gerard de Jode is zeer waarschijnlijk de graveur, drukker en uitgever (1509-1591) die in Antwerpen werkzaam was.

34 Zie beneden, p. 225.

35 Zeer waarschijnlijk de graveur die voor H. Cock werkte voor hij zelf zijn eigen uitgeversbedrijf oprichtte (1537-1612).

36 F. Prims en M. Verbeeck, op. cit., p. 364.

[p. 223]

verkeerde werelt’ in de Keizerstraat en ‘De Mollekens’ in de Korte-Gasthuisstraat. Of die huizen de eigendom van Cock waren geweest en wie de andere tweederden bezaten, wordt niet vermeld. Barbara Wellens, Hieronymus Cocks zuster (zie testament van 1569) zal een zilveren schaal krijgen ‘met een cocxken Daer Inne gesneden’. Mogelijk is met ‘cocxken’ een kok bedoeld zoals er een voorkomt in de rebus die Cocks spreuk ‘Houdt die Cock in eeren’ illustreert (bij voorbeeld in de laatste plaat van de serie ‘Compertimentorvm qvod vocant mvltiplex genvs..’ door Pieter van der Heyden naar Jakob Floris gegraveerd, door H. Cock in 1566 uitgegeven³⁷). Hans Wellens, de zoon van Matthijs Cock³⁸ zal vijftig gulden ontvangen. Andere personen wie Volcxken Diercx een bepaalde som nalaat zijn: Margriet Schoyt, haar ‘Ionckwyff’, d.i. haar dienstmaagd³⁹, Bartholomeus de Mompere⁴⁰ en Jacques Meesen, blijkbaar de koopman die getuige was bij het testament van 1569 (zie boven p. 220) en die we nog zullen ontmoeten als getuige bij de codicille van onderhavig testament en bij de overeenkomst met Bartholomeus de Mompere. Al haar andere overblijvende goederen, juwelen, huisraad enz., alsook de schulden en de kosten van haar begrafenis zullen moeten in drie gelijke delen verdeeld onder haar reeds genoemde broer Cornelis, zuster Marie en haar neef Godevaert, zoon van haar overleden broer Diericx Diericxssen, deze laatste echter onder bepaalde voorwaarden. Indien hij zonder wettige kinderen achter te laten zou sterven, zou zijn derde verdeeld worden onder Cornelis en Marie. Overigens, indien een der drie vóór de testatrice zou sterven, worden hun kinderen als ergenamen beschouwd, behalve Dierick Janssen, zoon van haar zuster Marie, of diens kinderen; hem laat ze alleen het bedrag na van de schuld die hij te harer aanzien heeft, plus 100 gulden! Had die neef wat overdreven gebruik gemaakt van de rijkdom van zijn tante? Zij

37 Hollstein, op. cit., dl. IV, p. 189, nr. 364; L. de Pauw-De Veen, catalogus van de tentoonstelling ‘Hieronymus Cock, prentenuitgever en graveur 1507?-1570’, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1970, p. 80, nr. 188.

38 Zie boven, p. 217 en 219.

39 Middelnederlandsch Handwoordenboek, bewerkt door J. Verdam. Onveranderde herdruk en van het woord Sterne af opnieuw bewerkt door C.H. Ebbinge Wubben: 's-Gravenhage, M. Nijhoff, 1949.

40 Zie beneden, p. 225.

[p. 224]

wil uitdrukkelijk dat haar wens zou worden geëerbiedigd, eraan toevoegend dat al wie protest aantekent tegen haar wilsbeschikking, meteen onterfd wordt.

Als executeurs-testamentair en als testamentvoogden van Godevaert Diericxssen worden haar broer Cornelis Diericxssen en haar zwager Jacob Aertssen aangeduid; zij of hun vervangers krijgen elk een zilveren beker van vier ponden Vlaams. De acte werd in aanwezigheid van de getuigen Artus van Vissenaken en Hans Cornelissen Clerck verleden in het woonhuis van de testatrice ‘De Vier Winden’, ‘by de Arenberghsche straten’. Cocks weduwe heeft dus de ‘Cattevest’ verlaten. In de andere twee hier nog te bespreken stukken, beide van 1582 is er sprake van de Gasthuisbeemden, terwijl, volgens de boedelinventaris van 1601 haar sterfhuis gelegen is op de hoek tegenover de Arenbergstraat. Uitgaande van deze gegevens en die verstrekt door F. Prims en M. Verbeeck⁴¹, moet haar huis vermoedelijk te situeren zijn aan een der hoeken van het kruispunt van de huidige Arenberg- en Leopoldstraat.

41 Op. cit., p. 193 en p. 287.

3. Codicille bij het testament van Volcxken Diercx van 17 oktober 1581, 14 september 1582 (zie bijlage 3).

De weduwe van Hieronymus Cock en van Lambrecht Bottin heeft beslist wijzigingen aan haar testament van het vorige jaar aan te brengen. Daarin had ze aan haar broer Cornelis Diericxssen en aan haar zuster Marie Diericxssen (of hun erfgenamen) het prelegaat verleend niet alleen van al haar onroerende goederen en renten in haar bezit maar ook van haar onroerende bezittingen en van alle goederen die ze nog zou erven of kopen. Nu echter worden alleen nog als prelegaat toegekend de onroerende goederen en renten die in haar bezit zijn op de dag van het testament. De onroerende goederen en alle eventuele toekomstige goederen horen niet meer tot het prelegaat. Wat haar tot die beslissing aanspoorde blijft een vraagteken, misschien een familietwist. Bovendien laat ze nog een nog niet genoemd ander petekind, Adriaentken cocx Michielssone - een neef van Hieronymus Cock? - 25 gulden na; hem was ze waarschijnlijk vergeten te noemen in het vorige testament, tenzij

[p. 225]

hij na 17 oktober 1581 werd geboren. De codicille wordt verleden in haar woonhuis in de Gasthuisbeemden, met, als getuigen de reeds ontmoete Jacob Meesen⁴² en Janne (waarschijnlijk = Hans) Cornelissen Clerck⁴³.

42 Zie boven, p. 220 en beneden, p. 233.

43 Zie boven, p. 224 en beneden, p. 233.

4. Overeenkomst tussen Volcxken Diercx en Bartholomeus de Mompere, 24 september 1582 (zie bijlage 4).

Bartholomeus de Mompere, zoon van Jodocus de Mompere, was een prentenuitgever van Mechelse afkomst, die in 1558 en 1559 een aantal gedateerde prenten uitgaf⁴⁴. In dit archiefstuk wordt hij als ‘coopman van schilderijen’ opgegeven. Dat hij dan ook nog handel in prenten drijft, bewijst deze overeenkomst, waarbij Cocks weduwe hem een aantal prenten afstaat die hij, met winst, aan handelaars tegen de in de overeenkomst vastgestelde prijs moet verkopen, aan edellui, burgers enz. tegen de prijs die hij goedvindt. Als waarborg geeft De Mompere de helft van een huis, ‘De Sonne,’ in de Arenbergstraat gelegen, echter eveneens belast met 60 gulden aan Janne van der Borcht.

Volcxken Diercx moest De Mompere tamelijk goed kennen, aangezien ze hem, zijn echtgenote en zijn dochter - één van haar petekinderen - in haar testament bedacht (zie boven). Het aantal prenten dat ze hem opdraagt te verkopen, is nogal groot. Er wordt overeengekomen dat zij ze, naar believen tegen de vastgestelde prijs terug kan opkopen en dat De Mompere steeds moet bereid zijn ze terug te geven en rekeningen in te dienen. Zowel om kunsthistorische redenen (wat kwam er nog op de markt aan prenten?) als om kultuurhistorische redenen (welke prenten hadden bijval?) lijkt een poging tot identificatie van de genoemde prenten verantwoord. De studie van de bepaalde prijzen zou interessant zijn, maar hierbij moet vergelijkingsmateriaal betrokken worden, zodat

44 Zie over hem o.a.: U. Thieme und F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. Dl. XXV, Leipzig, W. Engelmann e.a., 1931, p. 51; F.W. Hollstein, op. cit., dl. XIV, p. 72; L. de Pauw-De Veen, ‘Cornelis Metsijs of Bartholomeus de Mompere?’ in Album amicorum J.G. van Gelder, 's-Gravenhage, M. Nijhoff, 1973, pp. 248-250.

[p. 226]

dit onderzoek dus liever het onderwerp zou kunnen uitmaken van een volgend artikel. Welke ons bekende prenten zouden kunnen overeenstemmen met de genoemde?

(1)	niet te identificeren.
(2)	‘groote Jachten elck sesse bladeren’. Mogelijk komen hier drie reeksen in aanmerking: 1. Serie van zes jachten. Burijngravure door Herman Muller naar Jan van der Straeten, alias Johannes Stradanus, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1570 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 190, nrs. 512-514, dl. XIV, p. 104, nrs. 117-122; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 52, nr. 130) 2. Serie van zes jachten. Burijngravure misschien door Hans Bol naar Jan van der Straeten, alias Johannes Stradanus uitgegeven bij de ‘Quatre Vents’ in 1574, dus door Volcxken Diercx. 3. Serie van zes jachten. Burijngravure, misschien door Hans Bol, naar Jan van der Straeten, alias Johannes Stradanus, uitgegeven ‘Aux quatre vents’, in 1576, dus door Volcxken Diercx. Mogelijk is de eerste reeks bedoeld, omdat die prenten de grootste afmetingen hebben.
(3)	‘tgeloove elck vier bladeren e(nde) voorts noch dobbel bladeren van diuersche soerten’ Het Geloof is misschien de allegorische serie toegeschreven aan Hieronymus Wierix, naar Maarten de Vos, ‘Aux quatre vents’ uitgegeven, zonder datum, mogelijk door Volcxken Diercx, aangezien, hoewel hij zeer begaafd was, H. Wierix toch maar ± 17 jaar oud was toen Cock overleed (L. Alvin, Catalogue raisonné de l'oeuvre des trois frères Jean, Jérôme et Antoine Wierix, Brussel, T.-J.-L. Arnold, 1866; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 26, nr. 96). ‘dobbel’ wijst op het formaat; in rekeningen van de drukkerij Plantin treft men die term ook aan, bij voorbeeld in A.J.J. Delen, op. cit., p. 151 ss.
(4)	‘mediaen bladeren’ deze term wijst eveneens op het formaat van het papier en wordt ook in de Plantijnse rekeningen aangetroffen.
(5)	Geen commentaar

[p. 227]

(6)	‘serpenten floris’ Waarschijnlijk Mozes en de koperen slang. Burijngravure door Pieter van der Heyden naar Frans Floris, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1555 (Hollstein, op. cit. dl. VI, p. 255, nr. 95, dl. IX, p. 26, nr. 1; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 7, nr. 12).
(7)	‘concilien’ Misschien de Disputa del sacramento. Burijngravure door Giorgio Ghisi naar Raffaël (Stanza van het Vatikaan) uitgegeven door Hieronymus Cock, 1552. Deze hypothese is aanvaardbaar omdat de tegenhanger van deze prent, de ‘School van Athene’, van nagenoeg hetzelfde formaat, het volgende item uitmaakt en dat de bepaalde prijs dezelfde is.
(8)	‘scholen’ Mogelijk de School van Athene. Burijngravure door Giorgio Ghisi naar Raffaël (Stanza van het Vatikaan), uitgegeven door Hieronymus Cock, 1550 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 190, nr. 511; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 58, nr. 141).
(9)	‘affnemingen Lombardus’ Waarschijnlijk de Kruisafneming. Burijngravure door Dirk Volckertsz. Coornhert naar Lambert Lombard, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1556 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 229, nr. 116, dl. XI, p. 94, nr. 41).
(10)	‘balen’ Moeilijk te identificeren. Wel bestaat een serie van tien platen Het verhaal van Bel (- Baal) en de draak naar Maarten van Heemskerck, in 1565 door Cock uitgegeven, maar het is weinig waarschijnlijk dat om dit werk gaat, daar een serie in deze lijst als zodanig wordt opgegeven (aantal bladen).
(11)	‘jachten Bol’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. Landschap met hertenjacht. Naar Hans Bol, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1562 (Hollstein, op. cit. dl. III p. 51, nr. 20, dl. IV, p. 185. nr. 118). 2. Margaretha van Parma op jacht. Ets door Hans Bol, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (Hollstein, op. cit. dl. III, p. 49, nr. 27, dl. IV, p. 185, nr. 100).

[p. 228]

(12)	‘boeren kermissen’ Misschien de Sint-Joriskermis. Ets en burijngravure toegescheven aan Hieronymus Cock (Lebeer) of aan de Meester van de Sint-Goriskermis (Oberhuber), naar Pieter Brugel de Oude, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (Hollstein, op. cit. dl. III, p. 300, nr. 207; L. Lebeer, Beredeneerde catalogus... Bruegel (op. cit.), nr. 52; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 51, nr. 128; K. Oberhuber, Catalogus van de tentoonstelling Die Kunst der Graphik IV, Zwischen Renaissance und Barock. Wenen, Graphische Sammlung Albertina, 1967-1968, nr. 64).
(13)	‘verryssenissen ff floris’ Waarschijnlijk De Opstanding. Burijngravure toegeschreven aan Filips Galle, naar Frans Floris, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1557 (Hollstein, op. cit. dl. VI, p. 255, nr. 89, dl. VII, p. 76, nr. 107; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 20, nr. 51).
(14)	‘kersnachten’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. De aanbidding der herders. Burijngravure door Giorgio Ghisi naar Angelo Bronzino, uitgeven door Hieronymus Cock, 1553-1554. (L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 12, nr. 28). 2. De aanbidding der herders. Burijngravure door Filips Galle naar Maarten van Heemskerck, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (Hollstein, op. cit., dl. VIII, p. 243, nr. 281). 3. De aanbidding der herders. Burijngravure door Pieter van der Heyden naar een anoniem meester, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (opgegeven in een onuitgegeven werk van Dr. T. Riggs, die ik hier graag dank voor de informatie die hij me bezorgde). 4. De aanbidding der herders. Burijngravure door Pieter van der Heyden naar een anoniem meester, uitgegeven door Johan Tyl, wiens adres, volgens Dr. Riggs boven het geschrapte adres van H. Cock werd aangebracht (Hollstein, op. cit. dl. IX, p. 26, nr. 3).
(15)	‘missana’ of ‘missina’ (?) Misschien de Zeeslag in de Straat van Messina. Burijngravure door Frans Huys naar Pieter Bruegel de Oude, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1561 (Hollstein, op. cit. dl. III, p. 261, nr. 96, dl. IV, p. 187, nr. 215, dl. IX, p. 163, nr. 15; L. Lebeer, Beredeneerde catalogus...

[p. 229]

	Bruegel... (op. cit.), nr. 40; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 67, nr. 159). De lezing ‘missana’ is mogelijk, omdat in het vakje onderaan rechts op de prent de schrijfwijze ‘Messanam’ voorkomt.
(16)	‘Termen decclessiana’ Mogelijk de serie van 28 platen De Termen van Diocletiaan, door Hieronymus Cock gegraveerd naar Sebastiaan ab Oya (of Oyens, of Noyens) en door hem uitgegeven in 1558 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 190, nrs. 482-509). Het aantal platen is niet opgegeven, maar de prijs is aanmerkelijk hoog. Daarom gaat het waarschijnlijk ook niet om het gezicht op de Termen van Diocletiaan dat deel uitmaakt van de serie van Romeinse ruïnes die in deze lijst mogelijk onder nr. (24) voorkomt (zie p. 232).
(17)	‘schilders boecken’ Waarschijnlijk Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies... (23 platen). Burijngravure door verschillende graveurs vergezeld van teksten door de Luikse humanist Domenicus Lampsonius. Cock had het initiatief voor die uitgave genomen, maar het was pas zijn weduwe die het kon uitgeven, in 1572. (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 189, nrs. 1-23; D. Lampson, Les effigies des peintres célèbres des Pays-Bas. Edition critique par Jean Puraye. Brugge, Desclée de Brouwer, 1956; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 56, nr. 138).
(18)	‘Faesboecken’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. serie van negentien vazen, schotels etc. naar Cornelis Floris, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1548 Hollstein, op. cit. dl. VI, p. 250, nrs. 49-67). 2. serie van twaalf vazen, schotels etc. waarschijnlijk naar Johan Vredeman de Vriese, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1562 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 191, nrq. 544-555; H. Mielke, Hans Vredeman de Vries, Berlijn, Druck: E. Reuter-Gesellschaft, 1967, nr. X; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit), p. 82, nr. 195).
(19)	‘apostel boecken Swauius’ Mogelijk de serie Apostelen. Burijngravure door Lambertus Suavius. Deze serie draagt geen uitgeversadres (J.S. Renier, Catalogue de l'oeuvre de Lambert Suavius, graveur liégeois, Liège, Vaillant Carmanne, 1878, nrs. 3-13). De vermelding van deze serie in onderhavige lijst

[p. 230]

	zou erop kunnen wijzen dat er toch een samenwerking is geweest tussen Hieronymus Cock en L. Suavius, samenwerking waarover in de oudere literatuur over Cock sprake is, maar die niet is bewezen, omdat geen enkele prent beide namen samen vermeldt. Ofwel heeft Cock deze serie toch uitgegeven, ofwel verhandelde Volcxken Diercx ook prenten die door anderen waren uitgegeven. Indien dit laatste het geval is, zijn alle voorgestelde identificaties natuurlijk twijfelachtig.
(20)	‘apostel boecken Lombardus’ Misschien de Apostelen. Burijngravure naar Lambert Lombard, uitgegeven door Christoffel van Sichem (Hollstein, op. cit. dl. XI, p. 94, nrs. 53-65). Hierbij moet dan ook worden verondersteld dat Cocks weduwe ook prenten van andere uitgevers in voorraad had.
(21)	‘compertement boecken Benedictus’ Waarschijnlijk de serie Cartouches met teksten van Latijnse auteurs (28 platen). Burijngravure naar Benedetto Battini, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1553. (L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 78, nr. 184).
(22) en (23)	‘Landschapboecken’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. Serie landschappen met bijbelse of mythologische thema's (12 of 14 platen). Ets door Hieronymus Cock, door hemzelf uitgegeven, 1558. (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 179, nr. 9; L. De Pauw-De Veen Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.) p. 62-63. nrs. 149 en 150). 2. Serie van de twaalf grote landschappen. Ets en burijngravure toegeschreven hetzij aan Hieronymus Cock, hetzij aan de Meester van de Sint-Joriskermis, naar Pieter Bruegel de Oude, s.d. (Hollstein, op. cit. dl. III, p. 260, nrs. 3, 7-17, dl. IV, p. 186, nrs. 155-166; L. Lebeer, Beredeneerde catalogus... Bruegel (op. cit.), nrs. 1-12; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 61-62, nrs. 146-147; Oberhuber, op. cit., p. 48-50). 3. Serie van landschappen met dorps- en riviergezichten (12 platen). Ets en burijngravure toegeschreven hetzij aan H. Cock, hetzij aan de Meester van de Sint-Joriskermis, uitgegeven door Hieronymus Cock, naar Hans Bol, 1562 (Hollstein, op. cit., dl. III, p. 50, nr. 7-18, dl. IV, p. 185, nrs. 105-116; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 65, nr 153; Oberhuber, op. cit. p. 39). 4. Serie Kleine Landschappen (51 platen) Ets en burijngravure toegeschreven hetzij aan Cornelis Cort naar eigen vinding, hetzij

[p. 231]

	aan de Meester van de Sint-Joriskermis, mogelijk naar Hieronymus Cock, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1561 (Hollstein, op. cit. dl. III, p. 261, nrs. 19-93, dl. IV, p. 187, nrs. 164-214, dl. V, p. 60, nrs 248-289; L. De Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.) p. 64, nrs. 151 en 152; Oberhuber, op. cit., pp. 43-45).
(24)	‘prospectiueboecken’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. Scenographiae siue perspectivae... (21 platen). Burijngravure toegeschreven aan de Meester van de Sint-Joriskermis, naar Johan Vredeman de Vriese, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1560 (Hollstein, op. cit., dl. IV, p. 191, nr. 556; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 76, nrs. 178 en 179; Mielke, op. cit., nr. IV). 2. Serie architectonische gezichten (28 platen). Ets en burijngravure mogelijk door de Meester van de Sint-Joriskermis naar Johan Vredeman de Vriese, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1562 (Mielke, op. cit. nr. V; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 77, nrs. 180 en 181; Oberhuber, op. cit. p. 120). 3. Serie Architecturen in ovale omlijstingen (28 platen). Ets en burijngravure, toegeschreven aan de gebroeders van Doetechum, naar Johan Vredeman de Vriese, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. Mielke, op. cit., nr. VI; L. De Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 77, nr. 182).
(25) en (26)	‘copertementboecken vriese’ Waarschijnlijk volgende twee series: 1. Serie ornamenten (20 platen) naar Johan Vredeman de Vriese uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (Mielke, op. cit., nr. VII). 2. Serie ornamenten (16 platen), naar Johan Vredeman de Vriese, uitgegeven door Hieronymus Cock, s.d. (Mielke, op. cit., nr. VIII).
(27) en (28)	‘copertementboecken mette historikens’ en ‘copertementboecken Jacques floris’ Cock gaf twee reeksen ‘compertementen met historikens’ naar Jakob Floris uit (Hollstein op. cit., dl. IV, p. 189, nrs. 347-364, dl. VI, p. 256, nrs. 1-35, dl. IX, p. 31, nrs. 70-104; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 80, nrs. 187 en 188 en Hollstein, op. cit., dl. IV, p. 189, nrs. 365-399, dl. VI, p. 256, nrs

[p. 232]

	1-35, dl. IX, p. 31, nrs. 70-104; L. De Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 80-81, nrs. 189 en 190). Ofwel zijn deze beide series bedoeld, hoewel Jakob Floris maar één keer is genoemd, ofwel duidt nr. (27) een andere serie ‘compertementen’ aan, naar Cornelis Floris bij voorbeeld, die er verschillende heeft ontworpen (Oberhuber, op. cit., nrs 139 en 140 of L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 79, nr. 185).
(29)	‘Rouijn boecken’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. Praecipva aliqvot Romanae antiqvitatis rvinarvm monimenta... (24 platen) Ets door Hieronymus Cock, 1550 (Hollstein, op. cit., dl. IV p. 183, nrs. 22-47; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 70, nrs. 163-164). 2. Opervm antiqvorum romanorvm... Libellvs... (20 platen). Met burijn bijgewerkte ets, toegeschreven hetzij aan Hieronymus Cock, hetzij aan één der gebroeders van Doetechum naar Hieronymus Cock, door hemzelf uitgegeven, 1562. (Hollstein, op. cit., dl. IV, p. 184, nrs. 36-56; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 71-72, nrs. 167-168; Oberhuber, op. cit., p. 39).
(30)	‘planeetboecken’ Mogelijk De zeven planeten (serie van 7 platen). Burijngravure door Herman Muller naar Maarten van Heemskerck, s.d. (Hollstein, op. cit., dl. VIII, p. 246, nr. 433, dl. XIV, p. 103, nr. 111; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 26 nr. 67).
(31)	‘sepulture boecken’ Hiervoor zouden in aanmerking kunnen komen: 1. Veelderleij niewe inuentien van antijcksche sepultueren... (14 platen). Ets en burijngravure toegeschreven aan een der gebroeders van Doetechum, naar Cornelis Floris, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1557 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 188; nrs 323-336; L. de Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.), p. 79, nr. 185 en p. 81, nrs. 192 en 193). 2. Pictores, Statvarii, architecti... (12 platen). Ets en burijngravure naar Johan Vredeman de Vrise, uitgegeven door Hieronymus Cock, 1563 (Hollstein, op. cit. dl. IV, p. 191, nrs. 576-601; L. De Pauw-De Veen, Catalogus tentoonstelling Cock (op. cit.) p. 82, nr. 194; Mielke, op. cit., nr. IX).

[p. 233]

(32)	‘prospectiue boecken’ zie nr. (24)
(33)	‘groote caerten van Duytslant’ kaart van Duitsland; niet beschreven; het enig tot nog toe gekend exemplaar is in de Universiteit van Innsbruck bewaard.
(34)	‘caerten van theylich lant’ Dr. Riggs vermeldt een kaart van het Heilig land die in het British Museum is bewaard. In Archives des arts, sciences et lettres (I^re série). Tome II, Gent, L. Hebbelynck, 1863, citeert A. Pinchart uit de octrooien van de kanselarij van Brabant: ‘van een octroy om te mogen drucken zekere charte oft beschryvinge van 't heylich lant, voer Jeronimus Cock, schilder, gedateert van den xxij^en dach van junio xv^e lxx’.
(35)	‘caerten van America’ Dr. Riggs vermeldt een kaart van Noord- en Zuid-Amerika die in het British Museum is bewaard.
(36)	en (37) zijn totnogtoe onbekend.

Deze acte werd in het woonhuis van Volcxken Diercx verleden (zie boven, p. 224) in aanwezigheid van Jacob Meesen, die al getuige was bij het testament van 1569 (zie boven p. 220) en bij de codicille van 1582 (zie boven, p. 225) en Janne Cornelis Clerck die we ook al vermeld hebben in 1581 en 1582 (zie boven p. 224 en p. 225). Wat de kunstenaars betreft, blijken vooral de italianisanten als Frans Floris, Lambert Lombard en Suavius gegeerd, eventueel ook Raffaël en Stradanus. Hans Bol is ook genoemd, maar Bruegel de Oude niet, hoewel er wel werk naar hem zou kunnen bij zijn.

Besluit

Deze archiefstukken brengen ons kunsthistorische informatie niet alleen over de prenten van Cock en zijn weduwe, maar ook over enkele kunstenaars als Matthijs Cock, Gerard Oeyens en Bartholomeus de Mompere. Verder vernemen we heel wat over Volcxken Diercx, die hier vooral als zakenvrouw naar voren treedt, als waakzame beheerder van haar goederen, als plichtvolle dochter, zuster, tante en meter. Ze toont echter wel haar voorkeur voor bepaalde familieleden, om redenen die onbekend zullen blijven.

[p. 234]

Als weduwe is ze vooral haar eerste echtgenoot indachtig: ze wil naast hem begraven liggen en bedenkt sommige van zijn familieleden in haar testament.

Het ‘vervolg’ van het verhaal zal eerst gekend zijn na de studie van de boedelinventaris na Volcxkens overlijden. Ik hoop die in een volgende publicatie te kunnen bekend maken en bespreken.

Bijlage 1
Testament van Hieronimus Wellens, genoemd Cock en Volxken Dierix, 25 october 1569
(Antwerpen, Stadsarchief, Not. 548, fol. 34 recto verso, 35 recto verso, 36 recto verso).

xxv^a januarij xv^e jair lxix vander geboirte onses Heeren.

Hieronimus wellens diemen heet cock / schildere ende Volxken dierixdochte(re) wijlen eius uxor Ingesetene poortere en(de) poortersse der stadt van Antwerpen mij notario nagen(oemd) wel bekent synde Gaende staende ende opter eerden wandelende heurder vyf sinnen memorien ende verstandenissen ouer al wel mechtich synde ende volcomelicken gebruyckende / hebben vuyt heurlieder vryen eygenen willen gerechter wetentheyt ende goeder deliberatien egheenssins dair toe geinduceert oft verleyt zynde van Iemanden / gemaact geordineert ende gesloten maken ordineren ende sluyten mits desen hen testament ende vuytersten wille In der vuegen ende manieren hier nairvolgen(de) wederroepende Ierst casserende doot ende te nyete doende mits desen alle ande(re) voirgaen(de) testamenten codicillen vuyterste willen ende makagien by hen gesamentl(ick) oft apart voir datum van desen eenichsins gemaict geordineert ende oft gepasseert voir wat heeren houen richte(re)n wetten oft persoonen Dat het sy gheestelick oft weerlick openbare oft priuate ende In wat manie(re)n van woirden dat die scriftelicken oft metten monde geschiet oft gebeurt zouden mogen zyn / Ende dairtoe noch Int besunde(re) heurder beyder huwelixe voirwairde // willende ende vuyterlicken begeeren(de) Dat dit heurlieder testament ende vuytersten wille altyt ouer goet vast gestentich ende van weerden gehouden wordde ende effect sorteren sal tsy In forme van testamente codicille vuytersten wille ghifte oft makinge diemen noempt Inden rechten ghifte tusschen den leuenden oft ter saken van der doot Oft emmers In alsulckerwys als Iemants testament ende vuytersten wille alderbest ende vast van weerden mach syn ende blyuen

[p. 235]

nairde goederthierene geestelicke ende oft weerlicke rechten / Nyettegenstaende datter alle ende Iegelicke de solempniteyten loyen ende regulen van rechte dyer Inne versocht souden moghen worden nyet al oft volcomelicken In desen heuren Iegewoirdigen testamente ende vuytersten wille geobserueert oft onderhouden en waeren Nyet Iegenstaende oick ennige pr(i)uilegien statuten ordinantien costumen vsantien municipale stadt oft lantrechten dair hairlieder testateuren sterfhuyse ende natelatene goeden naer hairlieder doot oft aflijuicheyt gelegen selen syn oft beuonden selen mogen worden / Ter contrarien / Alle de welcke zy gederogeert hebben wouden ende wilden gederogeert syn by desen by expresse zoo verre die deffect van dese Iegewoirdighe contrarieren / Ende willen ende begheeren voirts zeer vuyterl(icke) met hertten Dat dit Iegewoirdich hen testament ende vuytersten wille zyn volcomen effect sorteren sal Invuegen ende manieren bouen ende ondergescreuen Inden Iersten zoe beuelen zy testateuren heure sielen altyt gode almechtich ende heure doode lichamen der gewyder eerden / Kiesende der begrauingen van dyen ten Predicheeren alhier tantwerpen Comende voirts tot Dispositie van heuren goeden Soe gheuen ende legateren sy testateuren te wetene elck van hen respectiue nair syne doot oft aflyuicheyt der fabrycken van Cameryck vier stuuers eens Item elck noch den aelmoesseniers ten behoeue vanden huysarmen deser stadt vyfentwintich karolus guldenen eens van twintich stuuers tstuck / Item elck noch der armen bussen vanden schilders ambachte alhier Sesthien gelycke Karolus guldenen eens / Item elck noch Sanders Ianssen heurlieder testateuren drucke(re) Tweelf gelycke Karolus guldenen eens by soe verre hy hen testateuren alnoch dienen(de) Is ten dage vander aflyvicheyt vanden Iersten aflyvigen van hen testateuren ende anderssins nyet / Item de voirn(oemde) Testateur alleene Indyen hy deerste aflyuige van hen beyden geraicte te syne gheeft en(de) maict alnoch des volcht Te wetene Inden Iersten zynen erfgenamen ab Intestato onder hen allen tsamen tot roucleederen de somme van gelycke Een hondert Karolus guldenen eens / Item Hans Wellens alias cock natuerlicke sone wylen mathys wellens syns testateurs broede(r) saliger was Een hondert gelycke Karolus gulden(en) eens ende dair toe noch Eenen dobbelen doeck van waterverve wesende een lantschap vande historie van Emaus gedaen by deygen hant des voirss syns vaders saliger wel verstaende wairt by alsoe Dat de selue hans wellens geraicte te steruene oft aflyuich te wordene sonder wettige geboirte In leuenden lyue achter te latene oft sonder vuyt crachte van behoirlick octroy hem dair toe verleent by testamente behoirlicken gedisponeert te hebbene Dat de selue syne twee legaten oft de weerde Dair voe(r)(Indyen sulx respectiue alsdan nyet

[p. 236]

In wesene en wae(re)) Inden seluen geualle wederomme sal moeten gaen keeren ende deuolueren ter syden wairts alleene van hem testateur voirgen(oemd) / Item hans wellens / sone van Cornelis wellens oick syns testateurs broeder als hy te houwelicke gecomen sal wesen by rade ende consente van(de) vrienden ende by soe verre hy hem wel draicht ende Regeert ende anderssins nyet De somme van vyftich gelycke Karolus guldenen eens Item den wettige kinde(re)n van Cornelis wellens syns testateurs broeders ende den wettigen kinde(re)n van Barbara wellens syne suste(re) Onder hen allen tsamen omme tusschen hen allen hooftgelycke gepairt ende gedeylt te wordene De somme van Tweehondert gelycke Karolus guldenen eens Ende Gheerarde oeyens schilde(re) tot mechelen woonachtich vyfentwintich gelycke Karolus gulden(en) eens Item de voirss Testatrice Indyen zy deerste aflyuige van hen beyden geraict te syne gheeft laet ende maect des volcht Te wetene Inden Iersten margrieten henrixdochte(re) heurder moede(r) de somme van Een hondert gelycke Karolus guldenen eens Ende der seluer heurder moedere / Dair toe noch vyfentwintich gelycke Karolus guldenen tsiaers lyftochtrenten heuren leefdach lanck geduerende ende nyet lange(r) staende te betalene van halven Iae(re) te haluen Iae(re) / Item Cornelis / henricke Diericke ende Marien Dierixkinderen wylen voirss heur testateurerssen broede(re)n ende suste(re) oft by gebreke van hen heure erfgenamen ab Intestato Onder hen allen tsamen tot roucleede(re)n de somme van gelycke Een hondert Karolusgulden(en) eens Item den wettigen kinde(re)n van(de) seluen Cornelis / henrick Dierick / ende Marie Dierixkinde(re)n / Onder hen allen tsamen De somme van Drye hondert gelycke Karolus guldenen eens / Voirts gheuen laten ende maken zy testateuren malckande(re)n ende elck van hen den ande(re)n reciproce dIerste aflyuige den lanxstleuen(den) van hen beyden / Alle ende Iegelicke des yersten aflyuigen van hen beyden Ruerende haeflicke ende meuble goeden mitsgaders gereet gelt ziluerwerck actien crediten en(de) vuytstaen(de) schulden hoedanich ende van wat substantien qualiteyte ende conditien die wesen mogen egheene derseluer vuytgenomen oft gereserueert (Dan alleenlicken de coperen platen oft vormen met alle de reetschap nabescreuen die hier onder nyet mede verstaen en worden begrepen te zyne) Diemen ten dage oft tyde vander aflyuicheyt vanden Iersten aflyuigen van hen beyden / den seluen Iersten aflyuigen beuinden sal te competerene ende toetebehoirene / Omme sulx al by den lanxstleuen(den) van hen beyden van stonden ane nair de doot ende aflyuicheyt van den Iersten aflyuigen van hen beyden met vollen Rechte aenveert ende eeuwelicken ende erflicken beseten gebruyct gepossesseert by testamente ende anderssins Dairaf gedisponeert

[p. 237]

vercocht verandert gedistraheert ende generalicken voirts In alle ande(re) manieren Des zelfs lanxstleuen(de) van hen beyden vryen eygenen wille met allen tselue gedaen te wordene als met synen propren eygenen goeden by hem wettelicken vercregen ende als gerechte ende wairachtich heer en(de) meester der seluerallet sonder contradictie oft wederseggen van Iemanden In enniger manie(re)n / / Ende gheuen(de) laten(de) ende maken(de) Dairenbouen malckande(re)n alnoch reciproce dierste aflyuige den lanxstleuen(den) van hen beyden de tocht byleninge en(de) vsusfructum tesselfs lanxstleuen(den) lyue gedueren(de) en(de) nyet lange(re) van allen des yersten aflyuigen van hen beyden Recht pairt actie ende toeseggen van alle alsulcke Rentenhuysen gronden van eruen ende alle andere onruerende goeden hoedanich die wesen mogen ende alomme wair ende tot wat plaetsen die gelegen syn ende beuonden zelen mogen worden / mitsgaders oick van allen alsulcken coperen platen ende vormen hoedanich die wes(en) mogen met alle de gereetschapen Dair toe ennichsins dienende hoedanich die oick wesen mach nyet ouer al respectiuelicken vuytgenomen oft gereserueert / alsmen ten dage oft tyde van daflyuicheyt des voirss. Iersten aflyuigen sal beuinden hen testateuren beydegadere ennichsins te competeren ende toe te behoiren / Ende ditte al opten last nochtans dat de lanxstleven(de) van hen beyden gehouden ende schuldich sal wesen tsynen laste alleene te geldene betalene ende dragene alle ende Iegelicke de schulden legaten Kerckelicke rechten costen van vuytvaerden ende generalicken voirts alle dande(re) lasten vanden sterfhuyse des yersten aflyuigen van hen beyden / / Ende gheuen(de) latende ende makende deselue Ierste aflyuige van hen beyden de proprieteyt ende erflicheyt van zyn aenpaert vande renten huysen gronden van eruen en(de) alle ande(re) onruerende goeden voirss mitsgaders oick van(de) voirss coperen platen ende vormen met alle de gereetschapen Dair toe dienen(de) / Synen oft heuren gerechten erfgenamen ab Intestato In stirpes et non In capita / Op conditie soo verre Inden sterfhuyse van(den) lanxstleuen(den) van hen testateuren ennige druxels van(de) voirss platen ende oft vormen beuonden werden / soe selen de selue druxels moeten worden geappliceert ende toegevuecht totten platen ende vormen Dairoppe die gedruct selen syn geweest ende alsoe tsamen gecauelt worden / op dat de selue Druxels volgen den ghenen Dyen van heurer testateuren erfgenamen de platen oft vormen Dairaf te deele beuallen selen Ende Institueren(de) de voirss testateuren mits desen malckanderen ende heure voirss erfgenamen respectiue In des yersten aflyuigen van hen beyden goeden Inder manie(re)n voirscreuen ende anderssins nyet Dies wilt ende begheert de voirn(oemde) testateur mits desen seer vuyterlicken met

[p. 238]

hertten Dat nair daflyuicheyt van(den) lanxstleuen(den) van hen beyden / Den voirn(oemden) hans wellens / mathys natuerlicke sone voirscreuen (optt conditien en(de) restrictien nochtans In desselfs hans respecte hier voe(re)n gescreuen staende) by derfgen(amen) ab Intestato des voirss testateurs ende ten laste van desselfs testateurs achtergelatene goeden alleene alnoch vuytgereyct ende gegeuen sal worden / De somme van Eenhondert Karolusgulden(en) eens van twintich stuuers tstuck Ende ordonneren(de) ende deputeren(de) zy testateuren mits desen eyntelicken voirts tot Executeuren van desen heuren testamente ende vuytersten wille ende oick tot testamentelicke momboe(re)n van(de) onbejaerden persoonen (zoe verre Daer eenige syn) Dyen als voe(re) de proprieteyt vande voirss goeden ende platen metter reetschap competeren selen mogen / Te wetene Ierst den lanxstleuen(den) van hen beyden als superintendent ende voirts Adriaen gielis Coopman des voirss testateurs behoude Cousyn en(de) Ian van turnhout der voirss testatricen behouden Oom maken(de) elcke van de selue twee lestuermaen(de) persoonen eenen silueren croes van vyf onchen Geuen(de) henlieden volcomen macht authoriteyt ende sunderlinge beuel Om al te doene Dat eenige Testamentue(re)n en(de) testamentelicke momboe(re)n doen mogen / Ende Ingeualle Dat Iemant van de voirss executeuren ende testamentelicke momboe(re)n bynnen middelen tyde aflyuich werdde oft den last weygerde taenveerden / Soe sal de lanxstleuen(de) van hen testateuren voirn(oemd) een(en) and(re)n In dyens stede mogen stellen, hebben(de) gelycke macht / Van alle welcke dingen voirscr(even) Actum Antwerpiȩ voirscr(even) ten woonhuyse der voirss testateuren genaempt de vier winden staende opten hoeck vander langer nyeuwe straten ende vande(r) catteveste / Testes rogati Peeter vander heyden Copersteke(re) Ianssone wylen / ende Iacques meesens Creeme(re) matheeussone wylen ambo op(er)i eiusdem oppidi

Van Loemele, quoad p(ro)missa No(ta)ri(us) randnoot: soluit, gegrosseert ende vuytgegeuen

Bijlage 2
Testament van Volcxken Diericx, 17 october 1581
(Antwerpen, Stadsarchief, Not. 3640, 1581, fol. 6 recto verso, 7 recto verso, 98 recto)

xvij^a Octobris a^o xv^e eenentachtentich Compareerde

Iouffrouwe Volcxken diericx weduwe Ierstweruen wylen Ieronimus wellens Diemen hiet cocx ende lestweruen wylen Lambrechts bottin /

[p. 239]

gesont van herten / gaende staende ende wel te passe wesen(de) heurer sinnen memorie en(de) verstant ouer al wel machtich en(de) theurwaerdere hebbende / alst claerlick bleeck / Aenmercken(de) der menschelicker naturen broosheyt ende nyet geherder te syne dan de doot ende nyet ongeherder dan de vre der seluer / heeft Daeromme met goeder deliberatien wt heuren vryen wille onbedwongen oft onuerleyt (soo sy verclaerde) gemaect geordonneert en(de) gesloten / maect ordonneert ende sluyt midts desen hair testament ende wtersten wille / In vuegen ende manieren nauolgende / Ierst wederroepen(de) casseren(de) doot en(de) te nyete doen(de) / alle andere voorgaen(de) testamenten codicillen giften oft makingen / by heur Testatrice voor datum van desen eenichsins bekent gemaect oft gepasseert / wilt en(de) ordonneert dat dit heur testament en(de) wtersten wille sal stadt grypen van weerden gehouden worden en(de) effect sorteren / Tsy In forme oft wt crachte van testamente codicille gifte oft makinge Diemen heet ter saken van(de) doot oft anderssins soo eenich testament van Ieman(den) alderbest van weerden mach syn en(de) blyuen / Nyet tegenstaen(de) Dat alle en(de) Iegelicke de solenniteyten daer van rechtswegen Inne versocht en(de) gerequireert mochten wesen / hier Inne nyet al noch volcomel(icke) onderhouden oft geobserueert en syn / Oyck nyet tegenstaen(de) eenige stadt oft lantrechten municipale oft andere van steden oft plaetsen Daer onder heur sterffhuys en(de) goeden gelegen souden mogen wesen / ter contrarien Alle welcker rechten effecten soo verre die desen heuren testamente contrarieren oft repugneren sy Testatrice gederogeert heeft en(de) derogeert mits desen / Inden Iersten beueelt sy Testatrice heure siele wt heuren lichame schey(den)de Gode almachtich heuren schepper ende verlosser en(de) heuren dooden Lichame begrauen te worden Inder kercken van(de) Predickeeren alhier byden voorn(oemde) wylen Ieronimus wellens diemen hiet cock heuren manne was / Comende voorts tot dispositie van heure tydelicke goeden heur van Gode almachtich op deser eerden verleent / soo geeft laet en(de) maect sy Testatrice den armen huysarmen deser stadt voor onrechtueerdich goet oft sy eenich onwetens hadde sesse Carol(us) guld(en) van twintich stuyuers tstuck eens / Item maect den schilders die met heur ter begraeffenissen selen gaen / om tsamen te verteeren sesthien gul(den) eens / Item maect en(de) laet Iouffr(ouw)e margriete henricxkd(ochter)e weduwe wylen Diericx rupperssen heurer moedere Twee hondert Carolusgul(den) van twintich stuyers tstuck Lyfftochtrenten / soo lange heure voors(chreven) moeder Leuen sal / Ingaende ten sterffdage van heur Testatrice en(de) betaelt te moeten worden alle vieren(de) Iaers / Los en(de) vry van alle vyffde, x^e xx^e hondertste meerdere en(de) mindere

[p. 240]

penn(ingen) en(de) van alle andere hoedanige Lasten Impositien egheene wtgenomen oft gereserueert / Item geeft en(de) maect Cornelis diericxssen heuren broedere en(de) marie diericxssen heurer sustere / voor een prelegaat alle en(de) Iegel(icke) de goeden ruerende en(de) onruerende haeffel(icke) ende erffl(icke) / huysen gronden van eruen ende erffrenten / heur Testatrice Iegenwoirdel(icke) alomme In hollant toebehoirende ende die heur aldaer noch selen comen te versteruen / mitsgaders oyck alle de ghene die sy aldaer sal coopen en(de) vercrygen Ende dit al mits redenen heur Testatrice daer toe (soo sy verclaerde) porrende en(de) mouerende / Ende selen daer en bouen noch In heurer Testatrice andere resterende ouerschietende goeden / gelyck naebescreuenen wort paerten en(de) deylen / willen(de) ende ordonneren(de) sy Testatrice / Ingeualle de voors(chreven) Cornelis haer broeder oft marie heur sustere voor heur Testatrice quamen afflyuich te worden / dat dan de kinderen van alsulcke afflyuige selen representeren de plaetse van heuren afflyuigen vader oft moeder en(de) de voorn(oemde) goeden In plaetse van heuren voorn(oemde) ouders paerten en(de) deylen / Item laet en(de) maect Beatrix der voorss Cornelis haers broeders dochtere desomme van sessehondert Carolusgul(den) eens / omme heur terstont nae heurer Testatrice afflyuicheyt wt heure gereetste achtertelatene goeden betaelt en(de) wtgereyckt te worden / Item geeft laet en(de) maect Quinten Ianssen der voors(chreven) marie heurer suster soone / alle de platen by heur gemaect / ende vercregen naeder afflyuicheyt van(de) voors(chreven) wylen Ieronimus wellens diemen hiet cock heuren manne was mette drucksels Daer toe behoirende / Item maect der bussen vanden armen van(de) schilders vierentsestich gul(den) eens / Item geeft laet en(de) maect Sander Ianssen heuren Dienaer vyftich gul(den) tsiaers lyftochtrenten / tsynen lyue alleene geduerende / Ingaen(de) by sterffdaege van heur Testatrice / en(de) betaelt te moeten worden alle vierendeel Iaers / Los an(de) vry gelyck der voors(chreven) heurer moedere twee hondert gul(den) lyfftochtren(ten) / Item maect en(de) laet Sara Ianssen der voors(chreven) Sanders dochtere heure peete de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item maect en(de) Laet Grietken Willem Iacobsdochtere heure peete / de somme van eenhondert gul(den) eens / Item Laet ende maect Betteken Willem Iacobsdochtere heure sustere gelycke somme van Eenhondert gul(den) eens / Item geeft laet en(de) maect den erffgen(amen) van den voorn(oemden) wylen Ieronimus wellens diemen hiet cock de proprieteyt en(de) erfflickheyt heur competerende voor een derdendeel Ierst van Eenen huyse gen(oemd) Dleeuken Inde keyserstrate alhier gestaen / Item van Eenen huyse gen(oemd) sint Ioris gestaen en(de) gelegen aende Sierickput

[p. 241]

alhier / Item van eene rente van acht gul(den) erff(icke) Diemen heffen(de) Is op een huys genaempt de verkeerde weerelt Inde keyserstrate alhier gestaen. Ende noch van eene rente van vyff gul(den) en(de) sesthien stuyuers erffl(icke) Diemen heffen(de) Is op een huys gen(oemd) de mollekens Inde cortegasthuysstrate gestaen / Ende dit met alle de huyshueren en(de) achterstellen daer aff theurer afflyuicheyt verschenen en(de) by heur Testatrice nyet ontfangen synde / Item laet ende maect Barbara Wellens diemen heet cock een silueren schale met een cocxken Daer Inne gesneden / weegen(de) omtrent negen onchen / Item laet en(de) maect hanse wellens diemen heet cock mathyssone wylen de somme van vyftich gul(den) eens / Item Laet en(de) maect Volcxken oeyens heure peete de so(mm)e van vyffentwintich gul(den) eens / Item laet en(de) maect margrie(te) schoyt heur Ionckwyff plach te syne / de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item laet en(de) maect Maeyken Geeraerts de Iode dochtere haer peete de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item geeft laet en(de) maect Bertelmeeuse de mompre ende syne huysvr(ouw)e de so(mm)e van vyftich gul(den) eens / Item laet en(de) maect Cornelia de mompre syne dochtere heure peete de somme van vyff en(de) twintich gul(den) eens / Item maect Susanna alewyns henricxd(ochter)e haire peete de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item laet en(de) maect Diericke ph(i)l(ippu)s galleus sone heuren peteren de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item laet en(de) maect Iudith Augustyn Waryns dochtere heure peete de somme van vyff en(de) twintich gul(den) eens / Item laet en(de) maect Betteken hans quirincxssen dochtere heur peete de somme van vyffentwintich gul(den) eens / Item geeft laet en(de) maect Iacques meesen de so(mm)e van vyftich gul(den) eens / Ende aengaende alle en(de) Iegel(icke) heure andere goeden rueren(de) en(de) onrueren(de) haeffel(icke) en(de) erffl(icke) / huysraet cleederen Iuweelen gereede penn(ingen) gout en(de) siluer gemunt en(de) ongemunt / actien crediten en(de) schulden / alomme waer en(de) tot wat plaetsen die gelegen syn oft beuonden selen worden / ouerende bouen alle wettige schulden / legaten kercken rechten costen van wtvaerden en(de) andere lasten van heuren sterffhuyse / die geeft laet en(de) maect sy Testatrice voor deen derdendeel den voorgen(oemden) Cornelise diericx heuren broedere / voor tweede derdendeel der voorn(oemde) Marie diericx heurer sustere / en(de) voor tderde derdendeel Godeuaerde wettich sone wylen diericx diericxssen heurs broeders was / den seluen heuren broeder en(de) suster ende broeders sone daer Inne heure erffgen(amen) met trecht van Institutien Instituerende / Dies wilt en(de) ordonneert sy Testatrice dat de voorn(oemde) Godeuaert Diericxssen, de

[p. 242]

goeden die hem byder afflyuicheyt van heur Testatrice eenichsins selen toecomen en(de) versteruen / nyet en sal mogen vercoopen / verthieren alieneren noch by testamente oft anderssins Daer aff mogen disponeren / voor en(de) aleer hy gecomen sal wesen totten ouderdom van achtentwintich Iaren / Ende Ingeualle hy voor syne xxviij Iaren / sonder wettige kinderen achter te laten quame afflyuich te worden / selen de voorn(oemde) goeden voor deen helft versteruen opden voorn(oemden) Cornelise diericx heuren broedere en(de) voor dander helft opder voorn(oemde) Marie dierix heurer sustere oft by gebreke van hen op huerlieder wettige kinderen / Willen(de) oyck sy Testatrice Ingeualle de voors(chreven) Cornelis haer broeder oft marie heur sustere oft oyck de voors(chreven) Gouaert diericxssen voor heur quamen afflyuich te worden / Dat alsdan heure kinderen selen representeren de plaetse van heuren afflyuigen vader oft moeder en(de) In heure plaetse paerten ende deylen / Wel verstaen(de) Ingeualle de voors(chreven) Marie heure sustere voor heur quame afflyuich te wordene / ende Dierick Ianssen heur sone oft Iemant van desselfs Diericx kinderen alsdan In leuene ware / Dat sy Testatrice wilt en(de) ordonneert / dat de selue Dierick ende syne kinderen wt heuren sterffhuyse selen moeten blyuen / Latende en(de) makende der seluen Diericke oft by gebreke van hem syne kinderen alle tghene deselue Dierick Ianssen beuonden sal worden heur Testatrice theurer afflyuicheyt schuldich te syne / en(de) Daer toe noch de Somme van hondert gul(den) eens / Die hem oft synen kinderen wt heure gereetste goeden wtgereyckt selen worden / waer mede de voors(chreven) Dierick oft syne kinderen hem te vreden selen moeten houden / sonder der saken van heuren testatrice goeden / yet meer te mogen heysschen oft pretenderen te willen hebben In eeniger manieren / Item ingeualle Iemant wie hy ware tegens desen heuren testamente quame oft dade en(de) hem daer tegens by eenige wegen directel(icke) oft Indirectel(icke) opponeerde / wilt en(de) ordonneert sy Testatrice / dat alsulcken opponent oft opponenten daer mede sal verbeuren en(de) teeuwigen Dagen gepriueert blyuen van allen tghene hen wt crachte van desen heuren testamente soude mogen toecomen ende versteruen / Gevende en(de) Latende alsulcken verbeurde partie heuren goetwilligen geinstitueeerden erffgen(amen) desen heuren wtersten wille en(de) testament achteruolgende en(de) van weerden houdende / Ende omme dat dit heur testament en(de) wtersten wille soude volbracht en(de) tot behoirlicker executien gestelt worden / en(de) de voorn(oemde) Godeuaert diericxssen heuren neue van testamentel(icke) momboiren versien soude wesen / soo heeft sy Testatrice genoempt gecosen en(de) gedeputeert noempt kiest ende deputeert by desen voor Executeurs ende

[p. 243]

Testamenteurs van desen heuren testament en(de) wtersten wille oyck voor testamentel(icke) momboiren van(de) voorn(oemde) Godeuaerde diericxssen / den voorn(oemde) Cornelise diericxssen heuren broedere en(de) Iacobe aertssen heuren swagere / Geuende hen volcomen macht ende authoriteyt om dit heur testament te stellene tot behoirlicker executien en(de) de goeden des voors(chreven) Godeuaert diericxssen te regerene en(de) tadministrerene / Sonder den weesm(eeste)ren deser stadt oft Iemanden anders eenigen Inuentaris staet rekenen(inge) oft bewys te maken doen oft ouergeuen / In eeniger manieren / Geuende Latende en(de) makende elcken van(de) voorn(oemde) Executeurs en(de) testamentel(icke) momboiren voor hen moeyte eenen silueren beker van vier ponden vleems eens / Ende In geualle Iemant van(de) voorn(oemde) Executeurs en(de) testamentelicke momboiren quame afflyuich te wordenen oft den last van desen refuseerde taccepteren / sal de lancxtleuen(de) en(de) den last accepterende eenen oft meer andere Indes afflyuigens oft Refusants stede mogen stellen en(de) surrogeren / hebben(de) gel(icke) macht ende salaris als Dafflyuige oft refusant Dit seyde de voors(chreven) Testatrice te syne heur testament en(de) wtersten wille willende en(de) ordonnerende tselue alsoo volbracht en(de) onderhouden te worden / Versueckende de voorn(oemde) Testatrice aen my bouengen(oemd) Notaris heur hier aff gemaect te wordene een oft meer openbaer Instrument oft Instrumenten In behoirlicker formen. Actum binnen der voorn(oemde) stadt van Antwerpen Inden woonhuyse van haer Testatrice gen(oemd) de vier winden byde Arenberghsche straten / Ter p(rese)ntien van Artus van Vissenaken e(nde) hanse Cornelissen Clerck Inder Secretarien der voorss stadt als getuygen daer toe versocht By my

Van(den) Bossche Not(ari)s pub(li)cus s(ub)s(cripsi)t

volckxken dierickxsen

randnoot: factum

Bijlage 3
Not. 3641, fol. 31 recto-verso.

xiiij^a Septembris a^o xv^e Lxxxij Compareerde

Iouffrouwe Volcxken Diericx weduwe Ierstweruen wylen Ieronimus Wellens Diemen hiet cocx ende lestweruen wylen Lambrechts bottin gesont van herten gaende staende ende wel te passe wesende heurer sinnen memorie en(de) verstant ouer al wel machtich synde en(de) theurwaerdere

[p. 244]

hebbende / Bekende ende verlyde Dat sy by maniere van codicille oft additie totten testamente ende wtersten wille by heur opten xvij^en Octobris a^o xv^eLxxxj voor my bouengen(oemde) notaris In p(rese)ntien van getuygen bekent en(de) gepasseert (Tselue heur testament en(de) wtersten wille In allen synen poincten e(nde) clausulen deser codicillen nyet contrarierende alnoch Lauderende approberende) gemaect geordonneert en(de) gewilt heeft tghene nauolght / Willende tselue Iure codicillorum vast en(de) van weerden gehouden te wordene Als te wetene dat Cornelis Diericxssen heuren broedere en(de) Marie Diericxssen heure sustere In stede van het prelegaet van alle en(de) Iegelycke de goeden ruerende ende onrueren(de) haeffelicke en(de) erfflicke huysen gronden van eruen en(de) erffrenten heur Codicillatrice ten tyde van Dmaken van(de) voorn(oemde) heuren testamente alomme In hollant toebehoirende en(de) die heur aldaer noch souden comen te versteruen / mitsgaders oyck alle de ghene die sy aldaer soude coopen ende vercrygen / by heur Codicillatrice den voorn(oemden) heuren broeder en(de) suster gemaect / maer alleenlicken en selen hebben ende genyeten alle de onrueren(de) ende erfflicke goeden huysen gronden van eruen ende erffrenten heur alomme In hollant ten tyde van Dmaken van(den) voorn(oemden) heuren testamente toebehoirende sonder voordere / De dispositie van(de) voorn(oemde) prelegaat voor soo vele aengaet alle en(de) Iegelicke de ruerende e(nde) haeffelicke goeden / mitsgaders oyck derffgoeden huysen gronden van eruen en(de) erffrenten die heur alnoch In hollant souden comen te versteruen mitsgaders oyck alle de ghene Die sy Codicillatrice aldaer soude coopen ende vercrijgen / derogerende ende te nyete Doende by desen / Ende dat al mits sekere redenen ende motiuen heur daer toe (soo sy verclaerde) porrende en(de) mouerende / Geuende laten(de) ende makende voorts sy Codicillatrice Adriaentken cocx Michielssone heuren peteren de somme van vijffentwintich gul(den) van twintich stuyuers tstuck / eens / Van alle Dwelck de voorn(oemde) Codicillatrice versocht aen my bouengen(oemde) notaris heur gemaect te wordene een oft meer openbaer Instrument oft Intrumenten In behoirlicker formen / Aldus gedaen ende gepasseert binnen der voorn(oemder) stadt van Antwerpen Inden woonhuyse van heur Codicillatrice gen(oempt) de vier winden Inde gasthuysbeempten gestaen Ter p(rese)ntie van Iacobo meesen creemere en(de) Ianne cornelissen Clerck Inde secretarien alhier als Getuygen daer toe versocht By my

Van(den) Bossche Not(ariu)s pub(li)cus s(ub)s(cripsi)t

Volckxken dierickxsen

randnoot ter hoogte van de vijfde laatste regel: factum

[p. 245]

Bijlage 4
Not. 3641, fol. 10 recto-verso.

xxuij^e Septembris a^o xv^eLxxxij Compareerden

Iouffr(ouw)^e Volcxken Diericx wed(uw)e Ierstwerven wylen Ieronimus cock alias wellens e(nde) lestwerven wylen Lambrechts bottin ter eenre en(de) Bertelmeeus de mompre coopman van schilderyen ter andere syde Ende hebben met malcanderen gemaect e(nde) aengegaen de voorwaerden conditien ende poincten naebescrevene Te wetene dat de voors(chreven) Iouffr(ouw)e volcxken hem In handen sal geuen de drucksels boecken caerten en(de) cunsten naebescrevene / Die de voors(chreven) de mompre gehouden sal syn te vercoopen ten pryse naebescrevenen waer van de voors(chreven) de mompre voor synen loon hebben sal eenen stuyuer van elcken gul(den) van tghene hy sal vercoopen / Ende en sal aen(de) cooplieden oft creemers de voorn(oemde) boecken drucksels caerten en(de) cunsten tot gheenen meerderen oft minderen prys mogen vercoopen Dan die als naebescreven werdt gestelt en syn / maer wel aen Edelluyden borgers oft andere daer van de voorn(oemde) de mompre trecken e(nde) voor hem behouden sal tghene hy deselue meer sal vercoopen Dan den naebescrevenen prys / Ende tot versekeringe van Dien heeft de voors(chreven) de mompre gelooft voor Scep(en)en deser stadt te verbinden de helft van Eenen huyse genaempt de Sonne gestaen Inde Arenberchstrate alhier. Belast met tsestich gul(den) erffl(icke) aen Ianne van(der) borcht Int geheele Sonder meer soo hy verclaerde Daer sal de voors(chreven) Iouffr(ouw)e volcxken tallen tyden heur belieuen sal alle de voorn(oemde) boecken drucksels caerten en(de) cunsten wederomme theurwaerdere aenueerden ten pryse naebescreven nyet vercocht synde / en(de) sal de voors(chreven) mompre daer aff tallen tyden moeten affstant e(nde) reken(ing) doen /

(1)	Ierst seuen hondert boecken soo aen historien als enckel bladeren den boeck tot achthien stuyers /
(2)	Item dertich vande groote Iachten elck sesse bladeren
(3)	Item sessenvyftch van tgeloove elck vier bladeren e(nde) voorts noch dobbel bladeren van diuersche soerten / bedrage(nde) tsamen mette voors(chreven) dertich Iacht(en) en(de) sessenvyftich van tgeloove / vyftienhondert tnegentich bladeren tot twee blancken tstuck /
(4)	Item twee hondert seuenenviertich mediaen bladeren tot twee blancken tstuck /

[p. 246]

(5)	Item twee hondert enenvyftich dobbel dobbel tot drye stuyuers tstuck /
(6)	Item dryentwintich serpenten floris tot acht stuyuers tstuck
(7)	Item achthien concilien tot acht stuyuers tstuck
(8)	Item negenthien scholen tot acht st(uivers) tstuck
(9)	Item negen affnemingen Lombardus tot vier st(uivers) tstuck
(10)	Item elff balen tot vier st(uivers) tstuck
(11)	Item negen Iachten bol tot drye st(uivers) tstuck
(12)	Item thien boeren kermissen tot drye st(uivers) tstuck
(13)	Item vier verryssenissen ff floris tot vier st(uivers) tstuck
(14)	Item Elff kersnachten tot sesse st(uivers) tstuck
(15)	Item een Missana tot vier st(uivers)
(16)	Item drye Termen decclessiana tot twee gul(den) thienst(uivers) tstuck
(17)	Item negen schilders boecken tot tweelff stuyuers tstuck
(18)	Item sesse Faesboecken tot vyff stuyuers tstuck
(19)	Item vyffentwintich apostel boecken Swauius tot vyff stuyuers tstuck
(20)	Item dryentwintich apostel boecken Lombardus tot vyff st(uivers) tstuck
(21)	Item viethien compertement boecken Benedictus tot thien st(uivers) tstuck
(22)	Item vierentwintich Lantschapboecken tot acht st(uivers) tstuck
(23)	Item seuenentwintich Lantschapboecken tot negen st(uivers) tstuck
(24)	Item vierentwintich prospectiueboecken tot acht st(uivers) tstuck
(25)	Item tweelff copertementboecken vriese tot acht st(uivers) tstuck
(26)	Item vierthien copertementboecken vriese tot sesse stuivers tstuck
(27)	Item vierentsestich copertementboecken mette hietorikens tot seuen stuyers tstuck
(28)	Item vyffenviertich copertementboecken Iacques floris tot sessest(uive)rs tstuck
(29)	Item vierentwintich Rouijn boecken tot ix st(uivers) tstuck
(30)	Item vyffentwintich planeetboecken tot vier st(uivers) tstuck
(31)	Item sesthien sepulture boecken tot tweelff st(uivers) tstuck
(32)	Item derthien prospectiue boecken tot tweelff st(uivers) tstuck
(33)	Item seuenthien groote caerten van Duytslant to xxiiii st(uivers) tstuck
(34)	Item tweentwintich caerten van theylich lant tot vierthien st(uivers) tstuck
(35)	Item vyffentwintich caerten van America tot acht st(uivers) tstuck
(36)	Item drye nederlantsche caerten tot sesse st(uivers) tstuck
(37)	Item twee spaensche caerten tot sesse st(uivers) tstuck

Actum binnen der voorn(oemde) stadt van Antwerpen Inde woonhuyse

[p. 247]

van(de) voorn(oemde) Iouffr(ouw)e Volcxken Diericx gen(oemd) de vier winden Inde gasthuysbeemden gestaen ter p(rese)ntien van Iacobe meesen creemere en(de) Ianne cornelissen Clerck Inder Secretarien als getuygen daer toe versocht / By my

Van(den) Bossche Not(ariu)s pub(li)cus s(ub)s(cripsit) randnoot: Dup(le)x factum

Documents d'archives se rapportant à Volcxken Diercx, veuve de Jérôme Cock

L'important éditeur d'estampes anversois, Jérôme Cock, mourut, sans laisser d'enfants, en 1570. Sa veuve Volcxken Diercx, qui se remaria avec un certain Lambert Bottin, continua le commerce. Elle devint veuve une seconde fois, certainement avant 1581, et vécut jusqu'en décembre 1600. Les documents d'archives publiés et commentariés ici sont les suivants:

1.	le testament de Jérôme Cock et de son épouse Volcxken Diercx, 25 janvier 1569.
2.	le testament de Volcxken Diercx, 17 octobre 1581
3.	codicille au testament de Volcxken Diercx (17 octobre 1581), 14 septembre 1582
4.	convention entre Volcxken Diercx et Bartholomeus de Mompere concernant le vente d'un nombre d'estampes, 24 septembre 1582.

Ces documents nous donnent des renseignements utiles du point de vue de l'histoire de l'art et sur la personnalité de Volcxken Diercx. A côté de quelques données sur Matthijs Cock, le frère de Jérôme, le peintre malinois Gérard Oeyens et Bartholomeus de Mompere, ces actes, surtout le dernier, nous fournissent des informations sur le sort du fonds de cuivres et d'estampes de Jérôme Cock, sur le commerce des estampes, sur le goût des amateurs qui semblent surtout attirés par des oeuvres italianisantes, sans se désintéresser pour autant des paysages, des ornements, d'oeuvres de type documentaire. L'histoire' du fonds de Cock ne pourra être complétée que par l'examen de l'inventaire des biens que Volcxken Diercx laissa à sa mort et qui comportent encore un très grand nombre de cuivres et d'estampes. L'auteur se propose de publier cet inventaire dès qu'elle en aura l'occasion.