De Gulden Passer. Jaargang 52

[p. 151]

‘Venationum novem archetypa’, negen allegorische jachttaferelen door Otto van Veen
door Lotti van Looveren
(Brussel)

Het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel verwierf in 1970 een door Jacob van der Sanden (Turnhout 1726-Antwerpen 1799) samengesteld album, waarin negen tekeningen van de hand van Otto van Veen of Vaenius zijn geplakt, die een mooi en in iconologisch opzicht zeer interessant geheel vormen, dat een nadere verklaring en beschrijving alleszins verdient¹.

Otto Cornelisz. van Veen, die in 1556 te Leiden werd geboren, was daar de leerling van Isaac Claesz. Swanenburgh en werkte vervolgens in Luik bij Dominicus Lampsonius en Jean Ramey. Van 1575-80 vertoefde hij in Italië en in 1585 werd hij hofschilder van Alexander Farnese. Na diens dood vestigde hij zich in Antwerpen, waar Rubens bij hem in de leer kwam. Hij trad in dienst van aartshertog Albert en overleed te Brussel in 1629. Talrijke ontwerpen van zijn hand voor gravures zijn bewaard gebleven en de hier besproken reeks tekeningen was naar alle waarschijnlijkheid ook bedoeld om in prent gebracht te worden, de linkshandigheid van sommige personages en de in spiegelbeeld geschreven letters op

1 J. Vercoullie, ‘Jacques van der Sanden’ in Biographie Nationale, XXI, Brussel, 1911-1913, kol. 310-311. M. Sabbe, ‘Joseph II à Anvers en 1781. Un manuscrit de Jacques van der Sanden’ in De Gulden Passer, N.S. IV, 1926, p. 83-88. Rubens en zijn tijd. Tekeningen uit Belgische verzamelingen, tentoonstelling Rubenshuis, Antwerpen, 1971, p. 103-104, afb. 24. L. van Looveren, Vijf jaar aanwinsten 1969-1973, tentoonstelling Kon. Bibliotheek Albert I, Brussel, 1975, p. 412-414.

[p. 152]

de achtste tekening, wijzen hierop. De tekeningen (penseel in bruin, dekverf in wit, bruin en grijs; gemiddeld 190 mm × 290 mm) stellen negen allegorische jachttaferelen voor, waarop achtereenvolgens Diana, Venus, Juno, Minerva, Mars, Plutus, Penia (de Armoede), Chronos (de Tijd) en Jupiter trachten de mensen in hun macht te krijgen. De inhoud wordt verklaard door Nederlandse versregels onder de tekeningen, waarvan het geschrift (pen in zwart-bruine inkt) omstreeks 1600 gedateerd kan worden.

De tekeningen die aan vier zijden, maar vooral aan de bovenkant afgesneden zijn, waren vroeger geplakt in een album dat uit minstens vijf in tweeën gevouwen bladen bestond (watermerk: verg. W.A. Churchill, p. CCXLV, nr. 312). De tekeningen waren op de voorzijde (recto) geplakt en op de achterzijde (verso) werd voor iedere voorstelling een verklarende Latijnse tekst geschreven en men neemt aan, dat het Latijnse commentaar door Otto Vaenius eigenhandig geschreven zou zijn. Het buitenste blad met de titel en het eerste Latijnse vers is verloren gegaan en het overgebleven katern van vier in tweeën gevouwen bladen is eveneens beschadigd. De tekeningen die aan de vier hoeken vastgeplakt waren, werden vervolgens door een latere eigenaar, waarschijnlijk Jacobus van der Sanden losgemaakt (de sporen van de roodachtige kleefstof zijn op de oude bladzijden nog duidelijk te zien), en op nieuw, veel dikker papier geplakt. Vijf in tweeën gevouwen bladen van dit papier werden rond en tussen de oude bladen geschoven en vormen thans samen het middelste deel van het album, dat Jacobus van der Sanden in 1781 samenstelde.

Jacobus van der Sanden, die sedert 1757 secretaris van de Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen was, voegde nog andere in tweeën gevouwen bladen (watermerken: lelie; IV (J. Villedary); J. Kool) aan het album toe en plooide ze om het oudere gedeelte. Hij schreef o.a. een nieuwe titelbladzijde met de titel ‘Venationum novem Archetypa’ en een inleiding voor ‘de lezer en de beschouwer’ (fol. 9^ro-11^ro), vulde vervolgens het ontbrekende eerste Latijnse vers aan (fol. 11^vo) en vertaalde de onder de tekeningen geschreven Nederlandse teksten in het Frans (fol. 30^vo-32^ro). Op 19 juni 1781 bood hij het geheel aan Jozef II aan. De keizer

[p. 153]

wilde echter bij zijn bezoek aan Antwerpen geen geschenken aanvaarden en gaf het album aan de eigenaar terug met de woorden ‘C'est beau, gardes-le-vous’. Ook deze gebeurtenis werd in het album vermeld, dat nu 42 folio's telde: mededeling dat de keizer het album had gezien en mooi gevonden (fol. 6^ro); opdracht aan Jozef II (fol. 7^ro-8^vo); verslag van de aankomst van Jozef II te Antwerpen en van de audiëntie; een aantal door Van der Sanden ter ere van de keizer geschreven ‘épigraphes en dialogue’ (fol. 32^vo e.v.); een verslag van het bezoek van Maria-Christina en Albert Casimir aan de Academie voor Schone Kunsten op 24 augustus 1781 (fol. 37^ro en ^vo) en een brief van begin 1782 aan graaf de Neny, voorzitter van de raad van de keizer te Brussel (fol. 37^vo-38^vo). Fol. 1-5 en 39-42 zijn blanco.

Ongetwijfeld vormen de tekeningen van Otto van Veen en de oude teksten het waardevolste gedeelte van het album, maar ook het verslag van Van der Sanden is interessant. M. Sabbe die het album - overigens vrij onvolledig - beschrijft, zegt hierover: ‘Le récit de l'audience de l'empereur dénote chez son auteur J. van der Sanden un esprit d'observation très éveillé. On y reconnaît la plume du journaliste qui de son temps dirigeait la Gazette van Antwerpen. Malgré la rhétorique obséquieuse de son style, on distingue dans son compte rendu un accent de sincérité naïve. Ces pages ont une valeur réelle au point de vue de la petite histoire.’ Het album werd vervolgens het eigendom van Jacob Karsman (Antwerpen 1818-Berchem 1886) en bevond zich in 1926 nog in het bezit van de erven Karsman, toen M. Sabbe het beschreef.

De tekeningen stellen telkens als hoofdfiguur een god of een godin uit de klassieke oudheid voor, maar de betekenis en het uiterlijk van deze goden en godinnen wijzigden zich in de volgende eeuwen herhaaldelijk. Otto van Veen volgt de in zijn tijd gangbare traditie, die soms nauw bij de klassieken aansluit, maar ook andere elementen omvat².

2 E. Panofsky en F. Saxl, ‘Classical Mythology in Mediaeval Art’ in Metropolitan Museum Studies, IV, 2, 1933, p. 228-280. J. Seznec, The Survival of the Pagan Gods, New York, 1953. E.H. Wilkins, ‘Descriptions of Pagan Divinities from Petrarch to Chaucer’ in Speculum, A Journal of Mediaeval Studies, XXXII, 1957, p. 511-522. E. Panofsky, Renaissance and Renascences in Western Art, Kopenhagen-Uppsala, 1960, p. 42-113. W. Kemp, ‘Heidnische Götter’ in Lexikon der christlichen Ikonographie, II, 1970, kol. 170-179.

[p. 154]

Afb. 1. Diana

Afb. 2. Venus

[p. 155]

In het midden van de eerste tekening, op een open plek in het bos, is Diana voorgesteld. Zij loopt naar links en is gekleed in een naar achter fladderend kleed, dat haar schouders bloot laat. In het opgestoken haar is een kleine halvemaansikkel zichtbaar. Op haar rug hangt een pijlkoker en in haar rechterhand houdt zij de boog. Met haar andere hand wijst zij op de jachtscènes links op de achtergrond, waar honden een hert achtervolgen, terwijl een tweede dier reeds op de grond geworpen is en door de honden verscheurd wordt. Links op de voorgrond zijn netten gespannen. De nimfen die Diana begeleiden, houden honden aan de lijn en dragen spiesen, netten en een jachthoorn. Onder de tekening staat geschreven: ‘Diana heeft al haer luste / met groot onruste / het wilt te iaghen // Soe met honden als schieten / Tkan haer nijet verdrieten / oft met listijghe laghen’.

Diana of Artemis³ was reeds in de klassieke oudheid de heerseres over het woud en de met pijl en boog gewapende godin van de jacht. Zowel Diana als de nimfen van haar gevolg waren jonkvrouwen en Diana zelf werd vereenzelvigd met de maangodin, die een diadeem met de halvemaan in het haar droeg. In de middeleeuwen werd zij als Luna een van de planetengoden, maar tegelijkertijd gold ze als een exemplum van de kuisheid, o.a. bij Dante (Purgatorio XXV, 131). De renaissance nam beide motieven over, maar begon ook weer de klassieke godin van de jacht in de op de oudheid geïnspireerde kleding af te beelden. Op de weer latere, hier besproken tekening, is Diana zowel de godin van de jacht, als het toonbeeld van de deugd der kuisheid, die op de volgende tekening overwonnen wordt door Venus, de godin van de liefde.

Op de tweede tekening zit Venus onder een grote boom op een tweewielige wagen, die de vorm heeft van een zetel. Rechts naast

3 Pauly-Wissowa II, 1, kol. 1336-1440 (Artemis); V, 1, kol. 325-338 (Diana). Roscher I, kol. 558-608 (Artemis), 1002-1011 (Diana). L. Ettlinger, ‘Diana’ in Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, III, Stuttgart 1954, kol. 1429-1437. G. de Tervarent, Attributs et symboles dans l'art profane 1450-1600, Genève, 1958, kol. 74, 149, 253-254.

[p. 156]

haar knielen twee jagers met hun honden. Venus is naakt, afgezien van een in plooien om haar heen gedrapeerde mantel. Op de rugleuning van haar zetel zitten twee duiven. Deze vogels horen van oudsher bij de godin van de liefde en worden nog bij Ripa vermeld onder de attributen van Venus en als het zinnebeeld van ‘Carezze amatorie’⁴. Een inventie van Otto van Veen, waarnaar een prent door Petrus Perret bestaat, beeldt ‘de onberaden jeugd’ uit als een door Venus, Cupido, Silenus, Ceres, Bacchus en Egestas of de Armoede, omringde jongeman, die op een kussen leunend op de grond ligt, en die Saturnus en vooral Minerva trachten te redden⁵. De overeenkomst met de gevaarlijke liefdesgodin op de prent, doet veronderstellen dat Venus ook op de tekening de verkeerde of althans gevaarlijke liefde betekent⁶. Links op de voorgrond zijn twee op de rug geziene jagers ten halven lijve afgebeeld. De ene jager draagt zijn jachtspies over zijn schouder, maar de andere is door een pijl in de borst getroffen en staat op het punt zich door Cupido te laten meetronen naar de godin van de liefde. Rechts op de achtergrond zitten liefdesparen onder de

4 C. Ripa, Iconologia, Venetië, 1645, p. 76 (Carro di Venere) en p. 86 (Carezze amatorie), (ed. princeps Rome 1593). G. de Tervarent, a.w., kol. 80, 104-105.

5 B. Knipping, De iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden, I, Hilversum 1939, p. 101-102, afb. 64. J. Müller-Hofstede, ‘Zum Werke des Otto van Veen 1590-1600’ in Bulletin Kon. Musea voor Schone Kunsten, VI, 1957, p. 157-160, 171 (noot 44-49), afb. 18. Id., Otto van Veen, Der Lehrer des Rubens, dissertatie Freiburg i.B., 1959; E. Panofsky, ‘Hommage to Fracostoro in a Germano-Flemish composition of about 1590?’ in Nederl. Kunsthist. Jaarboek, XII, 1961, p. 1-33. J. Müller-Hofstede, ‘Zur Antwerpener Frühzeit von Peter Paul Rubens’ in Münchener Jahrbuch der bildenden Kunst, XIII, 1962, p. 179-215. I.Q. van Regteren Altena ‘Het vroegste werk van Rubens’ in Mededelingen van de Kon. Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Schone Kunsten, XXXIV, 2, 1972, p. 4, afb. 1 (schilderij te Stockholm: Minerva beschermt de achterover vallende jongeman met haar hand); afb. 2 (gravure door P. Perret, vóór 1595: Minerva beschermt de jongeman met haar schild. De Armoede die de jongeman bedreigt, heeft reeds alle attributen die in de Emblemata Horatiana voorkomen, een kapotte beurs, een koolstronk, een afgekloven bot, een bos stro enz.).

6 In de Amorum Emblemata, figuris aeneis incisa Studio Othonis Vaeni Batavo-Lugdunensis, Antwerpen 1608, wordt Venus met dezelfde wagen afgebeeld (titelprent en ‘Amoris iusiurandum poenam non habet’, p. 140-141; ‘Post nubila Phoebus’, p. 142-143. M. Praz, Studies in Seventeenth-Century Imagery; A Bibliography of Emblem Books, Rome, 1964, p. 524-525). De betekenis is hier echter niet zo ongunstig als in de compositie van ‘de onberaden jeugd’, waar overigens ook de kleding van Venus anders is.

[p. 157]

bomen, terwijl links Diana tracht een tegenstrevende jager te dwingen zijn honden, die een hert opjagen, te volgen. Twee met klimop omrankte boomstammen - misschien ook bedoeld als een symbool van liefde - sluiten de compositie af. De tekst eronder luidt: ‘Venus tracht meer / naer menschen teer / dan naer wilt, beer oft hert // Dat selfs iagher met honden / van Diana vuijtgesonden / dickwils haer geuanghen wert’.

De volgende tekening stelt Juno, de gemalin van Jupiter en de koningin der goden voor. Juno draagt een kroon op haar hoofd en houdt in haar linkerhand een scepter, als bewijs van haar macht. Het onderschrift is: ‘Juno met hoochheijt en staet / haer seluen laet / van menijghen iaghen // Dij er veel om steruen / sonder rust erweruen / in eenijghen daghen’. Naast Juno staat de aan haar gewijde vogel, de pauw, met zijn lange staart vol ogen, die tot op de grond hangt. Volgens Ovidius (Metamorfosen I, 567 e.v.) moest Argus met zijn honderd ogen Io, de geliefde van Jupiter, die uit wraak door Juno in een koe was veranderd, bewaken, maar bij het luisteren naar het zoete fluitspel van Mercurius, vielen zijn vele

Afb. 3. Juno

[p. 158]

ogen het ene na het andere dicht en hij werd in zijn slaap door Mercurius gedood. Juno nam toen de honderd ogen van Argus en tooide er de staart van haar lievelingsvogel mee, waar zij schitteren als even zovele edelstenen. Juno is op de rug gezien en loopt naar links, maar zij keert zich onder het lopen enigszins om en werpt kronen en scepters naar de achter haar aan lopende mannen en vrouwen, waaronder verscheidene paren zijn. De begeerte naar macht en hoge ambten is sterker dan de liefde. Op de grond, tussen de dringende mensen, liggen de dode lichamen van hen, voor wie deze jacht reeds noodlottig is geworden en een jachthond jaagt achter Juno's pauw.

Juno werd beschouwd als de godin die macht, rijkdom en de heerschappij over vele rijken kon verlenen⁷, een traditie die terug-

7 Juno wordt in de teksten of de godin van de rijkdom of van de heerschappij over koninkrijken enz. genoemd, vaak ook van beide. Bij Fulgentius (Mythologiae, einde 5e eeuw, ed. R. Helm, p. 38 en 55) is Juno de ‘dea regnorum’, waarvoor echter ook rijkdom nodig is. De mythographus III (ed. H. Bode, p. 167 en 241), die waarschijnlijk identiek is met Alexander Neckam († 1217), beschrijft Juno ‘quae regnorum et divitiarum dea est’. In De naturis rerum libri duo van Alexander Neckam (ed. Th. Wright, p. 91) beschermt Juno de nieuwe rijken. Volgens John Ridewall (Fulgentius metaforalis, ca. 1330, ed. H. Liebeschütz, p. 89) noemen de dichters haar ‘regnorum dea’ omdat zij de koninklijke scepter draagt. Petrus Berchorius († 1362) citeert Fulgentius, Juno betekent rijkdom en zij is de ‘domina regnorum’, omdat men door rijkdom aan de regering komt (Reductorium morale, lib. XV, Ovidius moralizatus, cap. I. De formis figurisque deorum; ed. Inst. voor Laat Latijn, Utrecht, p. 32-35). De Ovide moralisé (ed. C. de Boer, 1915/38 en 1954, p. 75 en 155) noemt Juno ‘royne et deesse des richesses et seigneuries mondaines’. Boccaccio (1313-1375), die een nieuwe benadering van de antieke godenwereld nastreefde, schrijft in de Genealogia deorum IX, I: ‘Juno, errore gentilium regina deorum, Saturni et Opis fuit filia... Eam praeterea regnorum atque divitiarum faciunt deam’. In de mythographie van de 16e eeuw wijzigt de betekenis van Juno zich niet, maar de handeling van het actieve schenken komt meer naar voren. Juno is de godin van de rijkdom voor Natale Conti (Mythologiae sive explicationum fabularum libri X, Venetië, 1551; Padua, 1616, p. 69) en schenkt ‘le ricchezze & i regni’ zoals zij eens aan Paris beloofde (Vincenzo Cartari, Le immagini degli dei antichi, Venetië, 1556; Lyon, 1581, p. 145-146). Paolo Lomazzo noemt haar ‘Regina dei regni & delle ricchezze’ (Trattato dell'arte della pittura, Milaan, 1585, p. 580) en Jacopo Zucchi ‘Dea de’ regni e delle ricchezze, stati & imperi’, die als attributen kronen en scepters heeft (Discorso sopra li Dei de' Gentili e loro Imprese, Rome, 1602, ed. F. Saxl, p. 60). Carel van Mander ziet haar weer als de godin van de rijkdom en schrijft in de Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ouidij Nasonis, Haarlem, 1604, I, fol. 11^ro: ‘Sy is oock geacht geweest Goddinne des rijckdoms, beloofde daerom Paris grooten rijckdom, dat hy haer den Appel soude toewijsen’.

[p. 159]

gaat op het klassieke verhaal van het Parisoordeel, waarbij Juno aan de tot scheidsrechter gekozen Paris de heerschappij over heel Azië en zelfs over de hele wereld beloofde. Athene beloofde hem dapperheid ofwel wijsheid en Venus zegde hem het bezit van de schoonste vrouw toe. In latere teksten worden de drie godinnen allegorisch verklaard als drie levenswijzen, Juno of Hera als vita activa, Minerva of Athene als vita contemplativa en Venus of Aphrodite als vita voluptaria en het hing van de mens af, welk leven hij wilde kiezen⁸. Juno's vogel, de pauw, betekent de hoogmoed, de eerzucht en ook de praalzucht van hen die naar rijkdom en macht streven⁹. Op de tekening van Otto van Veen schenkt Juno wel kronen en scepters aan haar volgelingen, maar geen geld of rijkdom. De man rechts, die achter Juno aanloopt en een beurs

8 Pauly-Wissowa, X, 1, kol. 1114-1125 (Juno), XVIII, 4, kol. 1484-1536 (Paris). Fulgentius (Mythologiae, ed. R. Helm, p. 36-40) vermeldt de drie levenswijzen, de mythographus III (ed. H. Bode, p. 240 e.v.) eveneens. Het werd o.a. overgenomen door Vincentius van Beauvais († 1240) in het Speculum doctrinale, IV, 124 en komt verder o.a. voor in de Ovidius moralizatus door Petrus Berchorius, die onder de naam van Thomas Walleys in 1509 te Parijs werd gedrukt (ed. Inst. Laat Latijn, Utrecht p. 163 e.v.). In de Ovide moralisé worden de argumenten van de drie godinnen breed uitgesponnen (b.v. ed. C. de Boer, 1954, p. 280 e.v.).

9 De pauw was reeds in de teksten van de Physiologus het symbool van de hoogmoed en werd in de late Middeleeuwen het meest bekende attribuut van de Superbia. Ook wanneer hij in verband wordt gebracht met Juno houdt de pauw deze betekenis. Voor Fulgentius (ed. R. Helm, p. 38-39) is hij de op macht gerichte levenshouding, die pracht en praal zoekt. Bij de mythographus III (p. 167) betekent Juno's pauw rijkdom en wereldse glorie. In De naturis rerum van Alexander Neckam (ed. Wright, p. 90 e.v.) betekent de pauw de hoogmoed en zijn staart vol ogen de ijdele roem. In de Ovide moralisé (b.v. ed. C. de Boer, 1954, p. 75) zijn de ogen in de staart van Juno's pauw o.a. ‘les honneurs mondains dont les orguilleux et vicieux se glorifient, comme fait le paon pour sa queue’. Boccaccio (Genealogia deorum, IX, 1) schrijft Juno's vogel de eigenschappen van de rijke toe, nl. iactantia, inanis gloria en futilis pompa. Carel van Mander (Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ouidij Nasonis, Haarlem, 1604, I, fol. 9^ro en 11^ro) schrijft dat de ogen van Argus werden ‘ten lesten gestelt in de Pauw-steert van der Goddinne des rijckdoms Iuno, t' welck anders niet is, dan een overghegheven begeerte tot rijckdom, en hooghmoedige lust tot ydel eere...’ en ‘Den Pauw is haer toegeeygent, om dat het is een hooghmoedigh Dier, schoonverwich gheciert wesende...’. Ioannes Pierius Valerianus, Hieroglyphica, Bazel, 1556, XXIV, I-III, beschouwt de pauw als de hiëroglyfe van Juno en het symbool van o.a. ‘Divitiarum turpitudo’ en ‘Divitiae vicissitudinariae’.

[p. 160]

in zijn hand houdt, wil de heerschappij en de macht om te regeren met geld kopen¹⁰.

Op de achtergrond naderen rechts een krijgsman te paard, een man op een steigerende ezel en een op een olifant rijdende figuur. De krijgsman met zijn gevelde lans, betekent dat men de regering en de macht ten koste van strijd en oorlog kan veroveren. De ezel was een algemeen bekend voorbeeld van domheid in het algemeen, maar de steigerende ezel op deze tekening doet sterk denken aan een van de illustraties, die Otto van Veen ontwierp voor de in 1607 uitgegeven Emblemata Horatiana, waar onder het motto ‘Amicitiam fovet munificentia’ de vergeefse poging om op een ezel hogeschool te rijden, de stelling illustreert, dat het even onmogelijk is vrienden te hebben, zonder hen geschenken te geven en voordelen te bezorgen, als een ezel te dresseren¹¹. De olifant kon o.a. een symbool van de vorst zijn. Het bezit van levende olifanten was oorspronkelijk voorbehouden aan vorsten en behalve als strijdolifant en - althans in Europa - als een zeer zeldzaam dier, werd de olifant ook gezien als een mogelijkheid om de triomftocht van een vorst of veldheer meer luister te geven. In allegorische zin werden aan dit dier vele goede eigenschappen toegeschreven, o.a. de deugden, die de vorst moest bezitten. De olifant werd dan ook beschouwd als het symbool en zelfs het teken of de zogenaamde hiëroglyphe van de koning en de koninklijke macht. Carel van Mander schrijft b.v. kort en bondig ‘Den Oliphant beteyckent den Coningh en d'Egyptsche hebben hem daer mede beteyckent’¹².

10 De Latijnse tekst bij de tekening zegt dat Juno zich door velen laat najagen, die ‘doctrinam’... ‘pecuniam’ en zelfs ‘vitam pro dignitate prostituunt’.

11 Q. Horati Flacci Emblemata. Imaginibus in aes incisis, Notisque illustrata, Studio Othonis Vaeni Batavolugdunensis. Antverpiae, Ex Officina Hieronymi Verdussen, Auctoris aere & cura, 1607. ‘Amicitiam fovet munificentia’, p. 116-117: twee mannen rijden op ezels, drie anderen kijken toe, zittend op stilstaande ezels. Horatius, Satyr., I, 1, v. 88-91:... si cognatos, nullo natura labore/Quos tibi dat, retinere velis servareque amicos;/Infelix operam perdas: ut si quis asellum/ In campum doceat parentem currere frenis. Ovidius, Ex Ponto libri IV, II, 3, v. 7-8: Turpe quidem dictu sed si modo vera fatemur,/Vulgus amicitias utilitate probat. M. Praz, a.w., p. 523-524.

12 J. Baum en K. Arndt, ‘Elephant’ in Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, IV, 1958, kol. 1221-1254. G. Boas, The hieroglyphics of Horapollo, New York, 1950, p. 104: II 85-86. Ioannes Pierius Valerianus, Hieroglyphica, Bazel, 1556, II, p. 15-16, Elephas. C. van Mander, Wtbeeldinge der Figueren, Haarlem, 1604, II, fol. 128^ro.

[p. 161]

Links op de achtergrond staat een jager met zijn honden en achter hem zijn gespannen netten zichtbaar. Links op de voorgrond staan twee personen, een oude man met een lange baard, die een boek onder zijn arm houdt en slechts ten halven lijve afgebeeld is en achter hem een jongere man, die papier en pen gereedhoudt om de gebeurtenissen te beschrijven¹³. De wijsgeer en de schrijver of de dichter kijken naar de achter de heerschappij en de macht jagende mensen, maar nemen niet aan deze jacht deel. Vele van de Emblemata Horatiana illustreren dezelfde gedachte, nl. dat de ware wijsgeer Venus en Cupido, rijkdom en bezit, macht en ambitie, voorspoed en tegenspoed, niet acht, maar rust zoekt in een soort stoïcijnse gelatenheid, waarbij de studie hem helpt en Minerva, Apollo en de muzen hem beschermen. Zeer duidelijk wordt dit uitgebeeld door het embleem ‘A Musis tranquillitas’, waar Apollo en Minerva Metus of de Vrees en Tristitia of de Droefheid op de vlucht jagen en Minerva tegelijkertijd haar schild met de Medusakop beschermend boven het hoofd van een geleerde houdt, die met een boek in zijn hand rustig op de grond zit, omringd door de negen muzen¹⁴.

Onder de vierde tekening die de Helicon voorstelt, staat de tekst: ‘Pallas met eeren / en de muse begheren / gheesten edel van aert //

13 Het embleem ‘Virtus in actione consistit’, p. 22-23, toont links eveneens een dichter in afwachtende houding, met een pen en een rol papier. Het was de taak van de dichter de roem van een held voor het nageslacht vast te leggen en hem op die wijze onsterfelijk te maken. Bij het embleem ‘A Musis aeternitas’, p. 158-159, citeert Vaenius o.a. Horatius, Od. IV, 8, v. 28-29: ‘Dignum laude virum Musa vetat mori:/Coelo Musa beat’. Verg. G. de Tervarent, a.w., kol. 281 en I. Gerards-Nelissen, ‘Otto van Veen's Emblemata Horatiana’, in Simiolus, V, 1971, p. 45 e.v.

14 ‘A Musis tranquillitas’, p. 156-157; Horatius, Od., I, 26, v. 1-3: Musis amicus, tristitiam et metus,/ Tradam protervis, in mare Creticum,/Portare ventis. Andere emblemen in dit verband zijn o.a. ‘Amor virtutis’, p. 26-27; ‘Minerva duce’, p. 48-49; ‘Quis dives? qui nil cupit’, p. 80-81; ‘Sapientiae libertas’, p. 82-83. Over tranquillitas als een deugd, zie I. Gerards-Nelissen, a.w., p. 43-45. In de Emblemata sive Symbola A Principibus, viris Ecclesiasticis, ac Militaribus, aliisque usurpanda. Deuises ou Emblemes pour Princes, gens d'Église, gens de guerre, & aultres, door Otto Vaenius, Brussel, 1624, nr. 121, betekent een beurs tussen een scepter en een kroon dat ‘Dignitates et aurum’ door een wijs man zonder enige hartstocht of bewondering aanschouwd moeten worden. M. Praz, a.w., p. 526.

[p. 162]

Afb. 4. De Muzenberg

Die haer goude boeijen / behaghen nijet vermoeijen / maecken sij geeert en vermaert’. In het midden, op de achtergrond, bespeelt Apollo de lier. Hij is omringd door vijf muzen. Links trekken Minerva en een zesde muze een met een lauwerkrans gekroonde dichter, die een boek onder zijn arm houdt, bij zijn mantel naar zich toe, terwijl een andere muze hem de gouden voetboeien omdoet, die hem in hun midden moeten vasthouden. Wat verder naar achter staat nog een figuur en rechts tracht een tweetal muzen een weglopende man tegen te houden. In de linker benedenhoek zit een jonge man met een open boek en een pen in zijn handen. Rechts stroomt het water uit de aan de muzen gewijde bron, die ontstond door de hoefslag van het gevleugelde paard Pegasus¹⁵.

15 Pauly-Wissowa, II, 2, kol. 1941-2020 (Athena); XV, 2, kol. 1774-1805 (Minerva); XVI, 1, kol. 680-757 (Musai). G. de Tervarent, a.w., passim. O. Holl, ‘Musen’ in Lexikon der christlichen Ikonographie, III, 1971, kol. 300-301. Minerva is voorgesteld als de godin van de wijsheid en de kennis, beschermster van kunsten en wetenschappen. Om haar aanwezigheid op de Helicon te verklaren, werd vaak verwezen naar de passage uit de Metamorfosen van Ovidius, waarin wordt verteld, dat zij de nieuwe bron op de Helicon bezoekt (Met. V, v. 250 e.v.). Het woord fama wordt in deze tekst genoemd, wanneer Pallas zegt: ‘fama novi fontis nostras pervenit ad aures’ (Met. V, v. 256) en ‘vera tamen fama est: est Pegasus huius origo/fontis...’ (Met., V, v. 262-263).

[p. 163]

Links boven zien we Pegasus door de lucht vliegen en voor hem uit vliegt Fama, die op haar bazuin blaast¹⁶. Pegasus, het dichterros, dat volgens de legende geboren was uit het bloed van de door Perseus gedode Medusa, kon zelf ook het gerucht of de faam betekenen en wel in het bijzonder de goede faam, die een gevolg is van de deugdzaamheid¹⁷. Carel van Mander schrijft ‘Met t' vlieghende Peerdt / wort gherucht beteyckent / t' welck vlieght / en

16 Pauly-Wissowa, VI, 2, kol. 1977-1979 (Fama); XIX, 2, kol. 1954-1955 (Pheme). G. de Tervarent, a.w., passim. B.G. Koonce, Chaucer and the Tradition of Fame, Princeton, 1966, passim. H. Kauffmann, ‘Fama’ in Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, VI, 1974, kol. 1425-1445.

17 W.H. Roscher, III, 2, kol. 1727 e.v. (Pegasos). Pauly-Wissowa, XIX, 1, kol. 56-64 (Pegasos). G. de Tervarent, a.w., kol. 92-93. B.G. Koonce, a.w., passim. ‘Pegasus’ in Lexikon der christlichen Ikonographie, III, 1971, kol. 389-390. Het gevleugelde paard Pegasus, zoon van Neptunus en Medusa, deed de bron Hippocrene ontstaan en droeg Bellerophon, toen deze de Chimaera doodde. Verder droeg Pegasus de bliksemschichten van Zeus en trok hij de wagen van Aurora, de Morgenstond. De voorstelling van Pegasus als dichterros is niet antiek. Fulgentius (Mythologiae, ed. R. Helm, p. 32-33 en 59-60) interpreteert de Gorgonen en de Gorgo Medusa, die door Perseus gedood werd, als ‘terror’. Perseus betekent ‘virtus’, de deugd, en doodt Medusa met de hulp van Minerva, de ‘sapientia’. Pegasus, geboren uit het bloed van Medusa, is ‘in figura famae constitutus’. De bron ontstaat ‘ad describendam famam heroum’. De mythographus III (ed. H. Bode, p. 250-253) volgt de tekst van Fulgentius, maar schrijft ‘Musis fontem ungula sua rupisse dicitur, unde et poëtae bibunt, quia heroum famam poëtae materiam scribendi habent’. Berchorius (ed. 1509 te Parijs; ed. Inst. Laat Latijn, Utrecht, p. 85) citeert eveneens Fulgentius en schrijft ‘dicit enim quod perseus occidit medusam de cuius sanguine natus est equus & ita statim quod aliquis facit aliquod notabile factum inde nascitur equus volucris portans eum, id est fama quae ipsius & nomen & strenuitatem virtutis eius ad regiones remotas portat & more volucris cito volat. De virtute autem fama nascitur qua volante homo cognoscitur & portatur’. Dezelfe verklaring vinden we bij Boccaccio (Genealogia deorum, X, 11 en 27; XII, 25; XIII, 58). Pegasus is de ‘fama rerum gestarum,... cuius velocitas per cursum et volatum equi huius designatur’. De aan de Muzen gewijde bron ontstaat telkens als iemand gedreven door het verlangen naar faam en glorie, zijn doel bereikt, want deze bron betekent stof voor de dichters. Joannes Pierius Valerianus, Hieroglyphica, Bazel, 1556, IV, 6, haalt de tekst van Fulgentius over Pegasus aan en schrijft: ‘Fama autem ubi primum genita per hominum ora, incipit volitare. Musarum excitat fontem in Parnasso’, want schitterende daden zijn een onderwerp voor de dichters. Bij C. Ripa betekent Pegasus ‘Fama chiara’ (Iconologia, Venetië, 1645, p. 192-193).

[p. 164]

doet de Borne der Sang-Goddinnen vloeyen dat is / verweckt den Poeten te singhen den lof der vermaerde Mannen’¹⁸. Pegasus kon soms - in tegenstelling tot de gangbare legende - Perseus tot ruiter hebben, daar Pegasus de faam is, die telkens ontstaat na een heldhaftige daad en de naam van de held draagt tot aan het einde der wereld. Perseus betekent volgens Van Mander ‘de redelijckheyt oft het verstandt’¹⁹. Hij is meestal gewapend met een spiegelend schild, dat het hem mogelijk maakte de Medusa te doden zonder door haar aanblik versteend te worden, maar soms heeft hij ook wel een spiegel in zijn hand, zoals hier het geval is. De spiegel is tevens het attribuut van Prudenza en van Scienza of de Wetenschap²⁰.

De zege van de wijsheid en de dichtkunst wordt te niet gedaan door Mars, die met zijn oorlogsgeweld alles vernielt. Mars, die de mensen op elkaar laat jagen, verschijnt in de wolken, boven het strijdgewoel met een zeer levendig weergegeven ruitergevecht op de voorgrond. De tekst van deze tekening zegt: ‘Mars wijens wrede iacht / moet sijn veracht / want zijn wapenen bederuen // veel landen en steden / daer deucht, recht en reden / oock konsten slapen en steruen’. Mars, de god van de oorlog, was de zoon van Juno, de godin van de rijkdom, omdat, zoals Van Mander het uitdrukt: ‘den Rijckdom verhoovaerdight / en dat door hooghmoedt nijdt en tweedracht ontstaen, waer door den krijgh zijnen oorsprongh heeft. Oock is ghemeenlijck de begeerte tot Rijckdom, Coninghrijcken en heerschappijen / oorsake der Oorlogen’²¹. Otto van Veen

18 Wtbeeldinge der Figueren, Haarlem, 1604, II, fol. 128^ro.

19 Pauly-Wissowa, III, 1, kol. 241-251 (Bellerophon); XIX, 1, kol. 978-996 (Perseus). Perseus betekende bij Fulgentius (ed. R. Helm, p. 33) de deugd (virtus). Boccaccio (Genealogia deorum, X, 27), schrijft over Pegasus: ‘Eum autem Bellerophontem et Perseum gessisse ad assumptas expeditiones, eo dictum dici potest, quia cupidine glorie in id delati sunt, quod egerunt’. Carel van Mander, Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ouidij Nasonis, Haarlem, 1604, IV, fol. 39^vo.

20 Fulgentius (Mythologiae, ed. R. Helm, p. 33) spreekt van een spiegel. C. Ripa, Iconologia, Venetië, 1645, p. 508-510 (Prudenza) en p. 552-555 (Scienza).

21 Pauly-Wissowa, XIV, 2, kol. 1919-1964 (Mars). C. van Mander, Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ouidij Nasonis, Haarlem, 1604, IV, fol. 28^vo. Dezelfde verklaring komt o.a. voor bij Boccaccio (Genealogia deorum IX, 3), Natale Conti (Mythologiae sive explicationum fabularum libri X, Venetië, 1551; Padua, 1616, p. 534), Vincenzo Cartari (Le immagini degli dei antichi, Venetië, 1556; Lyon, 1581, p. 330) en Jacopo Zucchi (Discorso sopra li Dei de' Gentili e loro Imprese, Rome, 1602, ed. F. Saxl, p. 49).

[p. 165]

Afb. 5. Mars

verdubbelt als het ware deze volgorde, door Juno alleen koninkrijken en heerschappijen te laten uitdelen en na de krijgsgod Mars, Plutus, de god van de rijkdom ten tonele te brengen.

Plutos of Ploutos werd wel een kind van de vrede genoemd²², maar ook de oorlog kan aanleiding zijn om zich te verrijken door

22 Pauly-Wissowa, XXI, 1, kol. 1027-1052 (Plutos). G. Hertel, Die Allegorie von Reichtum und Armut, Neurenberg 1969. Een ver teruggaande verwarring van Plutus en Pluto, de god van de onderwereld, was er de oorzaak van dat men aan beiden de rijkdommen van de aarde, nl. een rijke oogst en de edele metalen, toeschreef. Plutus werd meestal beschouwd als de zoon van Iasion en Demeter, maar andere opvattingen komen ook voor, o.a. zou de Vrede de moeder of de voedster van het kind Plutus zijn (b.v. het beeld van Kephisodotus; cf. G. Hertel, a.w., pl. 1). De zogenaamde ‘Circulus vicissitudinis rerum humanarum’, waarvan voorbeelden uit de 15de eeuw bekend zijn, diende in 1561 als onderwerp voor een Ommegang te Antwerpen. Dezelfde reeks wagens, nl. de wagen van de Wereld, de Rijkdom, de Hoogmoed, de Nijd, de Oorlog, de Armoede, de Nederigheid en de Vrede komen voor op een in 1564 door Hiëronymus Cock uitgegeven reeks prenten naar Maarten van Heemskerck, die gegraveerd werden door Dirk Volkertsz. Coornhert. Een latere door J. Collaert, C. de Mallery en Th. Galle naar Maarten de Vos gegraveerde en door Ph. Galle met teksten van Cornelius Kilianus uitgegeven reeks van acht prenten, stelt dezelfde allegorische figuren voor, maar nu zittend in een telkens aan de situatie aangepast landschap. Op de titelprent vormen Divitiae, Superbia, Invidia, Bellum, Pauperies, Humilitas en Pax een cirkel rond de wereldbol; na de vrede komt weer rijkdom enz. S. Williams en J. Jacquot, ‘Ommegangs anversois du temps de Bruegel et de Van Heemskerck’, in: Les Fêtes de la Renaissance, II, Fêtes et cérémonies au temps de Charles Quint, Parijs 1960, p. 359-388, pl. XXXI-XXXIV. F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts ca. 1450-1700, IV, p. 230, nr. 159-166; VIII, p. 240, nr. 128-135; XI, p. 160, nr. 114.

[p. 166]

plundering en buit. Hoe dit gebeurt wordt verklaard door het onderschrift van de zesde tekening: ‘Plutus des rijckdoms godt / van soe menijghen sot / oock geiaecht wert zeere // van die hem setten bouen deucht en wetten / bouen staet en eere’. Plutus is volgens de traditie blind. Hij werd door Zeus van het gezicht beroofd, omdat hij alleen aan de goede mensen zijn schatten wilde schenken; soms is hij ook lam en kreupel, nl. als hij naar de mensen toegaat, die dan al grijsaards zijn als hij aankomt, maar als hij hen

Afb. 6. Plutus

[p. 167]

weer verlaat, is Plutus zéér snel, zó snel dat men zou denken dat hij vleugels heeft²³. Otto van Veen stelt Plutus op de tekening voor als een oude, kreupele man, die met een kruk of houten been loopt. Hij heeft twee grote vleugels en deelt met beide handen uit een grote tas geldstukken uit. In de Emblemata Horatiana komt dezelfde monsterlijke god tweemaal voor, echter zonder vleugels. Het ene embleem ‘Pecuniae obediunt omnia’, toont Plutus gezeten op een troon, waarvoor de Vrijheid, de Eer, de Deugd, de Faam, de Vroomheid en de Adel op de knieën liggen. Bij een vorig embleem (‘Stultitiam patiuntur opes’) zet de Dwaasheid Plutus een narrenkap op het hoofd²⁴. Op de hier besproken tekening wordt met de macht van Plutus echter niet gespot, allen volgen hem. Op de voorgrond heeft een dichter zijn lauwerkrans, een boek en een rol papier op de grond gegooid om in zijn uitgestoken rechterhand enige munten te kunnen opvangen. Op de achtergrond volgen een man die reeds een kroon en een scepter vasthoudt, maar nu de rijkdom verkiest, een liefdespaar en twee jachthonden. Verder zien we opnieuw een man op een steigerende ezel rijden, die nu een naar één kant doorslaande weegschaal vasthoudt en naast hem een krijgsman te paard, wiens helm de vorm heeft van de kop van een roofvogel. Op de punt van zijn speer is een afgehouwen mensenhoofd gestoken. In de Emblemata Horatiana is het afgehouwen hoofd het attribuut van de Toorn of de Wreedheid, maar ook van de Schuld of de Misdaad²⁵. Helemaal rechts nadert een dichte drom mensen die de

23 Plutus werd van het gezicht beroofd: Aristophanes, Ploutos (opgevoerd in het jaar 388 a.), v. 87-92; G. Hertel, a.w. p. 11. Plutus is lam en hinkt, maar is soms zo snel alsof hij vleugels heeft: Lucianus (ca. 120-190 p.), Timon, c. 20-23; G. Hertel, a.w., p. 56.

24 ‘Stultitiam patiuntur opes’ (Horatius, Epist., I, 18, v. 29), embleem p. 122-123; op de achtergrond is het oordeel van Midas afgebeeld. ‘Pecuniae obediunt omnia’, p. 124-125, met o.a. de tekst van Horatius, Satyr., II, 3, v. 94 e.v.: omnis enim res/Virtus, fama, decus, divina humanaque pulchris/Divitiis parent... Een voorafgaand embleem ‘Varium pecuniae dominium’, p. 120-121, stelt Pecunia op een troon zittend voor. Zij zit tussen geldzakken en voor haar knielen mensen die met voetboeien aan zware kettingen zijn vastgeklonken.

25 Embleem ‘Conscientia mille testes’, p. 58-59. Links zit een man tegen een muur en leunt op enige boeken, achter hem bevindt zich Fama. Bovenop de muur spelen putti met een kroon en een scepter en aan de andere kant van de muur zijn Cupido en enige figuren met de attributen van Avaritia, Gula en Ira zichtbaar. Ira heeft een zwaard in de rechterhand en houdt met de andere een afgehouwen hoofd omhoog. Embleem ‘Culpam poena premit comes’, p. 180-181. De hinkende straf (Horatius, Od. III, 2, v. 31-32) achtervolgt een man die een zwaard en twee afgehouwen hoofden vasthoudt. Bij Ripa (Iconologia, Venetië, 1645, p. 257) is Homicidio een man die in zijn linkerhand een mensenhoofd houdt en in zijn rechterhand een bloedig zwaard. Zijn helm is de kop van een tijger.

[p. 168]

rijkdom najagen en links zien we in de verte de zee en een scheepje. Twee gevaarlijke rotsen, een grote en een kleine, steken boven het water uit, wat weer doet denken aan de Emblemata Horatiana, nl. het embleem ‘Medio tutissimus ibis’, waar een dwaas tussen de Gierigheid en de Verkwisting is geplaatst. De dwaas verkiest de Verkwisting, terwijl op de achtergrond een schip op de rots van Scylla schipbreuk lijdt en de woorden ‘incidit in Scyllam, cupiens vitare Charybdim’ illustreert²⁶.

In de linker benedenhoek van de tekening staat een oude man met een lange baard, die een jachthond naast zich heeft en door de rand van het blad wordt oversneden. De grijsaard staat tegenover Plutus en is tegen de bekoring van de god van de rijkdom gewapend met de knots van Hercules en het schild van Minerva. De knots betekent de deugd en het schild de wijsheid²⁷.

Na de rijkdom komt de armoede, die elders vaak dadelijk op de oorlog volgt. Het is echter de verkeerde armoede, die een gevolg is van verkwisting en nalatigheid en niet de vrijwillige armoede, die eerder een deugd is. Penia, de Armoede, zit op een heuveltje en een bos stro, haar kleren zijn gescheurd en naast haar liggen een afgekloven bot en een koolstronk²⁸. In haar rechterhand houdt zij

26 ‘Medio tutissimus ibis’, p. 20-21. I. Gerards-Nelissen, a.w., p. 39-43, 59-60.

27 E. Panofsky, Hercules am Scheidewege, Berlijn/Leipzig, 1930 en o.a. G. de Tervarent, a.w., kol. 50, 153, 209-211, 264-265. In de Emblemata sive Symbola A Principibus, viris Ecclesiasticis, ac Militaribus, aliisque usurpanda... Brussel, 1624, nr. 50, 152, 174, 201, bedoelt Otto van Veen met de knots van Hercules uitdrukkelijk de deugd of virtus. Bij nr. 52 worden zowel de deugd als de geestkracht genoemd. Het schild van Minerva met de Medusakop wordt door Van Veen als sapientia geduid in nr. 11, 12, 97, 103, 110, 154, 171 en 197.

28 Pauly-Wissowa, XIX, 1, kol. 495-497 (Penia). R. van Marle, Iconographie de l'art profane, II, p. 354, e.v. L. Stauch, ‘Armut’, in Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, I, 1937, kol. 1113-1116. J.J.M. Timmers, ‘Armut’, in Lexikon der christlichen Ikonographie, I, 1968, kol. 187-188. R. Hertel, a.w. Op de verloren gegane triomf van de Armoede door Hans Holbein (1498-1543), zat Penia halfnaakt in een armzalige kar op een bos stro (R. Hertel, a.w., pl. 3 en 5). Maarten van Heemskerck plaatst de Armoede met haar gescheurde kleren, op een open wagen vol stro (S. Williams en J. Jacquot, a.w., pl. XXXIII, 6) en Maarten de Vos stelt haar voor in een landschap waar behalve enige bedelaars alleen ruïnes en kale bomen te zien zijn (R. Hertel, a.w., pl. 9). Aan haar voeten zit de kleine Humilitas, die achter haar komt in de Circulus vicissitudinis rerum humanarum (cf. noot 22). Op de grond liggen o.a. een pompoen en een lege nap. De kool en het bot, die op de tekening van Otto van Veen naast Penia liggen, vinden we bij Maarten van Heemskerck terug in de handen van Fames, de Honger, die naast de wagen van Bellum, de Oorlog, loopt (pl. XXXIII, 5). Voor de voeten van Bellum knielt de nog kleine Armoede, die een gevolg is van de oorlog en op de volgende prent haar eigen wagen heeft (pl. XXXIII, 6). Bij Otto van Veen komt na de Egestas of Armoede in de compositie met de ‘onberaden jeugd’ (cf. noot 5), de Armoede herhaaldelijk in de Emblemata Horatiana voor. ‘Sapientiae libertas’, p. 82-83: de Armoede houdt met beide handen een kool vast, waarin zij wil bijten. ‘Nimius paupertatis metus libertati noxius’, p. 84-85: de Armoede slaat met een gescheurde beurs naar een man die zijn vrijheid wil opofferen. Op de grond een kool, een peen en een bedelnap. ‘Paupertatis incommoda’, p. 134-135: de Armoede heeft een kool in haar linkerhand en slaat met een bot naar een armoedig geklede man, die zij dwingt het pad van de deugd te verlaten. In Van Veens Emblemata sive Symbola A Principibus, viris Ecclesiasticis, ac Militaribus, aliisque usurpanda... Brussel, 1624, nr. 104-106, 108, 133, 143, 171 en 185 betekent de kool de armoede.

[p. 169]

de uiteinden van een aantal strikken, waarmee zij de mensen vangt. De verklarende tekst luidt: ‘Penia, goddinne quaet / des armoedes gehaet / sonder veel te iaghen // D'onbedachten en onuroeden / die sich voor haer nijet hoeden / krijght meest al in haer laghen’. Op de voorgrond, tegenover Penia, staat de geblinddoekte Fortuna. Zij is op de rug gezien en houdt met beide handen een bol zeil vast. Aan haar voeten zijn enige mannen bezig met speelkaarten, dobbelstenen, een dambord enz.²⁹. Geheel links zit Bacchus op een wijnvat en reikt een kelk aan een man, wiens linkervoet al in de lus van een van de strikken van Penia steekt. Op de achtergrond staan vier al eerder afgebeelde goden, nl. Venus omgeven door haar aanbidders, Juno met haar volgelingen en haar pauw, Mars en Plutus. De goden uit de klassieke oudheid hebben hier bijna de betekenis van de zonden luxuria, superbia, ira en avaritia gekregen. Bacchus' wijnbeker is een attribuut van gula, de gulzigheid. Diana en Minerva, die geen zonden, maar deugden vertegenwoordigen zijn hier niet opnieuw afgebeeld. Rechts, achter Penia, is een donker

29 G. de Tervarent, a.w., kol. 41-42, 51, 118, 146, 203, 267, 283, 358, 360-361, 410-411 (Fortune); 304 (Pétase). G. Ristow, ‘Fortuna’, in Lexikon der christlichen Ikonographie, II, 1970, kol. 53-54 (met lit.).

[p. 170]

Afb. 7. Penia

hol, waarin zich een aantal mensen bevinden, die door hun houding en hun gebaren uiting geven aan hun droefheid en hun wanhoop. Misschien heeft Vaenius zich hier laten inspireren door het zogenaamde Cebes-tafereel³⁰, een allegorisch tractaat over de levensweg van de mens, dat men vroeger aan een leerling van Socrates toeschreef, maar dat eerder verwant is aan de laat-stoïcijnse school. De eclectische auteur van deze uit het begin van onze jaartelling daterende tekst is onbekend. In de 16de en 17de eeuw werd deze tekst gedrukt, ook in verscheidene Nederlandse versies. Hierin wordt o.a. beschreven hoe de mensen zich verdringen rond de blinde Fortuin, die op een bol staat en aan sommigen haar gunsten schenkt en aan anderen niet. Degenen die rijkdom, roem, adel en koninkrijken hebben gekregen, verkwisten en verliezen echter weldra alles en wanneer zij niets meer bezitten, worden zij uitge-

30 Pauly-Wissowa, XI, 1, kol. 102-105 (Kebes). M. Boas, ‘De Nederlandsche Cebes-literatuur’ in Het Boek, 2de reeks, Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, VII, 1918, p. 11 e.v. B. Knipping, a.w., I, p. 95-97. E.W. Braun, ‘Cebestafel’, in Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, III, 1954, kol. 383-390. R. Joly, Le tableau de Cébès et la philosophie religieuse, Brussel-Berchem, 1963.

[p. 171]

leverd aan de vergelding en opgesloten in een donker hol, zoals hier op de tekening het geval is.

De achtste tekening toont de gevleugelde Chronos of de Tijd³¹, die naar rechts loopt en met beide handen de zeis zwaait, waarmee hij alles zal neermaaien. Voor zijn voeten ligt een man voorover op de grond, met pijl en boog - misschien een toespeling op de liefde

Afb. 8. Chronos

- naast zich; een andere man houdt in zijn handen een beker en een pastei, de attributen van de gulzigheid; een derde ligt op een geldzak, het symbool van de gierigheid en houdt een beurs omhoog, alsof hij zich van de dood wil vrijkopen; een vierde houdt in elke hand een koningskroon. Tussen hen in liggen twee jachthonden. Wat verder weg lijken twee op de rug geziene figuren nog te willen vluchten, een van hen houdt een roer, het attribuut van Fortuna,

31 E. Panofsky, Father Time, Studies in Iconology, New York, 1939, p. 69-95. L. Möller, ‘Chronos’, in Reallexikon für deutsche Kunstgeschichte, III, 1954, kol. 753-764. R. Klibansky, E. Panofski en F. Saxl, Saturn and Melancholy, London, 1964.

[p. 172]

omhoog³². Links zweeft Fama, zij vliegt naar links en heeft twee bazuinen, volgens de traditie de goede en de slechte faam. Onder haar linkerarm draagt zij enige folianten, waarvan een haar ontglipt. Op de voorgrond liggen brokken steen, een kapiteel van een zuil en wat verder weg een geraamte. Rechts sluit een ruïne de compositie af. Onder de tekening staat: ‘Cronos groot van waerden / onverbiddelijck vp aerden / al vernielt en veriaecht // Dat nauwelijcx de fame / enijghen name / daer van ontdraecht’. In de bekende Trionfi van Petrarca overwon de Faam de Dood, de Tijd de Faam en tenslotte de Eeuwigheid de Tijd. De tekst onder de tekening stelt ook de Tijd boven de Faam, maar Chronos heeft hier tevens de taak de nog zieltogend op de grond liggende lichamen neer te maaien³³.

De negende en laatste tekening heeft als onderschrift: ‘De opperste goden / deur (wijens) hun geboden / doen de deuchden iaghen // naer hun liefste vrienden / die hun vp aerden dienden / om in den hemel te draghen’. Boven in de wolken zitten de goden rond een lange tafel geschaard. Links, aan het hoofd van de tafel is de plaats van Jupiter, die zich half omwendt om de naar boven stijgende mensen te ontvangen, naast hem staat de adelaar. Juno en drie andere goden zitten achter de tafel; ervoor, op de wolken, zitten Neptunus en Hercules. Wat meer naar rechts staat Pan met de Pansfluit en op de achtergrond zijn enige figuren bezig met de gereedstaande kruiken nectar. In de rechter benedenhoek staat Virtus, de Deugd. Zij draagt een helm op het hoofd en is gewapend met een zwaard, dat echter nog in de schede steekt. Virtus heeft

32 In de Emblemata sive Symbola A Principibus, viris Ecclesiasticis, ac Militaribus, aliisque usurpanda... Brussel, 1624, nr. 12, 54, 58, 65, 66, 81, 138, 150, 159 en 200 heeft het roer op zichzelf de betekenis van fortuna en men mag aannemen dat het roer in de hand van de vluchtende man ook deze betekenis heeft. Rechts op de vijfde, Mars voorstellende tekening, lijkt een vluchtende figuur eveneens een roer op de schouder te dragen. Kronen en scepters betekenen o.a. dignitates of ambten, imperium, regnum, regia potestas of regia auctoritas en tenslotte potestas humana tegenover potestas divina die Van Veen door bliksemschichten aanduidt.

33 In het embleem ‘A Musis aeternitas’, p. 158-159, dragen Fama en Chronos te zamen de dichter of geleerde, die door zijn roem onsterfelijk wordt, omhoog (cf. noot 13). In de Emblemata Horatiana treedt in de laatste emblemen ook de als een geraamte voorgestelde Dood op, maar, zegt de tekst bij het laatste embleem ‘Mors ultima linea rerum est’, p. 212-213, Virtus of de Deugd blijft bestaan.

[p. 173]

haar linkerhand gelegd op de schouder van de man naast haar, die haar wil volgen. Voor hen rijdt een man op een gebreidelde leeuw, het symbool van magnanimitas, de grootmoedigheid. De deugd Magnanimitas wijst hem zelf de weg naar boven. Links zweven deugden met hun beschermelingen over de wolken omhoog. Onderaan Temperantia, die te herkennen is aan haar attribuut, de breidel; daarboven Fortitudo die een stuk van de schacht van een

Afb. 9. De deugden dragen de mensen omhoog

zuil draagt en weer hoger Prudentia met de spiegel. Nog hoger houdt een oude man die door Pietas wordt gesteund, een rond altaartje waarop een vlam brandt, het symbool van de deugd pietas, in zijn armen en helemaal boven staat Justitia met een weegschaal in haar hand, terwijl de man die zij begeleidt door Jupiter wordt verwelkomd en opgenomen in de kring der goden.

De volgorde van de deugden, dat wil zeggen de wijze waarop virtus of de deugd in het algemeen, wordt onderverdeeld in een aantal ondergeschikte deugden, is niet willekeurig en komt vaker in het oeuvre van Otto van Veen voor. Het eerste embleem van de

[p. 174]

Emblemata Horatiana met het motto ‘Virtus inconcussa’ stelt in het midden de staande Virtus voor, die haar voet zet op de overwonnen op de grond liggende Fortuna. De groep van Virtus en Fortuna is omgeven door stralen en een kring van wolken, waaronder de verworpen symbolen van aardse macht en roem liggen, kransen, scepter en kroon, een bazuin enz. Links en rechts zitten engeltjes op de wolken met dezelfde attributen als de deugden. Zij stellen dezelfde reeks deugden voor en weer wordt de groep van de vier kardinale deugden aangevuld met magnanimitas en met pietas, die samen met justitia bovenaan wordt geplaatst. Reeds eerder had Van Veen dezelfde compositie gebruikt voor de zogenaamde deugdenspiegel van Philips II, die door Petrus Perret werd gegraveerd³⁴. In haar artikel over de Emblemata Horatiana heeft I. Gerards-Nelissen erop gewezen, dat dit werk eveneens als een handboek of spiegel voor een jonge vorst, prins of edelman kan worden beschouwd³⁵. Bij de hier besproken tekeningen mogen we aan een zelfde omgeving denken.

De reeks allegorische jachttaferelen, waarbij telkens de volgende allegorie de voorafgaande overwint en te niet doet, is verwant aan de gedachte van de Trionfi en ook aan de minder bekende ‘Circulus vicissitudinis rerum humanarum’, die echter een zich steeds

34 I. Gerards-Nelissen, a.w. p. 28-33, 53-54. J. Müller-Hofstede, a.w., 1957, p. 160-161, 171-172, noot 50-51 en afb. 19: deugdenspiegel voor Philips II. Embleem ‘Virtus inconcussa’, p. 8-9: tekst waarschijnlijk van Otto van Veen zelf ‘Virtus nullius rei indiga, manet immota; Fortunam pedibus premens, Honores ac Divitias despiciens, sola sibi ipsi merces, atq. amplissimum est praemium. Suntque eius species variae, Pietas, Iustitia, Prudentia, Fortitudo, Magnanimitas, Temperantia, etc.’. Boven links heeft een engeltje een rond altaar waarop een vlam brandt in zijn armen; rechts houdt een engeltje een weegschaal vast. In het midden houdt links een engeltje een spiegel omhoog; een ander engeltje torst rechts een fragment van een zuil. Beneden links bevindt zich een putto met een leeuw; rechts een engeltje met een breidel. Op de deugdenspiegel van Philips II zijn bovendien onderaan de vluchtende Metus, of Vrees en Spes, de Hoop, zij het dan de wereldse Hoop en niet de theologische deugd, afgebeeld als illustratie van het devies ‘nec spe nec metu’. In het laatste embleem van de Emblemata Horatiana ‘Mors ultima linea rerum est’, p. 212-213, zijn in de wolken nogeens zes putti met dezelfde attributen weergegeven, maar nu anders gerangschikt: boven links de weegschaal en rechts het ronde altaar. In het midden links de spiegel en rechts de zuil. Beneden links de breidel en rechts de leeuw. Deze volgorde stemt overeen met de hier besproken tekening.

35 I. Gerards-Nelissen, a.w., p. 26-29.

[p. 175]

herhalende kringloop uitbeeldt en niet aan een definitief slot toekomt³⁶. Ondanks deze overeenkomsten vormt de reeks tekeningen echter toch een op zich zelf staand geheel, dat zeer interessant is door de wijze waarop de klassieke thema's uitgebeeld worden volgens de opvattingen en de smaak van de tijd en ook door de vlotte, soms virtuose tekenstijl, waarbij de vlugge penseelvoering van Otto Vaenius en de beweeglijkheid van zijn figuren de barok aankondigen. In alle opzichten geven de negen tekeningen een goed beeld van zijn kunst.

36 In de Antwerpse Ommegang van 1561 (cf. noot 28), volgden na de wagen van de Vrede, die als haar kind opnieuw de Rijkdom bij zich heeft, de gebruikelijke scènes van het Laatste Oordeel. Misschien mogen we aan de reeks van acht door Maarten van Heemskerck voor de Circulus ontworpen gravures een negende niet door Hollstein beschreven prent uit 1564 met het Laatste Oordeel toevoegen (prentenkabinet Kon. Bibl. Brussel).

‘Venationum novem archetypa’, neuf scènes de chasse allégoriques par Otto van Veen

Le Cabinet des Estampes de la Bibliothèque Royale a acquis en 1970 un album formé en 1781 par le secrétaire de l'Académie des Beaux-Arts d'Anvers, afin de l'offrir à Joseph II lors de sa visite de la ville.

La partie centrale de l'album, la plus importante, est constituée par un recueil ancien de neuf dessins d'Otto van Veen accompagnés de textes latins écrits vraisemblablement par l'artiste lui-même. Ces dessins présentent une suite de neuf scènes de chasse allégoriques, où Diane, Vénus, Junon, Minerve, Mars, Ploutos, Penia, Chronos et Jupiter poursuivent les humains et s'efforcent de s'en emparer. Diane, la déesse de la chasse et le symbole de la chasteté, est vaincue par Vénus et celle-ci l'est par Junon, la déesse distribuant sceptres et couronnes; mais le sage se détourne et cherche protection auprès de Minerve et des Muses et aspire à la gloire immortelle représentée par Pégase. Mars, fils de Junon, est suivi de Ploutos, le dieu aveugle et boiteux de l'argent. Penia, la Pauvreté, lui succède, mais peut également succéder à Vénus, Junon ou Mars. Chronos fait tout disparaître, même la Renommée; mais la Virtus, représentée selon le modèle classique, et six vertus conduisent les hommes vers Jupiter qui les convie au repas des dieux. Parfois la représentation des dieux et des déesses est étroitement fidèle aux canons classiques, mais elle est parfois aussi enrichie d'éléments postérieurs. L'ordre des personnages fait penser entre autres aux ‘Triomphes’ de Petrarque et au ‘Circulus vicissitudinis rerum humanarum’, suite moins connue; cependant l'ensemble porte incontestablement la marque personnelle d'Otto van Veen.