De Gulden Passer. Jaargang 49

[p. 130]

Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600
door Dr. F. Claes S.J.
(Leuven)

Ten behoeve van de Nederlandse filologie en van de geschiedenis der lexicografie heb ik getracht een zo volledig mogelijke lijst op te maken van alle Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken, gedrukt vóór 1600. Tot nu toe was de volledigste lijst hiervan die van H. Sermon, De Vlaamsche vertaal- en woordenboeken van het begin der boekdrukkunst tot den jare 1700, in Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1891, pp. 250-285 en pp. 483-485. Een beredeneerd overzicht over samenhang en ontwikkeling van de oudste Nederlandse lexicografie is te vinden bij F. Van den Weghe, Geschiedenis der Nederlandsche taalstudie in Vlaanderen 1500-1886, Antwerpen, 1900, pp. 35-53, bij H.F. Bouchery, Latijnsche lexicographie der XVe en XVIe eeuw in de Nederlanden, in De Gulden Passer, 22 (1944), pp. 63-81, en in mijn eigen artikel Ontwikkeling van de Nederlandse lexicografie tot 1600, in Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde, LXXXVI (1970), pp. 102-126. Enige gegevens vat ik hier, bij wijze van inleiding kort samen.

Vrijwel alle Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken voor 1600 waren hoofdzakelijk gericht op het leren of verstaan van een vreemde taal. De oudste Latijns-Nederlandse vocabularia, bijv. de Teuthonista, de Vocabularius ex quo, de Gemmula en Gemma vocabulorum, waren gegroeid uit eentalige Latijnse woordenlijsten¹.

1 K. Grubmueller, Vocabularius Ex quo. Untersuchungen zu Lateinisch-deutschen Vokabularen des Spätmittelalters. München, 1967, pp. 69-73.

[p. 131]

Verder werden tot 1540 vooral schoolboekjes uitgegeven, grammatische woordenlijsten en gesprekboekjes; van deze laatste kenden de Colloquia en het Vocabulare van Noël de Berlaimont het grootste succes, met verscheidene veeltalige uitgaven tot in de zeventiende eeuw.

Echte woordenboeken in de moderne zin van het woord ontstonden pas onder invloed van de humanisten, die in de zestiende eeuw allereerst het klassieke Latijn tot zijn recht wilden laten komen, ook in de lexicografie. De augustijner eremiet Ambrogio de Calepio of Calepinus noemde het Latijnse woordenboek dat hij in 1502 te Reggio nell'Emilia uitgaf, een Dictionarium, vermoedelijk juist wegens de vele dictiones of zegswijzen die hij erin uit antieke auteurs opnam. Calepinus werd echter nog overtroffen door Robert Estienne of Stephanus, die in zijn Dictionarium seu Latinae linguae Thesaurus (Parijs, 1531) weliswaar allereerst de ‘taalschat’ van het klassieke Latijn uitstalde, maar tevens ook de grondslag legde voor de eerste uitvoerige woordenboeken in de Westeuropese talen. Zelf bewerkte Estienne zijn Thesaurus tot een Dictionarium Latinogallicum (1538), een Dictionaire Francoislatin (1539) en tot beknoptere schoolwoordenboekjes: het Dictionariolum puerorum Latinogallicum (1542) en het Frans-Latijnse Les mots francois (1544)².

De Zwitsers Petrus Cholinus en Joannes Frisius bewerkten Estiennes Dictionarium Latinogallicum tot een Latijns-Duits Dictionarium Latinogermanicum (Zürich, 1541). In 1548 gaf Frisius ook een Latijns-Frans-Duits Dictionariolum puerorum uit en in 1556 behalve een nieuwe uitgave van het Dictionarium Latinogermanicum, nog een Dictionariolum puerorum Latinogermanicum et e diverso Germanicolatinum. Op aansporing van Frisius bewerkte Josua Maaler diens Dictionarium tot het eerste uitvoerige woordenboek met het Duits vooraan: Die Teütsch Spraach. Dictionarium

2 E. Armstrong, Robert Estienne, royal printer; an historical study of the elder Stephanus. Cambridge, 1954, pp. 88-89; V.E. Smalley, The Sources of ‘A Dictionarie of the French and English Tongues’ by Randle Cotgrave (London, 1611). A Study in Renaissance Lexicography. Baltimore, 1948, pp. 56-60; E.E. Brandon, Robert Estienne et le dictionnaire français au XVIe siècle. Thèse présentée à la faculté des lettres de l'université de Paris, 1904. Baltimore, 1904, pp. 62-64.

[p. 132]

Germanicolatinum novum (Zürich, 1561)³. Voor het Duits bestonden vroeger wel reeds de woordenboeken van Petrus Dasypodius, een Latijns-Duits (Straatsburg, 1535) en Duits-Latijns (1536) Dictionarium, maar deze waren nog veel beknopter en vooral bestemd voor schoolgebruik⁴.

Tegen het midden van de zestiende eeuw begon de invloed van deze humanistische woordenboeken in het Nederlandse taalgebied door te dringen. Het eerst was de invloed van Dasypodius zichtbaar. In 1542 bezorgde Antonius Schorus een Nederlandse bewerking van het Latijns-Duitse Dictionarium en in 1556 verscheen de Nederlands-Latijnse tegenhanger ervan bij Jan Gymnick te Antwerpen⁵. Invloed van de Latijns-Duitse Dasypodius en van de Latijns-Nederlandse bewerking ervan is duidelijk op het Dictionarium triglotton (1545) van Joannes Servilius⁶; de Latijns-Nederlandse bewerking beïnvloedde zeker ook het Dictionarium trilingue (1549), door sommigen ten onrechte toegeschreven aan Joannes Custos Brechtanus. Onder invloed van het Duits-Latijnse Dictionarium van Dasypodius stond het Dictionarium Germanicolatinum (1556) van Joannes Berckelaer, dat zelf dan weer met de Nederlands-Latijnse Dasypodius de meeste Nederlandse trefwoorden leverde voor G. Meurier in zijn Dictionaire flameng-francois (1563).

In 1545 zag te Antwerpen een ingekorte, vijftalige bewerking, Pentaglottos, van het Dictionarium van Calepinus het licht; hierin werden echter alleen de trefwoorden in het Grieks, Frans, Duits en Nederlands overgezet, zodat de volkstalen er ‘verdrinken in een

3 G. Powitz, Das deutsche Wörterbuch Johann Leonhard Frischs. Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für Deutsche Sprache und Literatur, 19. Berlin, 1959, pp. 74-78. Ook op de Engelse lexicografie oefenden Estiennes woordenboeken grote invloed uit, cfr. De Witt T. Starnes, Renaissance Dictionaries English-Latin and Latin-English. Austin, 1954, pp. 45-166; ID., Robert Estienne's Influence on Lexicography. Austin, 1963, pp. 101-120.

4 R. Verdeyen, Petrus Dasypodius en Antonius Schorus. Bijdrage tot de studie van de lexicographie en het humanisme, in Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1939, pp. 969-980.

5 Ten onrechte meent Verdeyen (a.w., pp. 1000-1001) dat Schorus in 1542 ook al het Nederlands-Latijnse woordenboek uitgaf; cfr. G. De Smet, Deutsche Einflüsse auf die niederländische Lexikographie des 16. Jahrhunderts, in Niederdeutsche Mitteilungen, 22 (1966), pp. 67-68.

6 Bibliotheca Belgica ou Bibliographie Générale des Pays-Bas, 2e série, XXIII, S. 349.

[p. 133]

zondvloed van Latijn’⁷. Hetzelfde geldt voor de veeltalige uitgaven van het Dictionarium van Calepinus, zowel voor die zonder Nederlands, o.a. een Hexaglotton (Basel, 1568), als die met Nederlands, o.a. een Dictionarium septem linguarum (Basel, 1570) en een Dictionarium undecim linguarum (Basel, 1580).

In de Nederlandse lexicografie is invloed van Estienne het eerst zeer duidelijk op het Vocabulaire francois-flameng (1557) van G. Meurier⁸. Waarschijnlijk werden de woordenboeken van Estienne echter reeds vroeger gebruikt voor het Frans in het Naembouck (1546) van J. Lambrecht, in de Calepinus Pentaglottos (1545), voor het Frans en het Latijn in het Dictionarium trilingue (1549) en in het systematisch ingedeelde Dictionariolum rerum maxime vulgarium (1544) van J. Paludanus. Deze laatste steunde echter vooral op de Rerum maxime vulgarium... vocabula (1538) van P. Curius, wiens schoolboekje weer een bewerking was van de in de Nederlanden en in Duitsland veel verspreidde Pappa puerorum (Keulen, 1513) van J. Murmellius.

De Antwerpse drukker en uitgever Christophe Plantijn wilde echter volledig het voorbeeld van Estienne volgen door een reeks vertaalwoordenboeken, waarvan de meeste ook een Nederlandse vertaling geven. Nadat Plantijn reeds in 1557 het Vocabulaire francois-flameng van Meurier had gedrukt, gaf hij in 1561 een aangevuld Dictionariolum puerorum Latinogallicum uit onder de titel Promptuarium Latinae linguae met als tweede deel Les mots francois. Het uitvoerigere Latijns-Grieks-Frans-Nederlandse Dictionarium Tetraglotton (1562) ging via een drietalig woordenboek van Guillaume Morel, Verborum latinorum cum graecis gallicisque coniunctorum Commentarij (Parijs, 1558) terug op Estiennes Latijns-Franse woordenboeken⁹. Van diens Dictionarium Latinogallicum wilde

7 F. Van den Weghe, Geschiedenis der Nederlandsche taalstudie in Vlaanderen 1500-1886. Antwerpen, 1900, p. 48.

8 V.E. Smalley, The Sources of ‘A Dictionarie of the French and English Tongues’ by Randle Cotgrave. Baltimore, 1948, p. 58 en p. 88.

9 De bronnen van het Dictionarium Tetraglotton, de Thesaurus Theutonicae linguae en Kiliaans eerste Dictionarium Teutonico-Latinum heb ik bestudeerd in mijn werk: De bronnen van drie woordenboeken uit de drukkerij van Plantin. Bouwstoffen en Studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands, XII. Tongeren, 1970.

[p. 134]

Plantijn nog verscheidene andere bewerkingen met een Nederlandse tekst laten maken; op 13 maart 1564 verkreeg hij immers een privilege voor enige woordenboeken naar het model van dat van Estienne: een ervan zou uitgaan van het Latijn, een ander van het Frans en een derde van het Nederlands¹⁰. Alleen dit laatste verscheen, en wel onder de titel Thesaurus Theutonicae linguae (1573). Uit Plantijns voorrede op dit woordenboek blijkt dat hij er vooral naar streefde de Nederlandse taalschat zo volledig mogelijk weer te geven, voor het eerst in ons taalgebied. Zo deed Plantijn voor het Nederlands wat Estienne voor het Frans en Frisius en Maaler voor het Duits hadden gedaan.

Op aansporing van Plantijn stelde zijn corrector Corneel van Kiel of Kilianus een beknopt Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) samen, volgens zijn voorrede bestemd om zowel vanuit het Nederlands Latijn als om vanuit het Latijn Nederlands te leren. Toch is Kiliaan de eerste die het Nederlands niet alleen meer als een middel ziet bij het aanleren van een andere taal, maar die de studie van het Nederlands zelf in een woordenboek op de voorgrond plaatst. Van zijn Dictionarium maakt Kiliaan een wetenschappelijk woordenboek door te wijzen op de verwantschap van Nederlandse woorden met Duitse en Franse woorden. Aanleiding hiertoe gaven hem waarschijnlijk zijn bronnen, hoofdzakelijk het Dictionariolum puerorum Germanicolatinum van Frisius, Die Teütsch Spraach van Maaler, het Dictionaire francoislatin (1546) van Thierry, een bewerking van dat van Estienne, en Les mots francois van Estienne. Zijn taalstudie werkt Kiliaan nog verder uit in zijn latere uitgaven, het Dictionarium Teutonico-Latinum van 1588 en het Etymologicum Teutonicae linguae van 1599. Dit laatste woordenboek is een echt wetenschappelijk standaardwerk, een unicum in heel Europa en de grondslag voor de moderne Nederlandse lexicografie.

De latere woordenboeken steunen in hoofdzaak op het Etymologicum van Kiliaan en op de Thesaurus van Plantijn. Het Dictionaire Flameng-Francoys (1576) van M. Sasbout komt meestal bijna letterlijk overeen met de Thesaurus, maar dan zonder het Latijn. Sasbouts Dictionaire Francoys-Flameng (1579) steunt gedeeltelijk op zijn

10 Archief van het Museum Plantin-Moretus, Register 1179, Privilèges plantiniens, nr. 139.

[p. 135]

Flameng-Francoys en gedeeltelijk op het Dictionaire Francois-Flameng van Meurier. Het Dictionaire Francois-Flamen (1582) van J. Taye en dat van G. Verniers zijn ingekorte uitgaven van het Frans-Nederlandse woordenboek van Sasbout. Het Dictionaire ou promptuaire Flameng-Francoys en Francoys-Flameng (1587) van E.E.L. Mellema is weer een aangevulde herdrukt van Sasbout¹¹.

Zo gaf Plantijn onder invloed van Estienne de stoot tot het onstaan van uitvoerige Nederlandse woordenboeken met een modern uitzicht, grondig verschillend van de beknopte schoolboekjes uit het begin der zestiende eeuw.

11 Cfr. J. Storme, Proeve eener Critiek op den Thesaurus Theutonicae linguae (1573) door Christoffel Plantijn, (1914), in handschrift bij de Kon. Vlaamse Academie te Gent, pp. 389-397 en 400-402; cfr. Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vla. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1914, p. 448; K.J. Riemens, Les débuts de la lexicographie Franco-Néerlandaise, in Revue de Philologie française, 33 (1921), pp. 27-30.

Inrichting van deze lijst

In tegenstelling met de bovenvermelde lijsten van Sermon en Bouchery neemt deze lijst geen eentalige grammatische of fonetische werken en ook geen tweetalige verzamelingen van spreekwoorden of uitdrukkingen op; ze geeft alleen eigenlijke woordenlijsten of woordenboeken en twee- of meertalige gesprekboekjes en schoolboeken die een Nederlandse vertaling geven en onmiddellijk bestemd waren om een vreemde taal aan te leren. Het Nederlandse taalgebied grens ik af zoals dit in de zestiende eeuw door schrijvers van taalkundige werken werd aangegeven. Volgens de inleiding op de Nederlandsche Spellijnghe (1550) van J. Lambrecht omvat het Nederlands: ‘Vlaams, Brabants, Hollands, Gelders, Kleefs, Fries, Guliks en Zeeuws’. In 1581 schreef Pontus de Heuiter: ‘Aldus heb ic mijn Nederlants gesmeet uit Brabants, Flaems, Hollants, Gelders en Cleefs’¹². In 1588 nam Kiliaan volgens zijn inleiding in zijn Dictionarium Teutonico-Latinum woorden op ‘Brabantis in primis usitatas, multas insuper Flandris, Hollandis, Frisiis, Sicambris (Gheldris nempe, Cliuiis & Iuliacis) Saxonibus quoque, &

12 P. de Heuiter, Nederduitse Orthographie. Antwerpen, 1581, p. 93.

[p. 136]

Germanicis superioribus usitatissimas’; Saksisch en Hoogduits schijnt Kiliaan toch slechts in ruimere zin als Teutonicum te beschouwen, want ze zijn ook bij de vreemde talen waarin hij equivalenten geeft na de Latijnse synoniemen.

De woordenlijsten en woordenboeken zijn in deze lijst chronologisch gerangschikt. Telkens wordt onder a) verwezen naar de bestaande bibliografie, worden onder b) de bewaarplaatsen (meestal met het bibliotheeknummer) vermeld, en wordt onder c) verdere uitleg gegeven over de aard van het werk en over herdrukken of nieuwe bewerkingen ervan. De boeken die ik persoonlijk in handen heb gehad, heb ik met * gemerkt; verder vermeld ik als bewaarplaatsen alleen bibliotheken waaruit ik schriftelijk inlichtingen heb gekregen of die ik in recente bibliografieën vermeld heb gevonden. Een boek uit een privé-collectie heb ik slechts opgenomen als het een uniek exemplaar is.

Afkortingen van bewaarplaatsen

B.	Bibliotheek
BM	British Museum
BN	Bibliothèque Nationale
Bodl. Libr.	Bodleian Library
KB	Koninklijke Bibliotheek
MNL	Maatschappij der Nederlandse letterkunde
MPM	Museum Plantin-Moretus
SB	Stadsbibliotheek
UB	Universiteitsbibliotheek
WNT	Woordenboek der Nederlandsche taal

Bibliografische verwijzingen

Adams	H.M. Adams, Catalogue of Books printed on the Continent of Europe 1501-1600, in Cambridge Libraries. 2 vol. Cambridge, 1967.
Alblas	Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht. Incunabelen beschreven door J. Alblas en uitgegeven met toelichtende aanteekeningen, platen en facsimiles door J.F. van Someren. Utrecht, 1922.

[p. 137]

Ann. Plant.	C. Ruelens et A. de Backer, Annales Plantiniennes, I. Christophe Plantin (1555-1589). Bruxelles, 1865.
Aurel.	Index Aureliensis. Catalogus librorum sedecimo saeculo impressorum. 4 vol. Aureliae Aquensis, 1965-vlg.
Baudrier	H. et J. Baudrier, Bibliographie Lyonnaisse. 14 vol. Lyon-Paris-Genève-Lille. 1895-1950.
Bibl. Belg.	Bibliotheca Belgica ou Bibliographie Générale des Pays-Bas, par le Bibliothécaire en chef de l'université de Gand (F. vander Haeghen). 54 vol. Gand-La Haye, 1880-1923.
Bibl. Gant.	F. vander Haeghen, Bibliographie gantoise. I. Gand, 1858.
Blonden	J.L. Blonden, Catalogus van de incunabelen in de Openbare Stadsbibliotheek van Maastricht. Maastricht, 1928.
BMCI	Catalogue of Books printed in the XVth Century now in the British Museum. I. Xylographica and Books printed with types at Mainz, Strassburg, Bamberg and Cologne. Lithographie Reprint, London, 1963.
BMC IX	Catalogue of Books printed in the XVth Century now in the British Museum. IX. Fascicule I: Holland. Fascicule II: Belgium. Lithographic Reprint, London, 1968.
BM ShT Dutch	Short-title Catalogue of Books printed in the Netherlands and in Belgium and of Dutch and Flemish Books printed in other countries from 1470 to 1600 now in the British Museum. London, 1965.
BM ShT German	Short-title Catalogue of Books printed in the German-speaking countries and German Books printed in other countries from 1470 to 1600 now in the British Museum. London, 1962.
Borchl. Clauss.	C. Borchling und B. Claussen, Niederdeutsche Bibliographie. Gesamtverzeichnis der niederdeutschen Drucke bis zum Jahre 1800. 3 vol. Neumünster, 1941-1957.
Bourland	C.B. Bourland, The Spanish Schoole-Master and the Polyglot Derivatives of Noel de Berlaimont's Vocabulare, in Revue Hispanique, 81 (1933), pp. 283-318.
Brink	E.A.B.J. ten Brink, Bossche drukken 1541-1600. Een bijdrage tot de Noordnederlandse bibliografie, in Varia Historica Brabantica, II (1966), pp. 95-152.

[p. 138]

Burger	C.P. Burger, De Incunabelen en de Nederlandsche uitgaven tot 1540 in de bibliotheek der universiteit van Amsterdam. 2 vol. 's-Gravenhage, 1919-1923.
CA	M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. 1 vol. + 4 suppl. La Haye, 1874-1890.
CAH	L. and W. Hellinga, Additions and Notes to Campbell's Annales and GW (Supplement X to Campbell), in Beiträge zur Inkunabelkunde, Dritte Folge, I, Berlin, 1965, pp. 76-86.
Cockx	E. Cockx-Indestege en G. Glorieux, Belgica typographica 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt. I. Bibliotheca Regia Bruxellensis. Nieuwkoop, 1968.
Coll. Frankf.	Collectio in unum corpus omnium librorum, qui in nundinis Francofurtensibus ab anno 1564. usque ad nundines Autumnales anni 1592 venales extiterunt. I. Francofurti, 1592.
Col. Link.	I. Collijn, Katalog ofver Linköpings Stifts- och Läroverksbiblioteks Inkunabler. Uppsala-Leipzig, 1909.
Col. Stockh.	I. Collijn, Katalog der Inkunabeln der kgl. Bibliothek in Stockholm. 2 vol. Stockholm, 1914-1916.
Col. Upps.	I. Collijn, Katalog der Inkunabeln der kgl. Universitäts-Bibliothek zu Uppsala. Uppsala-Leipzig, 1907.
Cop.	W.A. Copinger, Supplement to Hain's Repertorium bibliographicum. 2 vol. London, 1898-1902.
Draudius	G. Draudius, Bibliotheca classica, sive catalogus officinalis, in quo philosophici Artiumque adeo humaniorum, poetici etiam et musici libri omnes. qui intra hominum fere memoriam usque ad annum M.DCXXIV. inclusive, in publicum prodierunt. Francofurti, 1625.
Early	Early Printed Books of the Low Countries from the Lessing J. Rosenwald Collection. An Exhibition in the Library of Congress. April 2, 1958, to August 31, 1958. Washington, 1958.
Ennen	L. Ennen, Katalog der Inkunabeln in der Stadt-Bibliothek zu Köln. Köln, 1865.
GK	Gesamtkatalog der preussischen Bibliotheken. 14 vol. Berlin, 1931-1939.

[p. 139]

GKW	Gesamtkatalog der Wiegendrucke. 8 vol. Leipzig, 1925-1940.
Goff	F.R. Goff, Incunabula in American Libraries. A Third Census of fifteenth-century books recorded in North American collections. New York, 1964.
Graaf	B. en M.E. de Graaf, Petrus Apherdianus, Ludimagister, ca. 1510-1580. Nieuwkoop, 1968.
Graesse	J.G.Th. Graesse, Trésor des livres rares et précieux. 7 vol. + Supplément. Milano, 1950.
Grubmüller	K. Grubmüller, Vocabularius Ex quo. Untersuchungen zu lateinisch-deutschen Vokabularen des Spätmittelalters. München, 1967.
Hain	L. Hain, Repertorium bibliographicum ad annum 1500. 2 vol. Stuttgartiae-Lutetiae, 1826-1836.
HPT	W. and L. Hellinga, The Fifteenth-Century Printing Types of the Low Countries. 2 vol. Amsterdam, 1966.
KC	M.E. Kronenberg, Campbell's Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. Contributions to a new edition. The Hague, 1956.
Kronenb. Dev.	M.E. Kronenberg, Catalogus van de Incunabelen in de Athenaeum-bibliotheek te Deventer. Deventer, 1917.
Libr. Congr.	A Catalog of Books represented by Library of Congress printed Cards to July 31 1942. 167 vol. Ann Arbor, Michigan, 1942-1945.
Ludin	F. Ludin, Adam Sibers Bearbeitung des ‘Nomenclator H. Junii’. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doctorwürde der hohen philosophischen Fakultät zu Freiburg i. B. Karlsruhe, 1898.
Madsen	V. Madsen, Katalog over det Kongelige Biblioteks Inkunabler. 2 vol. København, 1935-1938.
Mare	A.J. de Mare, Catalogus der gedrukte werken van het Museum Meermanno-Westreenianum. 3 vol. 's-Gravenhage, 1937-1940.
Mead	H.R. Mead, Incunabula in the Huntington Library. San Marino, Calif., 1937.
Meinsma	K.O. Meinsma, Catalogus van de Librye der St. Walburgskerk te Zutphen. Zutphen, 1903.
MKC I	M.E. Kronenberg, More Contributions and Notes to a new Campbell Edition, in Het Boek, 36 (1964), pp. 129-139.

[p. 140]

MMW II	Museum Meermanno Westreenianum. Catalogus van de Incunabelen. II. Nederland, België, Duitschland, Duitsch-Zwitserland, Oostenrijk. 's-Gravenhage, 1920. Bijlage der Verslagen omtrent 's Rijks Verzamelingen van Geschiedenis en Kunst, XLI (1918).
Moes	E.W. Moes en C.P. Burger, De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de zestiende eeuw. IV. 's-Gravenhage, 1915.
Nauwel. Verep.	M.A. Nauwelaerts, Bijdrage tot de bibliographie van Simon Verepaeus, in De Gulden Passer, 25 (1947), pp. 52-90.
Nauwel. Vlad.	M.A. Nauwelaerts, Het letterkundig werk van de Nederlandse humanist Christophorus Vladeraccus (1524-1601). Een bibliographische bijdrage, in Folium, I (1951), pp. 6-10.
NK	W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. 3 vol. 's-Gravenhage, 1919-1959.
Paquot	J.N. Paquot, Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liège et de quelques contrées voisines. 18 vol. Louvain, 1763-1770.
Peeters-Font.	J. Peeters-Fontainas, Bibliographie des impressions espagnoles des Pays-Bas méridionaux. 2 vol. Nieuwkoop, 1965.
Pellechet	M. Pellechet, Catalogue général des incunables des bibliothèques publiques de France. 3 vol. Paris, 1897-1909.
Penney	C.L. Penney, Printed Books 1468-1700 in the Hispanic Society of America. New York, 1965.
Polain	M.L. Polain, Catalogue des livres imprimés au XVe siècle des bibliothèques de Belgique. 4 vol. Bruxelles, 1932.
Proctor	R. Proctor, An Index to the Early Printed Books in the British Museum: from the Invention of Printing to the year 1500. With Notes of those in the Bodleian Library. London, 1960.
Quemada	B. Quemada, Les Dictionnaires du français moderne. Liste bibliographique. I. Auteurs et anonymes (gestencilde lijst, 1969).

[p. 141]

Reichling	D. Reichling, Appendices ad Hainii-Copingeri Repertorium Bibliographicum. Additiones et emendationes. 2 vol. München, 1905.
Reichl. Murm.	D. Reichling, Johannes Murmellius, Sein Leben und seine Werke, nebst einem ausführlichen bibliographischen Verzeichnis sämmtlicher Schriften und einer Auswahl von Gedichten. Freiburg-im-Breisgau, 1880.
Riemens	K.J. Riemens, Bijdrage tot de bibliographie van Noël van Berlaimont, in Het Boek, 18 (1929), pp. 11-22.
Rosenwald	Oude drukken uit de Nederlanden. Boeken uit de Bibliotheek van Arenberg thans in de collectie Lessing J. Rosenwald. 's-Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum van 29 augustus tot 9 oktober 1960, Brussel, Bibliotheek Albert I van 21 oktober tot 31 december 1960.
Sermon	H. Sermon, De Vlaamsche vertaal- en woordenboeken van het begin der boekdrukkunst tot den jare 1700, in Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1891, pp. 250-285 en 483-485.
Slee	J.C. van Slee, Catalogus van de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer. 2 vol. Deventer, 1896-1900.
ULC	J.C.T. Oates, A Catalogue of the fifteenth-century printed books in the University Library Cambridge. Cambridge, 1954.
Verd. Das.	R. Verdeyen, Petrus Dasypodius en Antonius Schorus. Bijdrage tot de studie van de lexicographie en het humanisme, in Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1939, pp. 967-1132.
Verd. Luyth.	R. Verdeyen, Un recueil précieux d'éditions anversoises du XVIe siècle. Glaude Luyton, le maître d'école de la paroisse de St. André, in De Gulden Passer, 2 (1924), pp. 176-195.
Verd. Vocab.	R. Verdeyen, Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, gedrukt door Fickaert te Antwerpen in 1616. 3 vol. Uitgaven van de Antwerpsche Bibliophilen, nrs. 39, 40, 42. Antwerpen-'s-Gravenhage, 1926-1925-1935.
Voull. Berl.	E. Voulliéme, Die Inkunabeln der Königlichen Bibliothek und der anderen Berliner Sammlungen. Beiheft XXX zum Zentralblatt für Bibliothekswesen. Leipzig, 1906.

[p. 142]

Voull. Köln	E. Voulliéme, Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des fünfzehnten Jahrhunderts. Publikationen der Gesellschaft für rheinische Geschichtskunde, XXIV. Bonn, 1903.
Voull. Trier	E. Voulliéme, Die Inkunabeln der offentlichen Bibliothek und der kleineren Büchersammlungen der Stadt Trier. Beiheft XXXVIII zum Zentralblatt für Bibliothekswesen. Leipzig, 1910.
Vreese	W. de Vreese, Art. Meurier (Gabriel), in Biographie Nationale. Publiée par l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. XIV. Bruxelles, 1897, kol. 700-763.
Wicquot	A. Wicquot, Catalogue méthodique de la Bibliothèque communale de la ville d'Arras. 4 vol. Arras, 1885-1889.
Wilbaux	A. Wilbaux, Catalogue de la bibliothèque de la ville de Tournai. IV. Tournai, 1876.

_**_*

1.

Gherard de Schueren, Vocabularius qui intitulatur Teuthonista vulgariter dicendo der Duytschlender. Keulen, Arnold ther Hornen, 31 mei 1477. 4^o. 2 vol. A^10, B^10+1, C - V^10 + a - s^10, t^8, v^6, x^10. 405 ff. a) Hain 14513; Polain 1580; Borchl. Clauss. 18; Voull. Köln 448. b) 's-Gravenhage KB* (170 B 16; M 3 B 19; MMW II 449, Mare I 690); Utrecht UB (B fol 130 Rar 2 ex.; Alblas 247); Leiden UB* (1499 B 2, enkel vol. 2); Leiden WNT* (fotocopie: vol. 1 Utrecht; vol, 2 Leiden); Brussel KB* (B 99; B 100, vol. 1 onvolledig); Oxford Bodl. Libr. (Proctor 940-941); Londen BM (IB 3139; 3140; BMC I 206, BM ShT German 797); Straatsburg UB (K32.59); Göttingen UB (4^o Ling VI 7200); Hamburg UB (AC IV 38); Hannover Landes-B.; Kiel UB (Typ. Bord. 148); Keulen UB (Ennen 73); Berlijn Staats-B. (Voull. Berl. I 728, maar verloren gegaan volgens brief van 19. 12. 70 uit de S.B. Berlijn-Oost); Parijs BN (Res. X 656; Res. X 657). c) Alfabetische woordenlijst met een Nederrijns-Latijns (vol. 1) en een Latijns-Nederrijns (vol. 2) deel; G. van der Schueren was secretaris van de hertog van Kleef. Een moderne uitgave van het Nederrijns-Latijnse deel werd bezorgd door C. Boonzajer (Leiden, 1804) en een gemoderniseerde bewerking van beide delen door J. Verdam (Leiden, 1896).

2.

Curia palacium (Leuven, Jan van Westfalen, 1477-1485) 4^o. a^8. 8 ff. a) Cop. 1850; CA 518; HPT II 437.

[p. 143]

	b) Keulen UB (GB III 827a). c) Nederlands-Latijnse woordenlijst voor schoolgebruik, genoemd naar de eerste twee woorden; latere uitgaven in 1480-85, 1489-95, 1492 (twee) en ca. 1501. Moderne uitgave door Drs. N. van der Blom in Hermeneus, 39 (1967-68), pp. 197-213.
3.	Vocabularius Ex quo. Zwolle (Peter Os van Breda) 21 december 1479. 4^o. a - z^8, A - F^8. 232 ff. a) Cop. 6324; CA 1749, MKC I p. 138; HPT II 448; Grubmüller 102. b) 's-Gravenhage KB* (171 G 85; 225 H 9); Londen BM (I A 48101; BMC IX, I 80, BM ShT Dutch 208, Proctor 9120); Cambridge UB (ULC 3589). c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, waarvan een latere uitgave verscheen in 1486-88; een Latijns-Duitse uitgave ervan werd reeds in 1467 gedrukt te Eltville bij Mainz (Grubmüller 101).
4.	Stephanus Fliscus, Sententiarum variationes sive synonima. Zwolle, Peter Os van Breda, 1480. a - m^8, n^6, o^8. 110 ff. a) Hain 7147; CA 747; HPT II 449; Pellechet 4827. b) Parijs BN (Res. X 1394). c) Werk over de retorica met voorbeelden in het Nederlands; latere uitgaven in 1481, ca. 1483-85, 1485 en ca. 1485-87. Oudere Duitse uitgaven verschenen reeds in 1477 te Keulen en te Augsburg (Pellechet 4830, 4831).
5.	Curia palacium. Deventer (Jacob van Breda; dr. Richard Pafraet, 1480-85). 4^o. a^8. 8 ff. a) Cop. 1851; CA 515, MKC II, p. 76; HPT II 406. b) Deventer Athenaeum-B. (Slee II p. 47, Kronenb. Dev. 96). c) Oudere uitgave in 1477-85.
6.	Stephanus Fliscus, Sententiarum variationes sive synomina. Deventer (R. Pafraet) 1481. 4^o. 79 ff. a) Graesse II 597. b) Geen exemplaar bekend. c) Oudere uitgave in 1480.
7.	Vocabularius copiosus et singularius units ex diversis, diligentissime theutonicatus (Leuven, Jan van Westfalen, ca. 1481-1483) fol. a - z^8, aa - kk^8, ll^4, A - S^8. 412 ff. a) Cop. 6301; CA 1748; Polain 4012; Goff V 333; HPT II 436. b) 's-Gravenhage *(B 1533; M 1 C 21; MMW II 179, Mare I 689);

[p. 144]

	Leiden WNT* (fotocopie 's-Gravenhage); Gent UB* (R 20); Maastricht SB (181 C 5; Blonden 73); Londen BM (IB. 49227; BMC IX, II 147, BM ShT Dutch 208); Cambridge UB (ULC 3774); Jenkintown Lessing J. Rosenwald (779, vroeger Arenberg 992; Rosenwald 42, Early 39). c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, vooral voor het Latijn zeer uitvoerig; naar de tekst op de laatste blz. wordt ze soms ook Conflatus vocabulorum genoemd. HPT II 436 geeft als datering s.d. (1477-83); de tekst van de Vocabularius zelf vermeldt i.v. Incarnatio echter het jaartal 1481, zodat hij niet eerder gedrukt kan zijn (cfr. G.I. Lieftinck, Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde, 72 (1954), p. 42).
8.	Jean Boutillier, Somme rurael. Delft (Jac. Jacobsz. vander Meer) 19 augustus 1483. fol. x^8, (+ 4), a - r^8, 2^8, S^8, s^8, t^8, u^8, v^8, x^6, y^8, z^6, &^8, 9^8, A - P^8, Q^6, R - V^8, W^8, X - Z^8, AA^8, BB^6, CC^8. 440 ff. a) Hain-Cop. 3692; GKW IV 4974; CA 361 + Spl. II; Polain 858; Pellechet 2796; Bibl. Belg. I B 142; HPT II 400. b) 's-Gravenhage KB (170 G 3; M 1 B 15; MMW II 53, Mare I 455); Brussel KB* (Inc. B 1418); Gent UB (Res. 125); Leiden UB (1500 C^2); Londen BM (I B 47126; BMC IX, I 18, BMShT Dutch 39, Proctor 8871); Parijs BN (Res. F 613); Erlangen UB. c) Van deze uitgave bestaan slechts enige exemplaren met een eraan toegevoegde woordenlijst van 4 ff (tussen f. 8 en 9), die vreemde rechtstermen verklaart: Vocabulaer van alle die vreemde of walsche termen gheset in ordinancie bi A.B.C. De Bibl. Belg. vermeldt zo'n exemplaar bij ‘Mr. J. Vanden Peereboom’ en CA Spl. II 361 uit de ‘catalogue P. Cockx Anvers 11 dec. 1876’; de GKW IV 4974 beschrijft insgelijks een exemplaar met die woordenlijst, wellicht uit de UB te Erlangen. Latere uitgaven verschenen in 1503, 1520, 1529, 1542 en 1550, met het Vocabulaer in alle exemplaren. De eerste Franse uitgave zag het licht te Brugge, C. Mansion, 1479 (Bibl. Belg. I B 125; GKW IV 4967).
9.	Stephanus Fliscus, Sententiarum variationes sive synonima. Deventer (Richard Pafraet, ca. 1483-85). 4^o. a - k^8. 80 ff. a) Cop. 2529; CA 748; HPT II 406. b) Cambridge UB (ULC 3443). c) Eerste uitgave in 1480.
10.	Gemmula vocabulorum. Antwerpen, Geraert Leeu, 18 september 1484. 4^o. a - z^8, r^8, aa - cc^8, dd^6, ee^8. 230 ff.

[p. 145]

	a) Cop. 6341; CA 787 + Spl. II; Polain 1562; HPT II 419. b) Brussel KB* (Inc. A 1395); Londen BM (I A 49731; BMC IX, II 185, BM ShT Dutch 83, Proctor 9352); Cambridge UB (ULC 3878); Luik Seminarie-B. (VI B 3). c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, bewerking van de Vocabularius Ex quo; latere uitgaven in 1486, 1487, 1488 (drie), 1489, 1490, 1491, 1492, 1493 en 1494.
11.	Vocabularius (gallico-belgico-latinus). (Leuven, Johan Veldener, ca. 1484-86). 4^o. a - k^8. 80 ff. a) KC I 1748a, p. 54 + MKC I p. 136; HPT II 434; cfr. BMC IX, p. XII, n. 1. b) Kopenhagen KB (72-51, 4^o; Madsen 4213). c) Deze woordenlijst geeft Franse (alfabetische gerangschikt), Nederlandse en Latijnse woorden, Franse en Nederlandse zinnetjes naast elkaar.
12.	Stephanus Fliscus, Sententiarum variationes sive synonima. Deventer, Jacob van Breda, 1485, 4^o. a - m^8, n^10. 106 ff. a) KC I 748 a, p. 34; HPT II 411. b) Amsterdam UB (Ned. Inc. 239; Burger II Ned. 239). c) Eerste uitgave in 1480.
13.	Stephanus Fliscus, Sententiarum variationes sive synonima. Deventer, Jacob van Breda (ca, 1485-87), 4^o. a - n^8. 104 ff. a) Cop. 2528; CA 749; HPT II 412. b) Wolfenbüttel Herzog-August-B. (21.5 Gram.). c) Eerste uitgave in 1480.
14.	Vocabularius Ex quo (Leuven, Aegidius van der Heerstraten, 8 juni 1486-88). 4^o. a) KC I 749a, p. 54; HPT II 504; Grubmüller 102-103. b) Slechts enige bladzijden bewaard, cfr. E.Ph. Goldschmidt, Gothic & Renaissance Bookbindings. I. London-Boston-New York, 1928, p. 235. c) Oudere uitgave in 1479.
15.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Antwerpen, Geraert Leeu, 23 augustus 1486. 4^o. a - z^6, A - P^6. 236 ff. a) Cop. 6342; CA 788; HPT II 419; Goff V 329. b) 's-Gravenhage KB* (150 B 44); Leiden UB* (1497 C 25); Oxford Bodl. Libr. (Proctor 9360); Jenkintown Rosenwald (763, vroeger Arenberg 1176; Rosenwald 60, Early 55); Brussel KB (microfilm ex. Rosenwald). c) Eerste uitgave in 1484.

[p. 146]

16.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Antwerpen, Mathias van der Goes, 14 februari 1487. 4^o. a - z^8, A - L^8. 272 ff. a) Cop. 6343; CA 789; Polain 1563; HPT II 388. b) 's-Gravenhage KB* (M 1 E 5; MMW II 11, Mare I 688); Brussel KB* (A 1352; A 1353 onvolledig); Cambridge UB (ULC 3964). c) Eerste uitgave in 1484.
17.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Antwerpen, Geraert Leeu, 20 april 1487. 4^o. a - c^6, d^4. 22ff. a) Cop. 5757; CA 1637; HPT II 419. b) 's-Gravenhage KB (M 1 E 10; MMW II 19). c) Latijnse woorden uit Terentius met ernaast een Nederlandse vertaling. Latere uitgaven op 29 juni 1487, in 1488 (twee), 1489 (twee), 1490, 1495, 1499, ca. 1502, 1505 en 1509.
18.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Antwerpen, Geraert Leeu, 29 juni 1487. 4^o. a - c^6, d^4. 22 ff. a) Cop. 5758; CA 1638 + Spl. IV; HPT II 419. b) Berlijn-West Staats-B. (C 5758; Voull. Berl. 4801). c) Eerste uitgave op 20 april 1487.
19.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Antwerpen, Mathias van der Goes, 22 februari 1488. 4^o. a - z^8, A - L^8. 272 ff. a) KC I 789 a, p. 35; HPT II 481. b) Antwerpen MPM* (4-9). c) Eerste uitgave in 1484.
20.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Antwerpen, Geraert Leeu, 19 mei 1488. 4^o. a^8, b-y^6, z^8, A-N^6, O-P^8. 236 ff. a) Cop. 6344; CA 790 + Spl. I; Goff V 330; HPT II 420. b) Leiden UB* (1497 C 1); Maastricht SB (58 g 6; Blonden 32); Cambridge UB (ULC 3909); Kopenhagen KB (72-277. 4^o; Madsen 1673); Columbia University. c) Eerste uitgave in 1484.
21.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. 's-Hertogenbosch, Geraert Leempt, 31 mei 1488. 4^o. a^8, b-y^6, z^8, A-N^6, O-P^8. 236 ff. a) Cop. 6345; CA 791 + Spl. I; HPT II 429.

[p. 147]

	b) Groningen UB; Cambridge UB (ULC 3658). c) Eerste uitgave in 1484.
22.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer (R. Pafraet) 20 augustus 1488. 4^o. a-c^8, 24 ff. a) KC I 1638a, p. 50; HPT II 406. b) Berlijn Staats-B. (Voull. Berl. 4830, 5, maar verloren gegaan volgens brief van 19. 12. 70 uit de S.B. Berlijn Oost); Linköping Stifts-B. (Col. Link. 107). c) Eerste uitgave in 1487.
23.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Antwerpen, Geraert Leeu. 1488. 4^o. a-c^6, d^4. 22 ff. a) Cop. 5759; CA 1639 + Spl. III; HPT II 420. b) 's-Gravenhage KB* (150 B 52); Kopenhagen KB (74 I-61, 4^o; Madsen 3854). c) Eerste uitgave in 1487.
24.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer, Jacob van Breda, 24 januari 1489. 4^o. a-b^6, c^4. 16 ff. a) CAH 1640 a; HPT II 412. b) Wolfenbüttel Herzog-August-B. (Lh 2387. 1). c) Eerste uitgave in 1487.
25.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer (Richard Pafraet) 24 november 1489. 4^o. a-d^6. 24 ff. a) Cop. 5760; CA 1640 + Spl. III + IV; Polain 3671; Goff T 109; HPT II 407. b) Gent UB* (R 124); Kopenhagen KB (74 I-61, 4^o; Madsen 3855); Eric H.L. Sexton Rockport Maine. c) Eerste uitgave in 1487.
26.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Deventer, Richard Pafraet, 1489. 4^o. a-z^6, A-R^6. 240 ff. a) Cop. 6346; CA 792; HPT II 407. b) 's-Gravenhage KB* (170 G 38); Londen BM (IA 47612; BMC IX, I 51, BMShT Dutch 83, Proctor 8985); Cambridge UB (ULC 3481). c) Eerste uitgave in 1484.
27.	Curia palacium. Deventer (Richard Pafraet, ca. 1489-95). 4^o. a^6. 6 ff.

[p. 148]

	a) Cop. 1853; CA 516, KC II p. 76; Goff V 327. b) Washington Library of Congress. c) Eerste uitgave 1480-85.
28.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Antwerpen, Mathias van der Goes, 21 mei 1490. 4^o. a-z^6, A-X^6. 264 ff. a) Cop. 6347; CA 793, KC II p. 84; Polain 1564; HPT II 388. b) Gent UB* (R 170). c) Eerste uitgave in 1484.
29.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer, s.n. 1490. 4^o. a) Cop. 5761; CA 1641. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1487.
30.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Deventer, Jacob van Breda, 8 maart 1491. 4^o. a-y^6, A-I^6, K^4, L-M^6, N-Q^4,6. 228 ff. a) Cop. 6348; CA Spl. I 793a; HPT II 412. b) Leiden UB* (1497 C 34^1); Uppsala KB (Col. Upps. 579). c) Eerste uitgave in 1484.
31.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Zwolle (Peter Os van Breda) 7 september 1492. 4^o. a-f^8, ff^8, g-z^8. 192 ff. a) Cop. 6349; CA 794; HPT II 450. b) 's-Gravenhage KB* (171 G 28); Cambridge UB (ULC 3614). c) Eerste uitgave in 1484.
32.	Curia palacium. Deventer, Jacob van Breda (16 november 1492). 4^o. a^6. 6ff. a) NK 2731; KC I 516a, p. 23; Polain 1207; HPT II 414. b) Gent UB* (R 1044). c) Eerste uitgave 1480-85.
33.	Curia palacium. Deventer, Jacob van Breda (16 november 1492). 4^o. a^6. 6 ff. a) Cop. 1852; CA 517; Polain 1208; HPT II 414. b) 's-Gravenhage KB* (151 D 29). c) Eerste uitgave 1480-85.

[p. 149]

34.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Deventer, Jacob van Breda, 40 mei 1493. 4^o. a-z^6, A-K^6, K^4, L^6, M^4, N^6, O^4. 222 ff. a) Cop. III 6350; CA 795; Polain 1565; HPT II 413. b) 's-Gravenhage KB* (171 G 28); Brussel KB* (A 1716, onvolledig); Deventer Athenaeum-B. (Slee II p. 47; Kron. Dev. 120); Cambridge UB (ULC 3554). c) Eerste uitgave 1484.
35.	Gemmula vocabulorum cum addito diligenter revisa et emendata. Delft, Christiaen Snellaert, 16 april (1494). 4^o. a-z^6, A-R^6. 240 ff. a) Cop. 6351; CA 796; HPT II 402. b) Londen BM (IA 47187; BMC IX, I 24, BM ShT Dutch 83, Proctor 8890); Parijs BN (Res. X. 1406). c) Eerste uitgave in 1484.
36.	Gemma vocabulorum. Gemma cum superaddito diligenter emendata atque de verbo ad verbum per totum attente revisa. Antwerpen, Dirk Martens, 20 september 1494. a-z^6, A-T^6. 256 ff. a) Cop. 6334; CA 780; Goff V 331; HPT II 387. b) 's-Gravenhage KB* (150 C 20; M 1 E 4; MMW II 31, Mare I 688); Cambridge UB (ULC 3997); Stockholm KB (Col. Stockh. 438); San Marino Calif. H. Huntington Library (100801, Mead 5055). c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, bewerking van de Gemmula vocabulorum.
37.	Vocabulair pour apprendre Latin, Romain et Flammeng. Vocabulaer om te leren Latijn, Walsch ende Vlaemsch. Antwerpen, Adriaen van Liesvelt, 4 april 1495. 4^o. a-f^6, g-m^4.6. 66 ff. a) CAH 1747b; HPT II 392. b) Manchester John Rylands Library (Inc. 19977). c) Latijns-Frans-Nederlands gesprekboekje, waarvan latere uitgaven verschenen ca. 1496-1500 (zonder Latijn), in 1520 en 1530 (met Spaans in plaats van Latijn) en ca. 1530.
38.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer, Richard Pafraet, 3 september 1495. 4^o. a^8, b^4, c^6. 18 ff. a) Cop. Reichl. 5762; CA 1642; Goff T 110; HPT II 408. b) Hildesheim Dom-B. (EG 388); Urbana University of Illinois. c) Eerste uitgave in 1487.

[p. 150]

39.	Vocabularius optimus Gemma Vocabularum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Richard Pafraet, 1495. 4^o. a^8, b^4, c-z^6, &^6, A-O^8.4, P^6, Q^4. 238 ff. a) Cop. 6336; CA 781; Polain 1566; Goff V 332; HPT II 408. b) 's-Gravenhage KB (150 G 79); Brussel KB* (Inc. A 1653); Londen BM (IA 47685; BMC IX, I 57, BMShT Dutch 82, Proctor 9010); Cambridge UB (ULC 3510); Berlijn Staats-B. (Voull. Berl. 4842, maar verloren gegaan volgens een brief van 19. 12.70 uit de S.B. Berlijn-Oost); Yale University; Baltimore Maryland Walters Art Gallery; Trier SB (Inc. 243; Voull. Trier 2390). c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, nieuwe bewerking van de Gemmula vocabulorum. Latere uitgaven verschenen in 1497, 1498 (twee), 1500, 1502, 1503, 1505 (twee) en ca. 1510. Sermon (p. 259) ververmeldt nog een Vocabularius optimus, s.l., s.a., in het bezit van de Kon. Vl. Academie te Gent; een nader onderzoek, ingesteld door mijn confrater K. Heireman, heeft echter aangetoond dat deze gedrukt werd door Melchior Lotter te Leipzig (in 1501?).
40.	Vocabulair pour aprendre Romain et flameng. Vocabulaer om te leerne Walsch ende vlaemsch. Antwerpen, Roland van den Dorpe (ca. 1496-1500). 4^o. a-b^6, c-d^4, e-g^6, h^4. 42 ff. a) NK 4070; KC I 1747a, p. 53; HPT II 393. b) Parijs B. Mazarine (is er echter niet volgens een brief van 11. 12. 70 uit de B. Mazarine). c) Eerste uitgave (met ook Latijn) in 1495; uitgegeven door J. Gessler als nr. IV in Het Brugsche Livre des mestiers en zijn navolgingen. Vier aloude conversatieboekjes om Fransch te leeren. 6 vol. Brugge, 1931.
41.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Richard Pafraet, 2 januari 1497. 4^o. a-y^8.4, z^8, A-O^4.8, P^6, Q^4. 234 ff. a) Cop. 6337; CA 782, KC I 796a, p. 35; Polain 1567; HPT II 409. b) 's-Gravenhage KB* (170 G 88); Leeuwarden Provinciale B.; Luik UB (XVe s. C 11); Berlijn-West Staats-B. (C 6337; Voull. Berl. 4848, 5); Trier SB (Inc. 207; Voull. Trier 2396). c) Eerste uitgave in 1495.
42.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo

[p. 151]

	correctior. Deventer, Richard Pafraet, 26 maart 1498. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-K^8.4, L^8. 212 ff. a) Cop. 6339; CA 783 + Spl. I; HPT II 409. b) 's-Gravenhage KB* (170 G 91); Trier SB (Inc. 204; Voull. Trier 2400). c) Eerste uitgave in 1495.
43.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Jacob van Breda, 30 maart 1498. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-M^8.4, N^8, O^4. 228 ff. a) Cop. 6338; CA 784; Polain 1568; HPT II 414. b) 's-Gravenhage KB* (171 G 60); Cambridge UB (ULC 3565). c) Eerste uitgave in 1495.
44.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer, (Jacob van Breda) 24 oktober 1499. 4^o. a-c^6. 18 ff. a) Cop. 5763; CA 1643; HPT II 414. b) München Staats-B. (5/4^o Inc. c.a. 1858); Lübeck SB (verloren tijdens de oorlog volgens brief van 15. 12. 70 uit de SB Lübeck). c) Eerste uitgave in 1487.
45.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Jacob van Breda, 31 maart 1500. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-M^8.4, N^8, O^4. 228 ff. a) Cop. 6340; CA 768; HPT II 414. b) 's-Gravenhage KB* (M 1 E 42; MMW II 94, Mare I 688); Kopenhagen KB (72-277, 4^o; Madsen I 1672). c) Eerste uitgave in 1495.
46.	Curia palacium. Rotterdam, Hendrik de Lettersnider (ca. 1501). 4^o. A^6. 6 ff. a) NK 665. b) Gent UB* (R 1043). c) Eerste uitgave 1477-1485.
47.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Richard Pafraet, 20 maart 1502. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-K^8.4, L^8. 212 ff.

[p. 152]

	a) NK 3066. b) Amsterdam UB* (1129 C 33); Parijs BN (Res. X. 884). c) Eerste uitgave in 1495.
48.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Antwerpen, Henricus Eckert (ca. 1502). 4^o. a^8, b^4, c^8. 18 ff. a) NK 4494. b) München Staats-B. (4 Inc. s.a. 1747 q). c) Eerste uitgave in 1487.
49.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Jacob van Breda, 16 september 1503. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-K^8.4, L^8. 212 ff. a) NK 4345. b) Celle B. Oberlandesgericht. c) Eerste uitgave in 1495.
50.	Jean Boutillier, Somme ruyrael. Antwerpen, Henricus Eckert, 25 november 1503. fol. A^6, I^4, a-r^6, 2^6, S^6, s-v^6, u^6, x^6, y-z^4, &^6,)^4, 9^2, A-P^6, Q^4, R-V^6, W^6, X-Z^6, AA^6, BB^4, CC^6. 332 ff. a) NK 480; Bibl. Belg. I B 143. b) 's-Gravenhage KB (226 A 21); Brussel KB* (Inc. B 1375); Antwerpen MPM (O.B. 5. 4.); Gent UB (Res. 898); Amsterdam UB (Burger I Ned. 54); Leiden UB (271 A 3); Leuven UB* (Res B 9202); Londen BM (5309. e. 7; BM ShT Dutch 39). c) Eerste uitgave in 1483; in deze uitgave bevindt het Vocabulaer zich op ff. 7^r-9^v.
51.	Vocabula Iuvenibus multum necessaria (Deventer, Richard Pafraet) 31 oktober 1504. 4^o. A^8, B^4, C^8. 20 ff. a) NK 4069. b) Detmold Landes-B (Ph 107. 4^o). c) Latijns-Nederlands glossarium, waarvan nog een uitgave s.a.
52.	Vocabula Iuvenibus multum necessaria. Antwerpen, Michael Hillen, s.a. 4^o. A^6,. B^4, C^6. 16 ff. a) NK 2176. b) 's-Gravenhage Mart. Nijhoff. c) Andere uitgave in 1504.

[p. 153]

53.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Antwerpen, Henricus Eckert, 11 januari 1505. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-H^8.4, I-K^8, L^4 M^8, N^6. 226 ff. a) NK 4231 en 0544. b) Brussel KB* (A 2160); Leiden UB* (1498 C 17). c) Eerste uitgave in 1495.
54.	Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum merito dictus, quia duobus millibus optimorum vocabulorum maior est priori gemmula et multo correctior. Deventer, Richard Pafraet, 13 maart 1505. 4^o. a-y^8.4, z^8, &^4, A-K^8.4, L^8 212 ff. a) NK 972. b) Utrecht UB (X qu. 85); Luik UB (Res. 9999). c) Eerste uitgave in 1495.
55.	Guido Juvenalis, In lingua latina ex Valla et Gellio sumpta eruditio cum thematis gallicanis et theutonicis. Parijs, Jodocus Badius Ascensius, 1 september 1508. 4^o. a^8, a-z^8, A^8, B^4, C^8. 212 ff. a) NK 3285. b) Parijs B. Arsenal en UB. c) Bevat Franse en Nederlandse vertalingen van Latijnse woorden en zinnen; een uitgave zonder volkstalen verscheen reeds in 1492 te Parijs (cfr. Catalogue BN Paris i.v. Jouennaux, Guy).
56.	Gemma gemmarum, seu vocabularius optimus, gemma vocabulorum dictus. Zwolle, Peter Os van Breda (1510 ?). 4^o. A-V^8.4, W^4, X^8, Y^4, Z^4, Z^6, Aa^8, Bb-Cc^4, A-C^4, (*^4?). 180(+ 4?) ff. a) NK 967; CA 785, KC II p. 83. b) Londen BM (12932b 47; BMShT Dutch 82); Oxford Bodl. Libr. 2 ex.; Uppsala KB (Col. Upps. 578'). c) Eerste uitgave in 1495.
57.	Dictionarium quod Gemma Gemmarum vocant. Nuper castigatum. Antwerpen, Dirk Martens, 29 april 1511. 4^o. a-z^6, &^6, aa-dd^8, A-D^4. 180 ff. a) NK 968. b) Brussel KB* (Inc. A 1515; A 1516 defect); Londen BM (129. 32 bb 25; BMShT Dutch 82); Kopenhagen KB (72-278, 4^o); Hamburg UB (Inc. App. A 52).

[p. 154]

	c) Alfabetische Latijns-Nederlandse woordenlijst, bewerking van de Vocabularius optimus Gemma Vocabulorum; twee latere uitgaven ervan verschenen in 1515.
58.	Figura sive forma exemplaris pro scolarium novellorum exercitatione et facili instructione. Antwerpen, Adriaen van Berghen (ca, 1513?). 4^o. A^6, B^10, C^4, D^6. 26 ff. a) NK 3029. b) Sevilla B. Colombina. c) Latijns-Nederlands schoolboekje, waarvan nog uitgaven verschenen in 1514 (of 1510?), 1517 en ca. 1520.
59.	Figura seu exemplaris forma novellis scolasticis erudiendis apprime utilis ac fructuosa: diligenti elucubratione denuo revisa. Antwerpen, Adriaen van Berghen, mei 1514 (of 4 mei 1510?). 4^o. A-D^6, E^2. 26 ff. a) NK 938; CA 745, KC II p. 82. b) Londen BM (12935.bb.3; BMShT Dutch 75). c) Waarschijnlijk is deze uitgave van 1514; volgens de titel is het een nieuwe uitgave van het vorige werkje.
60.	Joannes Murmellius, Pappa. Variarum rerum dictiones latine cum germanica interpretatione. Deventer, Theodoricus de Borne, 1514. 4^o. A-F^6.4. 30 ff. a) NK 3574. b) Parijs BN (Res. X 1478). c) Latijns-Nederlands woordenboek met een zakelijke indeling, waarvan latere uitgaven verschenen in 1514 (nog twee andere), 1515, 1516, ca. 1516, 1518 (twee), 1519, 1521, 1522, 1530, 1532, 1537, 1550, 1551, 1561, 1571, 1573 en 1576. De eerste Latijns-Duitse uitgave ervan was verschenen in 1513 bij Quentell te Keulen (Cfr. Ausgewählte Werke des Münsterischen Humanisten Johannes Murmellius, herausgegeven von A. Bömer. IV. Münster, 1894, p. XIV; Borchl. Clauss. 531-533).
61.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum aesui atque usui percocta. Insunt in hac compluscula, quae in priori aeditione non habentur. Deventer (Albert Pafraet of Theodoricus de Borne) 31 juli (?) 1514. 4^o. A-F^6.4, G^4. 34 ff. a) NK 1565. b) London BM (12935. b. 10; BMShT Dutch 138). c) Eerste uitgave hierboven (nr. 60) vermeld.

[p. 155]

62.	Joannes Murmellius, Nuclei. Deventer, Theodoricus de Borne, 31 juli (?) 1514. 4^o. A^6, B-C^4, D^6, E-F^4. 28 ff. a) NK 1561; Bibl. Belg. I M 109; Reichl. Murm. XXXII 1. b) Brussel KB* (II 14.517); Amsterdam UB (Ned. Inc. 256; Burger II Ned. 256); Kiel UB (Ink. 130). c) Latijns-Nederlandse woordenlijst, ingedeeld volgens de Latijnse verbuigingen en vervoegingen; latere uitgaven verschenen in oktober 1514, 1515, 1518, 1520, 1525 en 1541.
63.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum aesui at que usui percocta. Insunt in hac compluscula, quae in priori aeditione non habentur. Deventer (Theodoricus de Borne) 27 augustus 1514. 4^o. A-F^6.4.4, G^4. 32 ff. a) NK 3573; Reichl. Murm. XXIX A 4. b) Kiel UB (Ink. 130). c) Eerste uitgave in 1514.
64.	Joannes Murmellius, Nuclei. Deventer, Albert Pafraet, oktober 1514. 4^o. A^6, B-C^4, D^6, E-F^4. 28 ff. a) NK 3560. b) Amsterdam UB (Ned. Inc. 440). c) Eerste uitgave in 1514 (31 juli ?).
65.	Dictionarium quod Gemma Gemmarum vocant. Iam quinto editum et accurate castigatum. Leiden, Jan Seversz., 18 januari 1515. 4^o. a-k^8.4, l^8, m-y^6.4, z^6, &^4, Ɔ^4, aa-ee^4. 152 ff. a) NK 969. b) Londen BM (12932. cc. 10; BMShT Dutch 82); Kopenhagen UB (72-278, 4^o). c) Eerste uitgave in 1511; worden om tot de quinta editio te komen, ook uitgaven van de Vocabularius optimus meegeteld, of zijn er drie uitgaven verloren gegaan?
66.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum esui atque usui percocta et ab ipso auctore diligenter revisa et mendis epurgata. Deventer, Albert Pafraet, april 1515. 4^o. A-F^6.4, G^4. 34 ff. a) NK 1566. b) Zutphen Librye Walburgskerk (Meinsma 524); waarvan Leiden WNT* fotocopie en Nederlands alfabetisch register. c) Eerste uitgave in 1514.

[p. 156]

67.	Joannes Murmellius, Nuclei. Deventer, Albert Pafraet, juli 1515. 4^o. A-E^4, F^8. 28 ff. a) NK 1562; Reichl. Murm. XXXII 3. b) Amsterdam UB* (Ned. Inc. 155; Burger I Ned. 155); Keulen UB (An AD^S 116); Uppsala UB. c) Eerste uitgave in 1514.
68.	Dictionarium quod Gemma Gemmarum vocant. Nuper castigatum. Antwerpen, Michael Hillen, 1515. 4^o. A^4, B-G^6.4.4, H-L^6.4, M-T^8.4, V-X^4, Y^6, Z^4, &^6, Ɔ^4. 128 ff. a) NK 3065 en 0538. b) Münster UB (maar is er verloren gegaan volgens brief van 23. 1. 71 uit de UB Münster). c) Eerste uitgave in 1511.
69.	Joannes Custos Brechtanus. In Etymologiam collectarius. Antwerpen, Michael Hillen, 1515. 4^o. A-K^4.6. 50 ff. a) NK 2733. b) Antwerpen MPM* (R 13. 9 (1); waarvan Leiden WNT fotocopie en Nederlands alfabetisch register); Sevilla B. Colombina. c) Zakelijk ingedeeld schoolboekje dat Latijnse etymologieën en soms Nederlandse vertalingen geeft; latere uitgaven in 1525, 1539 en 1568.
70	Joannes Murmellius, Enchiridion nominariorum (Deventer, Albert Pafraet, ca. 1515). 4^o. A^4. 4 ff. a) NK 3557. b) Uppsala UB. c) Is een afzonderlijke uitgave van het eerste deel van de Pappa van Murmellius; een latere uitgave verscheen in 1553.
71.	Joannes Murmellius, Pappa. Cui quidem opusculo iam noviter recognito et in pluribus illustrato haec insunt quae sequuntur. Variarum rerum dictiones latine cum germanica interpretatione. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1516. 4^o. A^4, B-C^6, D-F^4. 28 ff. a) NK 3575. b) Cambridge UB (Adams M 1985); 's-Gravenhage KB (7 fragmenten van 7 bladen). c) Eerste uitgave in 1514.

[p. 157]

72.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum esui atque usui percocta: et ab ipso auctore diligenter revisa et mendis repurgata. Insunt in hac compluscula quae in priori editione non habentur. Deventer, Albert Pafraet (ca. 1516 ?). 4^o. A-F^6.4, G^4. 34 ff. a) NK 3675. b) Wolfenbüttel Landeskirche (vroeger in de Landes-B.; volgens brief van 30.12.70 uit de Herzog August-B. Wolfenbüttel nu bij de Landeskirche). c) Eerste uitgave in 1514.
73.	Figura seu exemplaris Forma: novellis scolasticis erudiendis apprime utilis ac fructuosa: diligenti elucubratione denuo revisa. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1517. 4^o. A^6, b^6, c^4, D^6, e^4. 26 ff. a) NK 3030. b) Lüneburg SB (Inc. 114, 8^o). c) Eerste uitgave ca. 1513.
74.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum esui atque usui percocta: et ab ipso auctore diligenter revisa et mendis repurgata. Insunt in hac compluscula quae in priori editione non habentur. Deventer, Albert Pafraet, juni 1518. 4^o. A-F^6.4, G^4. 34 ff. a) NK 3577. b) Michelstadt Kirchen-B. (C 374(10) 1/5); Osnabrück B. Gymnasium. c) Eerste uitgave in 1514.
75.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum esui atque usui percocta: et ab ipso auctore diligenter revisa et mendis repurgata. Insunt in hac compluscula quae in priori editione non habentur. Deventer, Theodoricus de Borne, 31 juli 1518. 4^o. A-F^4, G^8. 32 ff. a) NK 1567; Bibl. Belg. I M 115. b) Brussel KB* (V.B. 5653^6). c) Eerste uitgave in 1514.
76.	Joannes Murmellius, Nuclei. Deventer, Albert Pafraet, september 1518. 4^o. A^6, B-C^4, D^6, E-F^4. 28 ff. a) NK 3561; Reichl. Murm. XXXII 5. b) Münster UB (4 an X 2310); Michelstadt Kirchen-B. (C 374 (9) I 15). c) Eerste uitgave in 1514.

[p. 158]

77.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum esui atque usui percocta: et ab ipso auctore diligenter revisa et mendis repurgata. Insunt in hac compluscula quae in priori editione non habentur. Deventer, Albert Pafraet, 1519. 4^o. A-F^6.4, G^4. 34 ff. a) NK 3578; Reichl. Murm. XXIX A 11. b) Wolfenbüttel Herzog August-B. (254.2 Qu N (3); Leipzig SB (is er niet meer volgens brief uit de UB Leipzig van 6.1.71). c) Eerste uitgave in 1514.
78	Jean Boutillier, Somme ruyrael. Antwerpen. Claes de Grave, 27 juni 1520. fol. A^6, a-r^6, 2^6, S^6, s-v^6, u^6, x^6, y-z^4, &^6, Ɔ^6, 9^6, A-M^6. 6 + 244 ff. a) NK 481; Bibl. Belg. I B 144; Hain-Cop. 3693; GKWIV 4974; KC II p. 71. b) 's-Gravenhage KB (227 A 16; M 6 B 5; Mare I 455); Gent UB (Res. 291^2); Londen BM (1374. k. 13; BM ShT Dutch 39). c) Hain-Cop. 3693 geeft het verkeerde jaartal 1500 uit het colofon; cfr. hiervoor GKW IV 4974 en KC II p. 71. De eerste uitgave verscheen in 1483; in deze uitgave bevindt het Vocabulaer zich op ff. 4^v-6^v.
79	Joannes Murmellius, Nuclei. Deventer, Albert Pafraet, oktober 1520. 4^o. A-F^6.4.4. 28 ff. a) NK 3562. b) Leipzig SB (is er niet meer volgens brief van 6.1.71 uit de UB Leipzig). c) Eerste uitgave in 1514.
80.	Figura seu Exemplaris Forma novellis scholasticis erudiendis aprime utilis ac fructuosa, diligenti elucubratione denuo revisa (Antwerpen, Michael Hillen, ca. 1520 ?). 4^o. A^8, B-E^6.4. 28 ff. a) NK 3031. b) Sevilla B. Colombina. c) Eerste uitgave ca. 1513.
81.	Vocabulario para aprender Franches Espannol y Flamincq. Vocabulaire pour apprendre Franchoys Espagnol et Flaming. Vocabulare om te leerene Walsch, Spaensch, ende Vlaemsch. Antwerpen, Willem Vorsterman, 14 november 1520. 4^o obl. A-E^4. 20 ff. a) NK 4411 en 01236; Peeters-Font. 297. b) Jenkintown Lessing J. Rosenwald (1732, vroeger Arenberg 1219; Rosenwald 140, Early 127); Brussel KB* en Leiden WNT* proefblaadjes

[p. 159]

	van een onvolledige herdruk door W. de Vreese verzorgd voor de Vlaamse Academie. c) Eerste uitgave (met Latijn in plaats van Spaans) in 1495.
82.	Ysbrandus Theodrici, Opus perutile novellis omnibus scolasticis. Amsterdam, Cornelius van Pepingen (ca. 1520 ?). 8^o. A-E^8, F^6, G-L^8. 86 ff. a) NK 3935. b) Sevilla B. Colombina. c) Latijns-Nederlands woordenboek.
83.	Gerardus Sellius, In etymologiam dictionariolus ab eodem auctus et recognitus (Antwerpen, Adriaen van Berghen? ca. 1520?). 4^o. A-F^6.4, G-H^6?, 39 + 3? ff. a) NK 4403. b) Mainz SB (slot defect). c) Latijns-Nederlands woordenboekje.
84.	Joannes Murmellius, Pappa, Cui quidem opusculo iam noviter recognito et in pluribus illustrato Haec insunt quae sequuntur. Variarum rerum dictiones latine cum germanica interpretatione. Antwerpen, Henricus Eckert, 1521. 4^o. A^8, B-C^4, D^8, E^4. 28 ff. a) NK 3579. b) Brussel KB* (Inc. A 1579/3). c) Eerste uitgave in 1514.
85.	Joannes Murmellius, Pappa. Cui quidem opusculo iam noviter recognito et in pluribus illustrato Haec insunt quae sequuntur. Variarum rerum dictiones latine cum germanica interpretatione. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1522. 4^o. A-B^4, C^6, D^4, E^8. 26 ff. a) NK 3580; Reichl. Murm. XXIX. A. 16. b) Emden Kirchen-B. (Phil. 4^o Nr. 36). c) Eerste uitgave in 1514.
86.	Paschasius Zouterius, Miscellanea de concinna Latini sermonis puritate, elegantia et ornatu. Antwerpen, S. Cock en G. Nicolaus, 1524. 4^o. A-Z^4, a-e^4, f^6. 1 + 114 ff. b) Antwerpen SB* (C1123). c) Het derde deel hiervan, Synonimorum collectanea (van f^o88 tot 114), bevat Nederlandse trefwoorden met telkens een reeks Latijnse synoniemen.

[p. 160]

87.	Joannes Custos Brechtanus, Etymologia. Quam ipsemet author sub extremum iam diem apposita manu diligentius castigavit locupletavitque. Antwerpen, Michael Hillen, 1525. 4^o. A-H^4, I^6, K^4, L^8, M^4, N^6. 60 ff. a) NK 2734. b) Londen BM (12933. b. 5^1; BM ShT Dutch 57). c) Eerste uitgave in 1515.
88.	Joannes Murmellius, Nuclei de nominum verborumque declinationibus. Keulen, Hiero Alopecii, 1525. 8^o. A-D^8. 32 ff. a) Bibl. Belg. I M 110. b) Utrecht UB (B. oct. 90). c) Eerste uitgave in 1514; hoewel te Keulen uitgegeven, bevat deze druk toch Nedersaksische vertalingen, zoals de Deventer uitgaven.
89.	Jean Boutillier, Somme ruyrael. Antwerpen, Claes de Grave, 3 april 1529. fol. A^6, a-r^6, 2^6, S^6, s-v^6, u^6, x-z^6, &^6, Ɔ^6, 9^6, A-M^6. 6 + 246 ff. a) NK 482 + 0220; Bibl. Belg. I B 145. b) 's-Gravenhage KB (227 A 17); Leiden UB (271 A 4); Brussel KB* (V.H.24.650C LP; VB 3028C); Antwerpen MPM (A 2965); Gent UB (Res. 291^3); Leuven UB* (Res B 9925); Londen BM (720.1.21; BM ShT Dutch 39); Parijs BN (Res F 614). c) Eerste uitgave in 1483; in deze uitgave bevindt het Vocabulaer zich op ff. 4^v-6^v.
90.	Hieronymus Cingularius, Tersissima Latini eloquii synonymorum collectanea, una cum Gallico et Teutonico vernaculo accomodata. Antwerpen, Willem Vorsterman, oktober 1529. 8^o. A-K^8, L^4. 84 ff. a) NK 578. b) Brussel KB* (II 69.234 A); Michelstadt Kirchen-B. c) Woordenboek met alfabetisch gerangschikte Franse trefwoorden waarbij telkens een Nederlands equivalent en een reeks Latijnse synoniemen; vooraan geeft het eerst een Frans en een Nederlands alfabetisch register. Latere uitgaven verschenen in 1540, s.a. en in 1544. Het is een bewerking van de Duits-Latijnse Tersissima Latini eloquii Synonymorum collectanea van H. Cingularius of Hieronymus Gürtler von Wildenberg, waarvan de eerste druk te Wittenberg verscheen in 1513 (Cfr. M. Hippe, Art. Wildenberg, H. Gürtler von, in Allgemeine Deutsche Biographie, XLII, 1897, p. 499).

[p. 161]

91.	Vocabulaire en troys langues: c'est a savoir Francoys Flameng et Espagnol. Vocabulario para aprender Franches, Flaminco y Espagnol. Vocabulaire pour apprendre Francoys Flameng et Espagnol. Vocabulare om te leerene Walsch, Vlaemsch ende Spaensch. Antwerpen, Willem Vorsterman, 24 mei 1530. 8^o. A-D^4. 16 ff. a) NK 4071; Peeters-Font. 298. b) Buenos-Aires BN. c) Eerste uitgave (met Latijn in plaats van Spaans) in 1495.
92.	Joannes Murmellius, Pappa. Cui quidem opusculo iam noviter recognito et in pluribus illustrato Haec insunt quae sequuntur. Variarum rerum dictiones latine cum germanica interpretatione. Antwerpen, Willem Vorsterman, september 1530. 4^o. A-D^4.6, E^4. 24 ff. a) NK 1568. b) Brussel KB* (V.B. 5767^4). c) Eerste uitgave in 1514.
93.	Vocabulair pour aprendre Latin, Romain et Flameng. Vocabulaer om te leeren spreken, leesen en scriven Franchoys, Vlaemsch ende Latijn (Antwerpen, Willem Vorsterman, 1530?). 4^o. A-B^6, C-F^4, G-H^6, I^4, K-L^6. 56 ff. a) NK 2177. b) Londen BM (12933.c.2; BMShT Dutch 208). c) Eerste uitgave in 1495.
94.	(Tafelmanieren) Englysshe. Frenche. Dutche (Antwerpen, Christoffel van Roermond?, ca. 1530?). 4^o. a) NK 3916. b) San Marino Calif. H. Huntington Library (fragment 2 ff.); Melbourne Public Library (1 f.). c) Zinnetjes in het Engels, Frans en Nederlands, slechts 3 ff. bewaard. Cfr. The Huth Library Catalogue II (London, 1880), p. 543, nr. 9; Het Boek XIX (1930), pp. 9-11 en 14-16.
95.	Noël van Berlaimont, Vocabulare (Antwerpen, Willem Vorsterman?, ca. 1530?). 4^o. a) NK 2399; Aurel. 113. 119; Verd. Vocab. 1; Riemens 11-13. b) San Marino Calif. H. Huntington Library (fragment 1 f.); Melbourne Public Library (1 f.).

[p. 162]

	c) Slechts 2 ff. bewaard; vermoedelijk zijn dit fragmenten van de eerste druk van het Nederlands-Franse Vocabulare van Berlaimont, een gesprekboekje met ook een alfabetische woordenlijst. Latere uitgaven ervan verschenen in 1536, 1540, 1552, ca. 1553, 1572, 1577, 1578, ca. 1595 en 1599. Bovendien zagen talrijke anonieme bewerkingen het licht met vier tot acht talen: met Nederlands, Frans, Latijn en Spaans in 1551, 1556 en 1560; met Nederlands, Frans, Spaans en Italiaans in 1558 (twee), 1562, 1565, 1568 (twee), 1569, 1571, 1573, na 1579, ca. 1580, 1582, 1596 (twee) en 1600; met Nederlands, Engels, Duits, Frans, Spaans en Italiaans in 1576; met Nederlands, Engels, Latijn, Frans, Spaans en Italiaans in 1579, 1583 en 1584; met Nederlands, Latijn, Duits, Frans, Spaans en Italiaans in 1582, 1583, 1585 en 1595; met Nederlands, Engels, Frans en Latijn in 1585; met Latijn, Frans, Nederlands, Duits, Spaans, Italiaans, Engels en Portugees in 1585 en 1598; met Nederlands, Engels, Duits, Latijn, Frans, Spaans en Italiaans in 1585, 1586, 1589, 1591, 1592, 1593, 1595, 1597 en 1600. Verdeyen heeft de opeenvolgende drukken van dit Vocabulare besproken in Verd. Vocab.
96.	Joannes Murmellius, Pappa Diligenter recognita et denuo a mendis innumerabilibus vindicata. Antwerpen, Hendrik Peetersen, 1532. 4^o. A-D^4, E^6. 22 ff. a) NK 3581; Reichl. Murm. XXIX.A. 17. b) NK vermeldt een exemplaar te München; volgens brieven van 14.12.70 uit de U.B. en van 23.12.70 uit de Staats-B. München is het daar echter niet. Reichl. Murm. vermeldt een exemplaar te Münster; volgens een brief van 23.1.71 uit de U.B. Münster is het daar niet, maar kan het tijdens de oorlog verloren gegaan zijn. c) Eerste uitgave in 1514.
97.	Quinque linguarum, Latinae, Theutonicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, dilucidissimus dictionarius. Vocabulaer in vijfderlei talen, Latijn, Duytsch, Walsch, Spaensch ende Italiaensch. Vocabulaire de cincq langages. Antwerpen, J. Steels, 1534. 4^o. A-F^4, G^6. 30 ff. a) NK 711; Peeters-Font. 328. b) Brussel KB* (II 12.505 A); Londen BM (C 33 f 18 (1); BMShT Dutch 118); Wenen National-B. c) Systematisch ingedeeld veeltalig woordenboek; een zestalige uitgave zonder Nederlands verscheen reeds te Zurich in 1505: Dictionarium sex linguarum Latinae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, Anglicae et Teutonicae dilucidissimum. Tiguri, 1505 (Draudius I, p. 1345). Latere uitgaven in

[p. 163]

	zeven of acht talen verschenen in 1540, ca. 1540, in 1546, 1548, 1552, 1558, 1569, 1573 en 1580.
98.	Noel van Berlaimont, Vocabulare van nyeus gheordineert. Ende wederom gecorrigeert om lichtelic francois te leeren lesen, scriven ende spreken. Vocabulaire de nouveau ordonne et de rechief recorrige pour aprendre legierement a bien lire escripre et parler francois et flameng. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1536. 4^o. A-I^4, K^6. 42 ff. a) NK 098 = 4464; Verd. Vocab. 2; Aurel. 113.120. b) Cambridge Mass. Harvard University (NC5. B4555. 530 vb: card number 56-535, vroeger B. Arenberg; hiervan Leiden WNT* fotocopie). c) Eerste uitgave ca. 1530.
99.	Cornelius Crocus, Absolutissima grammaticae institutionis propaedeumata. Antwerpen, Michael Hillen, maart 1537. 4^o. A-L^4. 44 ff. a) NK 2729. b) Strängnas Domkyrko-B. c) Latijns-Nederlands schoolboekje.
100.	Simon Pelegromius, Synonymorum Sylva, in usum eorum qui compositioni student epistolarum congesta. 's-Hertogenbosch, Gerhard van der Hatert, 1537. 8^o. A-M^8. 96 ff. a) NK 3685. b) 's-Hertogenbosch Prov. Genootschap (1537 's-Hert. 1; waarvan Leiden WNT* fotocopie). c) Alfabetisch Nederlands-Latijns woordenboek, met voor elk Nederlands trefwoord een hele reeks Latijnse synoniemen. Latere uitgaven in 1541, 1542, 1546, 1548, 1555 (twee), 1563 en 1577.
101.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum, una cum certissimis Syntaxeos praeceptionibus, libellus iam recens recognitus. Antwerpen, Michael Hillen, 1537. 4^o. A-E^4, F^6. 26 ff. a) NK 3582; Bibl. Belg. I M 116. b) Leuven UB, maar verloren gegaan in 1914. c) Eerste uitgave in 1514.
102.	Dictionarium in Figuram seu exemplaris interpolla introductorium iuvenibus multum accomodatum, pristino vocabulario multo uberius, facillimo iam Alphabetico ordine collectum ac denuo revisum. Antwerpen, Michael Hillen, 1538. 4^o. A-C^4. 12 ff.

[p. 164]

	a) NK 2780. b) Strängnas Domkyrko-B. c) Latijns-Nederlandse woordenlijst voor schoolgebruik; misschien een nieuwe bewerking van de Figura sive forma exemplaris (ca. 1513).
103.	(Petrus Curius) Rerum maxime vulgarium congesta per locos in puerorum gratiam vocabula, Graece et Teutonice interpretata. Antwerpen, Michael Hillen, 1538. 4^o. A-E^4, F^6. 26 ff. a) NK 666. b) Brussel KB* (II 33284 A; waarvan Leiden WNT* fotocopie en Nederlands alfabetisch register). c) Latijns-Grieks-Nederlands systematisch ingedeeld woordenboek; uit de voorrede blijkt dat Petrus Curius er de auteur van is. Latere uitgaven verschenen in 1541, 1543 en 1550.
104.	Joannes Custos Brechtanus, Etymologia, quam ipsemet author sub extremum iam diem extrema apposita manu diligentius castigavit locupletavitque. Antwerpen, Michael Hillen, 1539. 4^o. A-N^4, O^6. 58 ff. a) NK 668. b) Brussel KB* (L.P. 16.380). c) Eerste uitgave in 1515; aan deze uitgave werd ook een Latijns-Nederlands alfabetisch register toegevoegd.
105.	Sebaldus Heyden. Formulae puerilium colloquiorum. 's-Hertogenbosch, Gerard van der Hatert, Januari 1540. 8^o. A-E^8, F^4. 44 ff. a) NK 1071. b) 's-Hertogenbosch Prov. Genootschap (1540 's-Hert. 1). c) Latijns-Nederlands schoolboekje met modeldialogen; bewerking van een Latijns-Duits werkje van S. Heyden, waarvan de eerste druk in 1528 te Straatburg verscheen (A. Bömer, Die lateinischen Schülergespräche der Humanisten. I. Berlin, 1897, p. 147, n. 1.). Latere uitgaven in 1570 en 1576.
106.	Septem linguarum Latinae, Teutonicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, Anglicae, Almanicae, dilucidissimus dictionarius. Vocabulaer in sevenderley talen Latijn, Duytsch, Walsch, Spaensch, Italiaens, Engels ende Hoochduytsch. Vocabulair de sept languages. Antwerpen, Joannes Crinitus, 1540. 4^o obl. A-G^8, H^4. 60 ff. a) NK 712; Peeters-Font. 336. b) Amsterdam UB* (Ned. Inc. 200; Burger I Ned. 200); Oxford Bodl. Libr. c) Eerste uitgave in 1534, met slechts vijf talen (zonder Engels en Duits).

[p. 165]

107.	Noel van Berlaimont. Vocabulare van nyeus gheordineert. Ende wederom gecorrigeert om lichtelic francois te leeren lesen scriven ende spreken. Vocabulaire de nouveau ordonne et de rechef recorrige pour apprendre legierement a bien lire escripre et parler francois et Flameng. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1540. 4^o. A-I^4, K^6. 42 ff. a) NK 279 en 096; Verd. Vocab. 3; Aurel. 113.121. b) Leiden UB* (1496 B 20; waarvan WNT fotocopie). c) Eerste uitgave ca. 1530.
108.	Septem linguarum Latinae, Teutonicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, Anglicae, Almanicae, dilucidissimus dictionarius. Vocabulaer in sevenderley talen Latijn, Duytsch, Walsch, Spaensch, Italiaens, Engels ende Hoochduytsch. Vocabulair de sept languages. Antwerpen, H. Peetersen (ca. 1540 of iets later?). 4^o obl. A-G^8, H^4. 60 ff. a) NK 2781 + 0358. b) Leiden UB* (1497 G 19). c) Eerste uitgave in 1534, met slechts vijf talen (zonder Engels en Duits).
109.	Hieronymus Cingularius, Synonymorum collectanea Gallice simul et Teutonice in puerorum gratiam exposita. Antwerpen, Michael Hillen, 1540. 8^o. A^8, B^4, C-K^8, L^3. 12 ff. + 134 pp. a) NK 4210. b) 's-Gravenhage KB* (150 F 50; waarvan Leiden WNT xeroxcopie). c) Eerste uitgave in 1529.
110.	Hieronymus Cingularius, Synonymorum collectanea, gallice simul et teutonice in puerorum gratiam exposita (Antwerpen, Michael Hillen) z.j. 8^o. A^8, B^4, C-I^8. 12 ff + 112 pp. (+ ?). a) NK 579. b) Brussel KB* (II 28575 A). c) Aan deze uitgave ontbreekt het slot, misschien is het dezelfde druk als de vorige; de eerste uitgave verscheen in 1529.
111.	(Joannes Sartorius, Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbariem exercitus) (Leiden, Peter Claesz. van Balen, ca. 1540 of iets later). 8^o. a) NK 3883 (als: Sententiae latino-belgicae). b) Leiden UB* (1402 E 5, nr. 13). c) Slechts één folium en fragmenten van twee andere folia bewaard, overeenkomend met f. B 5^r, 5^v en met B 4^r en B 8^v in de uitgave van 1543.

[p. 166]

	De bladverdeling is volledig gelijk met deze uitgave, maar de spelling en ook de woordkeuze verschillen hier en daar. Latere uitgaven in 1543, 1545, 1556, 1563 en 1573.
112.	(Petrus Curius) Pappa rerum maxime vulgarium congesta per locos in puerorum gratiam, vocabula continens Graece Teutoniceque interpretata repurgata a mendis et locupletata. Antwerpen, Michael Hillen, 1541. 8^o. A-F^8, G^4. 52 ff. b) Gent UB* (A 19870). c) Eerste uitgave in 1538.
113.	Joannes Murmellius, Nuclei de nominum verborumque declinationibus. Antwerpen, Michael Hillen, 1541. 8^o. A-D^8. 32 ff. a) Bibl. Belg. I M 111. b) Gent UB* (A 6808). c) Eerste uitgave in 1514; het Nederlands in deze uitgave verschilt van dat in de andere, Nedersaksische uitgaven.
114.	Simon Pelegromius, Synonymorum sylva, in usum eorum qui compositioni student epistolarum congesta. Antwerpen, Joannes Hillen. 1541. 8^o. A-M^8. 96 ff. b) 's-Hertogenbosch Prov. Genootschap (34 F 31). c) Eerste uitgave in 1537.
115.	Simon Pelegromius, Synonimorum Sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum congesta. Antwerpen, Antonius Dumaeus, 1542. 8^o. A-K^8, L^6 87 ff. b) Brussel KB* (III 1504 A; Cockx 3954); Leuven UB* (4 A 7664). c) Eerste uitgave in 1537.
116.	Jean Boutillier, Summe ruyael, Antwerpen, Simon Cock, 1542. fol. A-Z^4, A-V^4, X^6. 2 + 178 + 3 ff. a) Bibl. Belg. I B 146. b) 's-Gravenhage KB (603 B 6); Leiden UB (271 A5^1; 1498B4); Brussel KB* (III 67.078 C; Cockx 385); Leeuwarden Prov. B. c) Eerste uitgave in 1483; in deze uitgave bevindt het Vocabulaer zich op ff. 1^v-2^v.
117.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Latinogermanicum. Antwerpen, Gulielmus Montanus, 1542. 4^o. 4 + A-Z^4, a-x^4. 180 ff.

[p. 167]

	a) Bibl. Belg. II 199; Verd. Das. 1. b) Gent UB* (BL 808); Utrecht UB (X qu 83^1); Keulen UB (WA IV 172). c) Alfabetisch Latijns-Nederlands woordenboek, waarvan latere uitgaven verschenen in 1546 (twee), 1557 en 1567. De eerste druk van het Latijns-Duitse Dictionarium van Dasypodius verscheen in 1535 te Straatsburg; in 1536 werd er ook een Duits-Latijns deel aan toegevoegd (Verd. Das. pp. 974-980 en 1024-1025). De Nederlandse bewerking werd in 1542 verzorgd door Antonius Schorus, die er volgens Verdeyen toen ook een Nederlands-Latijns deel aan toevoegde, dat echter verloren gegaan zou zijn; De Smet heeft daarentegen aangetoond dat de eerste Nederlands-Latijns bewerking waarschijnlijk die van 1556 is (G. de Smet, Deutsche Einflüsse auf die niederländische Lexicographie des 16. Jahrhunderts, in Niederdeutsche Mitteilungen, 22 (1966), pp. 67-78; Verd. Das. pp. 1000-1002).
118.	Petrus Curius, Pappa rerum maxime vulgarium congesta per locos in puerorum gratiam, vocabula continens, Graece, Teutoniceque interpretata, repurgata à mendis, et locupletata. Antwerpen, Michael Hillen, 1543. 8^o. A-F^8, G^4. 52 ff. b) Antwerpen MPM* (A 2458). c) Eerste uitgave in 1538.
119.	(Joannes Sartorius) Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbariem exercitus. Antwerpen, Joannes Hillen, 1543. 8^o. A-M^8, N^7. 103 ff. b) Brussel KB* (II 15.422 A; Cockx 4317). c) Latijnse zegswijzen, in het Nederlands vertaald en met verklaringen in het Latijn. Deze anonieme uitgave en die van 1556 stemmen letterlijk, op enige drukfouten na, overeen met die van 1563, waarin aan de titel is toegevoegd Auctore Joanne Sartorio, zodat blijkt dat Sartorius er de auteur van is. Eerste uitgave ca. 1540.
120.	Joannes Paludanus, Dictionariolum rerum maxime vulgarium, cum Flandrica et Gallica interpretatione. Gent, Joos Lambrecht, 1544. 4^o. II^2, A-L^4. 2 + 44 ff. a) Bibl. Gant 70. b) Antwerpen MPM* (R 14.24); Utrecht UB (X.qu.83^2; waarvan Leiden WNT* fotocopie en Nederlands alfabetisch register).

[p. 168]

	c) Systematisch ingedeeld Latijns-Frans-Nederlands woordenboek; latere uitgaven in 1549 en 1561.
121.	Hieronymus Cingularius, Synonymorum collectanea Gallice simul et Teutonice in puerorum gratiam exposita. Antwerpen, Michael Hillen, 1544. 8^o. A^8, B^4. C-K^8, L^3. 12 ff. + 134 pp. b) Gent UB* (R 461). c) Eerste uitgave in 1529.
122.	(Joannes Sartorius) Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbariem exercitus. Antwerpen, Joannes Gravius, 1545. 8^o. A-L^8, M^6. 94 ff. b) Urtecht UB (B. oct. 70 Rar.). c) De titelpagina ontbreekt; de opdracht is van Joannes Sartorius. De tekst komt overeen met de uitgaven van Sartorius, waarvan de eerste druk verscheen ca. 1540; alleen bevat deze uitgave van 1545 enige passages over Cornelius Crocus (f.E3^v, G3: Croconelius), die in de uitgaven van 1543, 1556 en 1563 ontbreken.
123.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius, oktober 1545. 4^o. A-Z^4, AA-ZZ^4, AAA-ZZZ^4, AAAA^4, BBBB^3. 4 + 279 ff. a) Bibl. Belg. II S 349. b) Brussel KB* (L.P. 3133 A; Cockx 4339). c) Alfabetisch Latijns-Grieks-Nederlands woordenboek; latere uitgaven in 1546, 1548, 1551, 1552, 1554, 1557, 1559, 1560, 1563, 1567, 1573, 1581, 1594 en 1600.
124.	Noel van Berlaimont, Die Conjugacien in Franchoys ende in Duytsch oft in Vlaems. Conjugations en Franchoys et en baz Alleman ou Flameng. Antwerpen, Hans de Laet, 1545. 8^o. A-D^8. 32 ff. a) Riemens 18. b) Londen BM (12962.c.4; BM ShT Dutch 18). c) Frans-Nederlands grammatisch werkje, dat in 1552 opnieuw werd uitgegeven als tweede deel van Een profitelijck boecxken. In 1576 werd een sterk vermeerderde uitgave bezorgd door P.A. Hyperphragme of Overdhage, ook Pieter de Zuttere genoemd. Riemens vermeldt nog dat Jan van Waesberghe vóór 1569 er een uitgave van gedrukt zou hebben, waarvan echter geen spoor meer te vinden is.

[p. 169]

125.	Ambrosius Calepinus, Pentaglottos, Hoc est, quinque linguis, nempe Latina, Graeca, Germanica, Flandrica et Gallica constans. Antwerpen, Joannes Gymnicus (Aegidius Diesthemius dr.) 1545. 8^o. a^4, b-d^8, A-Z^8, AA-ZZ^8, Aa-Zz^8, Aaa-Sss^8, Ttt^6. 730 ff. b) Brussel KB* (VH 23.322 A; Cockx 536); Leiden WNT*. c) Ingekorte bewerking van het zeer uitvoerige Latijnse Dictionarium van Ambrosius Calepinus, waarvan de eerste uitgave in 1502 te Reggio nell'Emilia verscheen; in deze Pentaglottos werden de Latijnse trefwoorden voorzien van Griekse, Duitse, Nederlandse en Franse equivalenten; een latere uitgave met volledig dezelfde tekst is gedateerd 1546.
126.	Le Dictionnaire des huict langaiges: grec, latin, flamang, francois, espagnol, italien, anglois et aleman. Paris, Pasquier le Tellier. 1546. 16^o. b) Volgens Quemada (Anon, p. 36) bevindt deze uitgave zich te Rome; volgens navraag gedaan in januari-mei 1971 in de Accademia Nazionale dei Lincei, de Vaticaanse bibliotheek, de bibliotheek van de Gregoriana en de Biblioteca Nazionale Centrale bevindt ze zich echter in geen van deze bibliotheken. Deze druk wordt ook vermeld door J.C. Brunet, Manuel du libraire et de l'amateur des livres. II. Paris, 1865, p. 695. c) Eerste uitgave in 1534 (met slechts vijf talen).
127.	Simon Pelegromius, Synonymorum Sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum, congesta, recognita, et aucta. 's-Hertogenbosch, Joannes Schoeffer, 1546. 8^o. A-Z^8, AA^8, BB^5. 197 ff. a) Brink 23. b) 's-Hertogenbosch Prov. Genootschap (1546 's-Hert. 1). c) Eerste uitgave in 1537.
128.	Petrus Dasypodius. Dictionarium Latinogermanicum. Antwerpen, Aegidius Diesthemius, 1546. 4^o. 4 + A-X^8, Y^4. 176 ff. a) Verd. Das. 2. b) Antwerpen MPM* (A 2973); Leiden MNL* (1497 C 36, in één band met het Nederlands-Latijnse Dictionarium van 1556). c) Eerste uitgave in 1542.
129.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Latinogermanicum. Antwerpen, Aegidius Diesthemius, 1546. 4^o. 4 + A-Y^8. 180 ff. a) Verd. Das. 2. b) s'-Gravenhage KB* (298 D 21).

[p. 170]

	c) Behalve kleine wijzigingen in het voorwerk en achteraan dezelfde uitgave als de vorige; de eerste uitgave verscheen in 1542.
130.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton; Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Michael Hillen. 1546. 4^o A-Z^4, AA-ZZ^4, AAA-ZZZ^4, AAAA^4, BBBB^3. 4 + 279 ff. a) Bibl. Belg. II S 350. b) Antwerpen MPM* (R 47.17); Antwerpen SB (C 180. 525). c) Eerste uitgave in 1545.
131.	Ambrosius Calepinus, Pentaglottos, Hoc est, quinque linguis, nempe Latina, Graeca, Germanica, Flandrica, et Gallica constans. Antwerpen, Joannes Gymnicus (Aegidius Diesthemius dr.), 1546. 8^o. a^4, b-d^8, A-Z^8, AA-ZZ^8, Aa-Zz^8, Aaa-Sss^8, Ttt^6. 730 ff. b) Antwerpen MPM* (A 4172); Antwerpen SB (C 41319); Amsterdam UB (967 J 16); Gent UB (160 C 17); Bergen UB (22/O 897); Utrecht UB (Litt. lat. quart. 165). c) Eerste druk in 1545.
132.	Naembouck van allen naturelicken, ende ongheschuumden vlaemschen woirden, by a b c, overghezett in walscher tale. Vocabulaire des naturelz, et non forains motz flamengs, translaté en langue Gallicane. Gent, Joos Lambrecht, 1546. 4^o. A-T^4, 76 ff. a) W. Pée, Prof. Dr. René Verdeyen (Zoutleeuw, 1883 - Luik, 1949), in Gentse Bijdragen, XXV (1968), pp. 3-16, met vier afbeeldingen uit het enige exemplaar, door W. Hellinga in 1966 te Warmond ontdekt; E. Cockx-Indestege, The first edition of the Naembouck by Joos Lambrecht (1546), in Quaerendo, I (1971), pp. 13-15. b) Warmond Seminarie-B., waarvan Brussel KB* microfilm (L.P. Mic. 64, Cockx 4967) en Leiden WNT* microfilm en xeroxcopie. c) Alfabetisch Nederlands-Frans woordenboek: latere uitgaven in 1562, 1582 en s.a.
133.	Le Dictionaire des huict Languages: c'est a sçavoir Grec, Latin, Flamen, Francois, Espagnol, Italien, Anglois, et Aleman. Parijs, Pasquier le Tellier, 1548. 16^o. a-n^8, o^7. 111 ff. a) Quemada Anon. p. 36. b) Madrid BN (R 18894). c) Eerste uitgave in 1534 (met slechts vijf talen).

[p. 171]

134.	Simon Pelegromius, Synonymorum Sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum congesta, recognita et aucta. 's-Hertogenbosch, Joannes Schoeffer, 1548. 8^o. A-Z^8, AA^8, BB^4. 196 ff. b) Brussel KB* (V.5614^3). c) Eerste uitgave in 1537.
135.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1548. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^6, AAA-KKK^8, LLL^4. 452 ff. a) Bibl. Belg. II S 351. b) Müunster UB (maar volgens brief van 23.1.71 uit de UB Münster tijdens de oorlog verloren gegaan). c) Eerste uitgave in 1545.
136.	Joannes Paludanus, Dictionariolum rerum maxime vulgarium, cum Flandrica et Gallica interpretatione. Gent, Joos Lambrecht, 1549. 4^o. II^2, A-L^4. 46 ff. a) Bibl. Gant. 85. b) Londen BM (626. c1^1; BM ShT Dutch 165). c) Eerste uitgave in 1544.
137.	Dictionarium trilingue, videlicet Latinum, Gallicum et Teuthonicum, Exemplorum Etymologiae Brechtanae, Scholiorumque ad eandem pertinentium commoda narratio. Antwerpen, Martinus Nutius, 1549. 4^o. A-Z^4, Aa-Kk^4. 132 ff. b) Antwerpen MPM* (A 2077). c) Alfabetisch Latijns-Frans-Nederlands woordenboek, dat volgens de titel steunt op de Etymologia van Brechtanus; ten onrechte wordt het echter aan deze humanist toegeschreven, die reeds in 1525 overleed (J.A.U. Ernalsteen, De humanist Joannes Custos Brechtanus (ca. 1475-1525). Brecht, 1925, pp. XXXIII-XXXIV).
138.	Petrus Apherdianus, Methodus discendi formulas Latinae linguae. Deventer, Albert Pafraet, 1549. 8^o. A-Q^8. 128 ff. a) Aurel. 106.187; Graaf p. 30, nr. 1. b) Oosterhout B. Paters Capucijnen (878). c) Latijns-Nederlands schoolboekje met een zakelijke indeling; in 205 hoofdstukjes geeft het telkens tientallen uitdrukkingen over één kernwoord. Latere uitgaven in 1554, 1558, 1565 en 1574.

[p. 172]

139.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum. Antwerpen, Jan Loeus, 1550. 4^o. a) Reichl. Murm. XXIX. A. 26. b) Müunster UB (maar daar niet (meer) aanwezig volgens brief van 23.1.71 uit de UB Münster). c) Eerste uitgave in 1514.
140.	Petrus Curius, Pappa rerum maxime vulgarium congesta per locos in puerorum gratiam, vocabula continens, Graece Teutoniceque interpretata, repurgata a mendis et locupletata. Antwerpen, Joannes Loëi, 1550. 8^o. A-F^8. 48 ff. b) Antwerpen MPM* (A 2803). c) Eerste uitgave in 1538.
141.	Jean Boutillier, Summe ruyrael. Antwerpen, Weduwe Henric Peetersen, 1550. fol. A-Z^4, A-V^4, X^6. 2 + 178 + 3 ff. a) Bibl. Belg. I B 147. b) Brussel KB* (V.H.24651 C; V.H.24652^1 C; III 67.054 C; Cockx 386); Leuven UB* (3B 1984); Antwerpen MPM (R.8.9); Utrecht UB (L. fol. 943); Cambridge Mass. Harvard Univ. (slot ontbreekt; volgens NK 4130: ca. 1540 of iets later; kan echter wel de uitgave van 1550 zijn). c) Eerste uitgave in 1483; in deze uitgave bevindt het Vocabulaer zich op ff. 1^v-2^v.
142.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1551. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^4. 452 ff. a) Bibl. Belg. II S 352. b) Straatsburg UB (C d 154.245). c) Eerste uitgave in 1545.
143.	Vocabulaer in vier spraken, Duytsch, Francoys, Latijn ende Spaensch. Vocabulaire en quatre langues, Flamengue, Francoise, Latine, Espagnole. Dictionarium Quadrilingue, Teutonicum, Gallicum, Latinum, atque Hispanicum, D. Cornelio Valerio Traiectensi interprete. Vocabulario de quatro lenguas, Tudesco, Frances, Latino, y Español. Leuven, Bartholomé de Grave, 1551. 4^o. A-X^4. 84 ff. a) Peeters-Font. 303; Verd. Vocab. 4. b) Parijs B. Mazarine (10.149). c) Eerste uitgave (zonder Latijn en Spaans) ca. 1530.

[p. 173]

144.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum. Antwerpen (Joannes Loeus), 1551. 4^o. a) Reichl. Murm. XXIX.A. 28; Paquot XX 189, 13. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1514.
145.	Le Dictionnaire des huict langaiges: grec, latin, flamang, francois, espagnol, italien, anglois et aleman. Parijs (Guill. Thibout) 1552. 16^o. a-o^8. 112 ff. a) Quemada Anon. p. 37. b) Parijs BN (Res. X 1741). c) Eerste uitgave (met slechts vijf talen) in 1534. Graesse (II 387 en VIII 246) vermeldt als uitgever van deze druk Guill. Thibout.
146.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1552. 8^o, A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 353. b) Gent UB (BL 8149); Leiden WNT*. c) Eerste uitgave in 1545.
147.	Noel van Berlaimont, Vocabulare van nyeus gheordineert. Ende wederom gecorrigeert om lichtelic francois te leeren lesen scriven ende spreken. Vocabulaire de nouveau ordonné et de rechief recorrige pour aprendre legierement a bien lire escripre et parler francois et Flameng. Antwerpen, Andries Luberts, 1552. 4^o. A-K^4. 40 ff. a) Verd. Vocab. 5 + III 5; Verd. Luyth. 176-177, b) Brussel KB* (LP 168 A; Cockx 4604); Parijs B. Mazarine (in één band met G. Luython, Dictionaire, 1552, maar volgens brief van 11.12.70 uit de B. Mazarine verloren gegaan tussen 1925 en 1945). c) Eerste uitgave ca. 1530.
148.	Joannes Henricus Scoendervvordanus, Fundamentum Scholasticorum Georgii Macropedii, Seu Prima Literariae Institutions Rudimenta Germanicè enarrata. Antwerpen, Joannes Loëi, 1552. 4^o. A-F^4. 24 ff. a) Bibl. Belg. I M 43. b) Gent UB* (A 1335). c) Latijns grammatisch schoolboekje, met een interlineaire Nederlandse vertaling; zonder Nederlandse vertaling verscheen reeds in 1538 een

[p. 174]

	uitgave van dit Fundamentum Scholasticorum van Macropedius te Utrecht bij Joannes Bernardus (Bibl. Belg. I M 42).
149.	Joannes Henricus Scoendervvordanus, Nominum et verborum quae in Institutionibus Grammaticae Georgii Macropedii Exemplorum loco passim assumuntur Germanica interpretatio. Antwerpen, Joannes Loëi, 1552. 4^o. A-D^4, E^2. 18 ff. a) Bibl. Belg. I M 48. b) Gent UB* (A 1336). c) Latijns-Nederlandse woordenlijst bij de Institutiones Grammaticae (1538 en 1550) van Macropedius.
150.	Noel van Berlaimont, Een profitelijck boecxken om Francoys ende Duytsche oft Vlaems te leeren spreken. Ung prouffitable livret pour apprendre a parler Francoys et bas alleman ou Flameng. Antwerpen, Andries Luberts, 1552. 8^o. A-C^8. 24 ff. a) Verd. Vocab. III 5 a; Riemens 13-14. b) Augsburg SB (Rar.). c) Frans-Nederlands gesprekboekje, volgens Riemens veeleer een op zichzelf staand werkje dan een verkorte uitgave van het Vocabulare van Berlaimont. Omdat onmiddellijk vóór de tekst als titel staat de cleyn Colloquia en op het einde de cleyn walsce Colloquia, vermoedt Riemens dat dit De cleyne Colloquien int vlaemsche ende franchois zijn, die reeds in 1550 bij J. Lambrecht te Gent waren uitgegeven, maar die verloren gegaan zijn (Bibl. Gant. I 87; Verd. Vocab. III 3a). Als tweede deel werden in 1552 Die Conjugacien (1545) van Berlaimont opnieuw opgenomen.
151.	Glaude Luython, Dictionaire en Franchois et Flameng ou bas allemant. Dictionaris in Fransoys ende vlaemsch oft neder duytsch. Antwerpen, Gregorius de Bonte, 1552. 4^o. A-M^4. 48 ff. a) Verd. Luyth. 176-177. b) Parijs B. Mazarine (in één band met N. van Berlaimont, Vocabulare, 1552, maar volgens brief van 11.12.70 uit de B. Mazarine verloren gegaan tussen 1925 en 1945). c) Tweede uitgave in 1555.
152.	Petrus Apherdianus. Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Joannes Latius, 1552. 8^o. A-K^8, L^7. 87 ff. a) GK V 7257; Aurel. 106.188; Graaf p. 31, nr. 4. b) Münster UB (7an: X 2772; 6an: M^4 266, waarvan Leiden WNT* fotocopie en Nederlands alfabetisch register); Gent UB (BL 1817^1).

[p. 175]

	c) Zakelijk, volgens verschillende onderwerpen ingedeeld Latijns-Nederlands woordenboek. Volgens sommige bibliografieën zou er een eerste druk van verschenen zijn te Keulen in 1545, waarvan echter geen spoor bewaard is (Graaf p. 29, nr. 2; G. de Smet, Deutsche Einflüsse auf die niederländische Lexikographie des 16. Jahrhunderts, in Niederdeutsche Mitteilungen, 22 (1966), p. 77). Een Duitse bewerking verscheen wel te Keulen in 1575 (Graaf p. 58, nr. 25: GK V 7258). Ten onrechte vermelden Aurel. en Graaf een exemplaar te München; volgens brief van 11.12.70 uit de SB München is het daar niet aanwezig. Verwarring met Münster is waarschijnlijk. Latere uitgaven verschenen in 1554, 1556, 1560, 1564, 1568, 1576, 1581 en 1593.
153.	Jan van den Werve, Het Tresoor der Duytsscher talen. Antwerpen, Hans de Laet, 2 november 1552 (achteraan: 1553). 8^o. A-L^8, M^6. 94 ff. a) Bibl. Belg. I W 20. b) Gent UB* (R. 535, waarvan Leiden WNT fotocopie). c) Alfabetisch woordenboek dat voor bastaardwoorden goede Nederlandse equivalenten geeft. Latere uitgaven in 1559, 1568 en 1577; A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek, XX, p. 119, vermeldt nog drukken van 1564 en 1567, die ik echter niet heb kunnen vinden, evenmin als L. van den Branden (Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16de eeuw, pp. 20-21, n. 15).
154.	Jan van Mussem, Rhetorica dye edele conste van welsegghene. Antwerpen, Weduwe Henric Peetersen, 1553. 8^o. A-L^8, M^4. 92 ff. a) Bibl. Belg. I M 133. b) Gent UB* (R 431; waarvan Leiden WNT fotocopie); Antwerpen SB (C 150. 940). c) Als aanhangsel bij zijn handboek over de Rhetorica geeft Van Mussem een alfabetische lijst van bastaardwoorden, Een seer profitelijc Vocabularius van vreemde termen, die 32 bladzijden telt. Cfr. verder nog J.F. Vanderheyden, Jan van Mussem, in Verslagen en Mededelingen van de Kon. Vl. Academie voor taal- en letterkunde, 1952, pp. 289-306 en 923-948.
155.	Joannes Murmellius, Enchiridion Nominariorum. Nijmegen, Petrus Elzerius, 1553. 8^o. a) Reichl. Murm. XXIX.B.4; Paquot XII 192, 22. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave ca. 1515.

[p. 176]

156.	Noel van Berlaimont, Vocabulare van nyeus gheordineert. Ende wederom gecorrigeert om lichtelic francoys te leeren lesen scrijven ende spreken. Vocabulaire de nouveau ordonne et de rechief recorrige pour aprendre legierement a bien lire, escripre et parler francoys et flameng. Antwerpen, Wouter Morbir (ca. 1553). 4^o. A-R^4. 68 ff. a) NK 097; GK XI 6674; Aurel. 113. 122; Het Boek XXVI 247-251. b) Frankfurt am Main SB (waarvan Leiden WNT* fotocopie; volgens brief van 3.2.71 uit de SB en UB Frankfurt daar echter niet meer aanwezig). c) Eerste uitgave ca. 1530.
157^a.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ, quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1554. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 354. b) Brussel KB* (LP 85 A; Cockx 4340); Leiden UB (1193 G 35). c) Eerste uitgave in 1545.
157^b.	Petrus Apherdianus, Methodus discendi formulas Latinae linguae. Antwerpen, Joannes Latius. 1554. 8^o. A-O^8. 112 ff. b) Madrid BN (3/42173^3). c) Eerste uitgave in 1549.
157^c.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Joannes Latius. 1554. 8^o. A-L^8. 88 ff. b) Madrid BN (3/42173^1). c) Eerste uitgave in 1552.
158.	Simon Pelegromius, Synonymorum Sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum congesta. Antwerpen, Gillis van den Rade, 1555. 8^o. 421 pp. a) Paquot VI 284, 1; Sermon 262; Brink p. 110, bij nr. 23. b) Geen exemplaar bekend. c) Zou nog alleen Latijn-Nederlands zijn, in tegenstelling tot de volgende uitgave; de eerste uitgave verscheen in 1537. Volgens F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkopers en uitgevers in Antwerpen. 1891, p. 83, vestigde G. van den Rade zich echter pas in 1570 te Antwerpen.
159.	Simon Pelegromius, Synonymorum sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum atque carminum congesta, recognita, et multis in locis aucta. Versae sunt hac editione turn dictiones turn phrases in Gallicum

[p. 177]

	sermonem, in quem editus est quoque Index locupletissimus, ordine alphabetico digestus. Antwerpen, Jan Withage, 1555. 8^o. A-Z^8, Aa-Dd^8, Ee^7. 421 pp. + 12 ff. b) Brussel KB* (II 13.740 A; Cockx 3955); Londen BM (12935. aa. 38; BM ShT Dutch 166). c) In deze uitgave werden voor het eerst aan de Nederlandse trefwoorden Franse equivalenten toegevoegd; ook werd een Frans alfabetisch register opgenomen. De eerste, Nederlands-Latijnse, uitgave verscheen in 1537.
160.	Glaude Luython, Dictionaire en francois et flameng ou bas Allemant. Dictionaris in francoys ende vlaemsch oft nederduytsch. Antwerpen, Gregorius de Bonte, 1555. 4^o. A-M^4. 48 ff. b) Leiden WNT* fotocopie en Nederlands alfabetisch register, zonder vermelding van de plaats waar het origineel zich bevindt. c) Eerste uitgave in 1552.
161.	Petrus Apherdianus. Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Joannes Latius, 1556. 8^o. A-K^8, L^7. 87 ff. a) Aurel. 106. 190; Graaf p. 32, nr. 5. b) Brussel KB* (VH 10. 352 A 1; Cockx 125); Gent UB (BL 5181). c) Eerste uitgave in 1552.
162.	(Joannes Sartorius) Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbariem exercitus. Antwerpen, Joannes Loëi, 1556. 8^o. A-K^8, L^4. 83 ff. b) Brussel KB* (VH 10. 352 A 2; Cockx 4318). c) Eerste uitgave ca. 1540.
163.	Joannes Berckelaer, Dictionarium Germanicolatinum. Antwerpen, Joannes Loëus, 1556. 4^o. x^4, A-V^8, X^4. 168 ff. b) Leiden UB* (Th. 1427; 1499 E 31; waarvan Leiden WNT en Groningen UB fotocopie). c) Alfabetisch Nederlands-Latijns woordenboek. Volgens Sermon p. 268 kende het een tweede uitgave ‘Apud Ant. Flenium, 1569’, die ik echter niet heb kunnen vinden; zou het geen verschrijving kunnen zijn voor ‘Ant. Tilenium’ en slaan op het gelijknamige Dictionarium Germanicolatinum van Dasypodius waarvan in 1569 een uitgave verscheen bij Tilenius?
164.	Evaldus Gallus, Dictionariolum Latinogermanicum. Antwerpen, Joannes Latius, 1556. 8^o. A-O^8, P^4. 116 ff.

[p. 178]

	b) 's-Gravenhage KB* (525 C 63; waarvan Leiden WNT microfilm en xeroxcopie); vroeger Maastricht SB (A.J. Flament, Catalogus van de Stadsbibliotheek van Maastricht. II. Maastricht, 1894, p. 973), maar volgens brief van 28 juni 1971 uit de SB Maastricht daar niet meer aanwezig. c) Latijns-Nederlands woordenboek, ingedeeld volgens de Latijnse verbuigingen en vervoegingen.
165.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Germanicolatinum, priori Latinogermanico vice versa respondens. Antwerpen, Joannes Gymnicus, juni 1556. 4^o. 2 + A-V^8, X^4. 166 ff. a) Verd. Das. 3. b) Leiden MNL* (1497 C 36, in één band met het Latijns-Nederlandse Dictionarium van 1546). c) Alfabetisch Nederlands-Latijns woordenboek, waarvan latere uitgaven verschenen in 1569 (twee) en 1573. De Latijns-Nederlandse tegenhanger ervan was reeds in 1542 verschenen.
166.	Dictionarium quatuor linguarum, Teutonicae, Gallicae, Latinae, et Hispanicae, Cornelio Valerio Ultraiectino interprete. Vocabulaire en quatre langues, Flamengue, Françoise, Latine, Espaignole. Vocabulaer in vier spraken, Duytsch, Francois, Latijn ende Spaensch. Leuven, Bartholomé de Grave, 1556. 4^o. A-X^4. 84 ff. a) GK XI 661; Peeters-Font. 304; Verd. Vocab. 6. b) Leiden UB* (1072 D 30^1); Londen BM (827. ee. 2; MB ShT Dutch 62); Dresden KB. c) Eerste uitgave (zonder Latijn en Spaans) ca. 1530.
167.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Latinogermanicum. Antwerpen, Joannes Gymnicus, 1557. 4^o. 4 + A-Y^8. 180 ff. a) Bibl. Belg. II D 200; Verd. Das. 4. b) Antwerpen MPM* (R 47. 20); Gent Kon. Vlaamse Academie. c) Eerste uitgave in 1542.
168.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.) 1557. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 355. b) Brussel KB* (II 26.089 A; Cockx 4341); Leiden UB (521 B 15). c) Eerste uitgave in 1545.

[p. 179]

169.	Gabriel Meurier, Vocabulaire François-Flameng. Antwerpen, Christofle Plantin, 1557. 8^o. A-R^8. 136 ff. a) Ann. Plant. 13, 1; Vreese 727, 1a. b) Antwerpen MPM* (R. 55.10); Gent UB* (R. 460^1; waarvan Leiden WNT microfilm en xeroxcopie); München Staats-B. (L. g. sept. 81).. c) Alfabetisch Frans-Nederlands woordenboek; latere uitgaven verschenen in 1562, 1566, 1570, 1574 en 1584. De Nederlands-Franse tegenhanger ervan, het Dictionaire Flamen-Francois van Meurier, verscheen voor het eerst in 1563.
170.	Gabriel Meurier, Colloques, ou nouvelle invention de propos familiers, pour facilement apprendre François et Flameng. Tsamencoutinghen, oft nieuwe Inventie van ghemeyne Redenen, om lichtelick ende correctelick te leeren Francois ende Nederduijtsch. Antwerpen, Christofle Plantin, 1557. 4^o. A-Q^4. 64 ff. b) Brussel KB* (LP 176 A; Cockx 2102); Antwerpen MPM* (R 12.12; waarvan Leiden WNT fotocopie en Nederlands alfabetisch register). c) Frans-Nederlands gesprekboekje, waarvan ook een ongewijzigde druk verscheen met het jaartal 1558 (cfr. M. Sabbe, De eerste uitgave van G. Meurier's ‘Colloques ou nouvelle invention de propos familiers’, in Het Boek, 20 (1931), pp. 109-110).
171.	Dictionarium, Colloquia sive Formulae Quatuor linguarum, Belgicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, denuo recognitum. Dictionaire. Colloques ou Devises familières en quatre langues, Flamen, François, Espaignol et Italien. Antwerpen, Jean Withage, 1558. 8^o. obl. A-X^8. 176 ff. a) Peeters-Font. 305; Verd. Vocab. 7. b) Antwerpen MPM* (A 4093). c) Eerste uitgave (zonder Italiaans en Spaans) ca. 1530.
172.	Vocabulario, Colloquios o Dialogos en Quatro lenguas, Flamengo, Frances, Español, y Italiano, de nuevo revisto y corregido desde el principio hasta el fin. Antwerpen, Jan Withage, 1558. 8^o obl. A-S^8. 144 ff. a) Peeters-Font. 306; Verd. Vocab. III 7a; Bourland p. 313. b) Parijs BN (X 15318). c) Eerste uitgave (zonder Italiaans en Spaans) ca. 1530.
173.	Le Dictionnaire des huict langages, Grec, Latin, Flamand, François, Italien, Espagnol, Anglois et Aleman. Lyon, Michel Jouve, 1558. 16^o. a-o^8. 223 pp.

[p. 180]

	a) Baudrier II 96. b) Parijs B. Mazarine (46.481). c) Eerste uitgave (in vijf talen) in 1534.
174.	Petrus Apherdianus, Methodus discendi formulas Latinae linguae. Antwerpen, Joannes Latius, 1558. 8^o. A-O^8, P^3. 115 ff. a) Aurel. 106. 192; Graaf p. 34, nr. 7. b) Amsterdam UB* (975 F 19). c) Eerste uitgave in 1549.
175.	Gabriel Meurier, Colloques, ou nouvelle invention de propos familiers, pour facilement apprendre Francois et Flameng. Tsamencoutinghen, oft nieuwe Inventie van ghemeyne Redenen, om lichtelick te leeren Francois, ende Nederduijtsch. Antwerpen, Christofle Plantin, 1558. 4^o. A-Q^4. 64 ff. a) Ann. Plant. 14, 1; Vreese 731, 3. b) Londen BM (1331.c.8(2); 628.f.30(1); MB ShT Dutch 133); Leiden WNT*. c) Eerste uitgave in 1557.
176.	Gabriel Meurier, Conjugaisons, Regles, et Instructions, mout propres et necessairement requises, pour ceux qui desirent apprendre François, Italien, Espagnol, et Flamen. Antwerpen, Jean van Waesberghe (Ameet Tavernier dr.), 1558, 4^o. A-M^4. 5 + 44 ff. a) Bibl. Belg. I M 2; Peeters-Font. 777; Ann. Plant. 15,2; Vreese 731,4. b) Brussel KB* (VB 5705^2 A 1; Cockx 2105); Londen BM (1331.C.8^1; BM ShT Dutch 133); Parijs BN (R.X. 955); Bergen UB (R 10/G 944). c) Grammatisch werkje in vier talen. Op f.29 begint een ander werkje met een nieuwe titelpagina: Breve Instruction Contenante la Manière de bien prononcer et lire le François, Italien, Espagnol, et Flamen, par Gabriel Meurier. Corte Instructie inhoudende de maniere om wel te prononceren ende te lesen Franchois, Italiaensch, Spaensch ende Nederduytsch.
177.	Gabriel Meurier, Formulaire de Missives, Obligations, Quitances, lettres de change, d'asseurances, et plusieurs Epitres familieres, messages, requétes, et instructions notables. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1558. 8^o. A-K^8, L^3. 82 + 3 ff. (verkeerd genummerd: ff.69 en 70 ontbreken). a) Vreese 732, 5a. b) Brussel KB* (II 69.922 A; Cockx 2108). c) Het tweede deel van dit werk bevat formules en briefmodellen in het Nederlands en het Frans: La seconde partie de missives en flamen et francois.

[p. 181]

178.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1559. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 356. b) Brussel KB* (II 25.942 A; Cockx 4342); Brugge SB (381). c) Eerste uitgave in 1545.
179.	Jan van den Werve, Den Schat der Duytsscher talen. Antwerpen, Hans de Laet, 1559. 8^o. A-M^8. 96 ff. a) Bibl. Belg. I W 21. b) Amsterdam UB* (OK 67-6); Londen BM (12972.a.21; BM ShT Dutch 210). c) Eerste uitgave in 1552/53.
180.	Colloquia Familiaria cum Dictionario Quatuor Linguarum, Teutonicae, Gallicae, Latinae, et Hispanicae, Cornelio Valerio Ultraiectino interprete latino. Colloques Familiares et Vocabulaire en quatre langues, Flamengue, Françoyse, Latine, Espaignole. Colloquia ende Vocabulaer in vier spraken, Duytsch, Francoys, Latijn ende Spaensch. Leuven, Bartholome de Grave, 1560. 4^o. A-X^4. 84 ff. a) Pecters-Font. 308; Verd. Vocab. III 7b; Bourland p. 314. b) Madrid BN (R 26403). c) Eerste uitgave (zonder Latijn en Spaans) ca. 1530.
181.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1560. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 357. b) Antwerpen MPM* (8-154); Gent UB (BL 539); Leiden UB (1168 G 8). c) Eerste uitgave in 1545.
182.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Joannes Latius, 1560. 8^o. A-M^8, N^4. 100 ff. (verkeerd genummerd tot 102; ff. 97 en 98 ontbreken). a) Aurel. 106.195; Graaf p. 37, nr. 10. b) Brussel KB* (II 25.943 A; Cockx 126); Amsterdam UB (975 F 20). c) Eerste uitgave in 1552.

[p. 182]

183.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum. Libellus brevis simul et eruditus. Antwerpen, Joannes Latius, 1561. 4^o. A-H^8. 64 ff. b) Brussel KB* (II 42.281 A 1; Cockx 2173). c) Eerste uitgave in 1514.
184.	Joannes Paludanus, Dictionariolum rerum maxime vulgarium, cum Flandrica et Gallica interpretatione, auctum et castigatum. Gent, Gerardus Salenson, 1561. 4^o. A-I^4, K^6. 81 pp. a) Bibl. Gant. 165. b) Gent UB* (G 129). c) Eerste uitgave in 1544.
185.	Vocabulaire, Colloques ou Dialogues en quatre langues Flamen, François, Espaignol, Italien. Antwerpen, Jean Withaghe, 1562. 16^o. a) Peeters-Font. 309. b) Rome B.P. Barbera (ondanks navraag te Rome heb ik niet kunnen vinden welke privé-(?) bibliotheek hier bedoeld wordt). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
186.	Naembouck van allen natuerlicken ende ongheschuumde vlaemsche woorden, ghestelt in ordene by a b c, ende twalsch daer by ghevought, van nieuws verbetert ende van veel Vlaemsche woorden grooteliken ghemeerdert. Vocabulaire des naturelz, et non forains motz flamengz, mis en ordre par a b c, avec le françois, de nouveau corrigé et grandement augmenté. Gent, Henric van den Keere, 1562 (het Octrooi achterin is van 1563). 4^o. A-Z^4, &^4. 96 ff. b) Antwerpen MPM* (R 28.12). c) Moderne uitgave: Het Naembouck van 1562. Tweede druk van het Nederlands-Frans Woordenboek van Joos Lambrecht, uitgegeven door R. Verdeyen. Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège. Liège-Paris, 1945. Eerste uitgave in 1546.
187.	Gabriel Meurier, Vocabulaire François-Flameng, Revue corrigé et diligemment augmenté. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1562. 8^o. A-N^8, O^7. 112 ff. a) Bibl. Belg. I M 17; Vreese 728, 1b. b) Gent UB* (R.751; waarvan Leiden WNT microfilm en xeroxcopie); Londen BM (12963.aa.10; BM ShT Dutch 133): telkens in één band met het Dictionaire Flamen-Francois van 1563. c) Eerste uitgave in 1557.

[p. 183]

188.	Dictionarium Tetraglotton seu Voces Latinae Omnes, et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica (quam passim Flandricam vocant) earum interpretatione. Antwerpen, Christophorus Plantinus. 1562. 4^o. + ^4, A-Z^44, a-z^4, Aa-Zz^4, Aaa-Nnn^4. 332 ff. a) Ann. Plant. 31-32, 2. b) Antwerpen MPM* (R. 24.15 met kanttekeningen van Kiliaan, waarvan Leiden WNT fotocopie en Nederlands alfabetisch register; A 326); Gent UB (211 H 44); Bordeaux SB (B 687). c) Alfabetisch Latijns-Grieks-Frans-Nederlands woordenboek; met enkel een andere titelpagina verschenen nog drie uitgaven in 1562 en één in 1563; een latere uitgave verscheen in 1599.
189.	Dictionarium Tetraglotton seu Voces Latinae Omnes, et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica (quam passim Flandricam vocant) earum interpretatione. Antwerpen, Haeredes Arnoldi Bierckmanni (Christophorus Plantinus dr.), 1562. 4^o. +^4, A-Z^4, a-z^4, Aa-Zz^4, Aaa-Nnn^4. 332 ff. b) Brussel KB* (II 70.816 A; Cockx 902); Antwerpen MPM* (A 382); Leeuwarden Provinciale B.
190.	Dictionarium Tetraglotton seu Voces Latinae Omnes, et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica (quam passim Flandricam vocant) earum interpretatione. Antwerpen, Joannes Steelsius (Christophorus Plantinus dr.), 1562. 4^o. +^4, A-Z^4, a-z^4, Aa-Zz^4, Aaa-Nnn^4. 332 ff. b) Brussel KB* (II 6896 A; Cockx 904); Antwerpen MPM* (A 1566; R 18.16); Antwerpen SB (C 10637); Amsterdam UB (1808 E 12).
191.	Dictionarium Tetraglotton seu Voces Latinae Omnes, et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica (quam passim Flandricam vocant) earum interpretatione. Antwerpen, Gulielmus Silvius (Christophorus Plantinus dr.), 1562. 4^o. +^4, A-Z^4, a-z^4, Aa-Zz^4, Aaa-Nnn^4. 332 ff. b) Brussel KB* (II 44,370 A; Cockx 903); Antwerpen MPM* (A 1601); Londen BM (66.a.7; BM ShT Dutch 62).
192.	Dictionarium Tetraglotton seu Voces Latinae omnes et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica earum interpretatione. Leuven, Johannes Bogardus (Christophorus Plantinus dr. 1562), 1563. 4^o. +^4, A-Z^4, a-z^4, Aa-Zz^4, Aaa-Nnn^4. 332 ff. b) Gent UB* (134 L 37); Leeuwarden Provinciale B.
193.	Der Fielen, Rabauwen of der Schalken Vocabulaer. Antwerpen, Jan de Laet, 1563. 8^o. A-D^8, E^7. 39 ff.

[p. 184]

	a) Bibl. Belg. I V 131. b) Gent UB* (R 1217); Londen BM (12331.aa.59; BM ShT Dutch 75). c) Het eerste deel van dit boekje is een alfabetische lijst van woorden uit de boeventaal (3 pp.). Sermon (p. 251) vermeldt er al een uitgave van uit 1558, die ik echter niet heb kunnen vinden; volgens de Bibl. Belg. is de uitgave van 1563 waarschijnlijk de eerste Nederlandse uitgave. Dit boekje werd volledig afgedrukt door J.G.M. Moormann (De geheimtalen, bronnenboek. Zutphen, 1934, pp. 9-76; de woordenlijst op clichés tussen p. 10 en p. 11), die het ook vergeleek met de Nederrijnse bron ervan, een Liber vagatorum, waarschijnlijk te Keulen gedrukt. Een andere uitgave ervan werd bezorgd door V. de Meyere en L. Baekelmans in Het Boek der Rabauwen en Naaktridders. Bijdragen tot de studie van het volksleven der 16e en 17e eeuwen. Antwerpen, 1914.
194.	Gabriel Meurier, Dictionaire Flamen-Francois nouvellement mis en lumiere. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1563. 8^o. A-O^8, P^6. 115 ff. a) Bibl. Belg. I M 17; Vreese 728, 1b. b) Gent UB* (R.751; waarvan Leiden WNT xeroxcopie); Londen BM (12963.aa.10; BM ShT Dutch 133): deze twee exemplaren in één band met het Vocabulaire francois-flameng van 1562; Wolfenbüttel Herzog August-B. (Kb 347). c) Alfabetisch Nederlands-Frans woordenboek, waarvan latere uitgaven verschenen in 1567, 1571 en 1577; de Frans-Nederlandse tegenhanger ervan was reeds verschenen in 1557.
195.	Simon Pelegromius, Synonymorum sylva in usum eorum qui compositioni student epistolarum atque carminum congesta, recognita, et multis in locis aucta. Versae sunt hac editione Belgicae tum dictiones tum phrases in Gallicum sermonem, in quem editus est quoque Index locupletissimus, ordine alphabetico digestus. Antwerpen, Jan Withage, 1563. 8^o. A-Z^8, Aa-Ee^8. 421 pp. + 13 ff. b) Brussel KB* (LP 3699 A); Leiden WNT*. c) Eerste uitgave in 1537.
196.	Joannes Sartorius, Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbariem exercitus. Antwerpen, Guilielmus Silvus, 1563. 8^o. A-L^8, +^8. 88 + 8 ff. b) Brussel KB* (II 12.914 A; Cockx 4259); Londen BM (12972.aaa.10; BM ShT Dutch 182). c) Eerste uitgave (anoniem) ca. 1540; aan deze uitgave werd nog een

[p. 185]

	kleine appendix, met ook Latijns-Nederlandse zegswijzen en voorbeelden van lettertypes, toegevoegd.
197.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen. Joannes Steelsius (Jan Graphaeus dr.), 1563. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 358. b) Luik UB (Res. 801 A). c) Eerste uitgave in 1545.
198.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Joannes Latius, 1564. 8^o. A-M^8, N^4. 100 ff. (verkeerd genummerd tot 102; ff. 97 en 98 ontbreken). b) Antwerpen MPM* (B 3609). c) Eerste uitgave in 1552.
199.	Dictionaire, Colloques ou Dialogues en Quatre Langues, Flamen, François, Espaignol, et Italien, de nouveau corrige, augmenté, et tellement mis en ordre, que lon peut accorder les quatre langues de reigle à reigle. Vocabulaer, Colloquien, oft tsamencoutinghen van vier spraken, Duyts, Fransoys, Spaens, ende Italiaens. Antwerpen, Jan Withaghe, 1565. 8^o obl. A-Z^8, Aa^8. 192 ff. a) Peeters-Font. 310; Verd. Vocab. 8. b) Wenen National-B. c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
200.	Petrus Apherdianus. Methodus discendi formulas Latinae linguae. Antwerpen, Joannes Latius, 1565. 8^o. A-O^8, P^3. 115 ff. (verkeerd genummerd tot 117: ff. 114 en 116 ontbreken). b) Gent UB* (A 35002^1). c) Eerste uitgave in 1549.
201.	Gabriel Meurier, Vocabulaire Francois-Flameng, augmenté de plusieurs dictions, synonimes et formes de parler. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1566. 8^o. A-Z^8, Aa-Bb^8, Cc^4. 204 ff. a) Bibl. Belg. I M 18; Vreese 728, 1c. b) Gent UB* (R 752, in één band met het Dictionaire Flamen-Francois van 1567; waarvan Leiden WNT microfilm en xeroxcopie). c) Eerste uitgave in 1557.

[p. 186]

202.	Gabriel Meurier, Dictionaire Flamen-Francois nouvellement mis en lumiere, reveu, corrigé et augmenté. Antwerpen, Jean van Waesberghe, 1567. 8^o. A-O^8, P^6. 118 ff. a) Bibl. Belg. I M 18; Vreese 728, 1c. b) Gent UB* (R 752, in één band met het Vocabulaire Francois-Flameng van 1566; waarvan Leiden WNT microfilm en xeroxcopie); Utrecht UB (B. oct. 229^2 Rar.). c) Eerste uitgave in 1563.
203.	Cornelius Scribonius (of Graphaeus), Flores, seu Latinissimae formulae loquendi, ex P. Terentii comoediis excerptae. Antwerpen, Gulielmus Silvius, 1566. 8^o. A-O^8. 112 ff. b) Brussel KB* (VH 23.277 A 2; Cockx 4481); Cambridge UB (Adams T 383). c) Een bewerking met Nederlandse vertalingen van Terentianae Phraseos Flosculi, Cornelio Graphaeo collectore (Antwerpen, Joannes Graphaeus, 1530; NK 3925). Latere uitgaven met niet alleen Nederlandse, maar ook Franse vertalingen, verschenen in 1573, 1584 en 1597.
204.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Triglotton. Antwerpen, Joannes Gymmcus, 1567. 4^o. 4 + A-Y^8. 180 ff. a) Bibl. Belg. II D 201; Verd. Das. 5. b) Antwerpen MPM* (A 2979); Hannover Niedersächsische Landes-B. (Li 1253, in één band met het Dictionarium Germanico-Latinum van 1573). c) Herdruk van het Dictionarium Latinogermanicum van 1557, met alleen een nieuwe titel; de uitgave van 1557 bevatte ook reeds Griekse woorden, zonder dat dit in de titel was aangegeven.
205.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Vidua et Haeredes Steelsii (Jan Graphaeus dr.), 1567. 8^o. A-Z^8, AA-ZZ^8, AAA-KKK^8, LLL^3. 451 ff. a) Bibl. Belg. II S 359. b) Doornik SB (verloren gegaan in 1940 volgens brief van 29.9.69 uit de SB Doornik); Münster UB (verloren gegaan volgens brief van 23.1.71 uit de UB Münster); Frankfurt am Main SB (is er niet meer aanwezig volgens brief van 3.2.71 uit de SB Frankfurt am Main). c) Eerste uitgave in 1545.

[p. 187]

206.	La première et la seconde partie des dialogues francois, pour les ieunes enfans. Het eerste ende tweede deel van de Francoische t'samensprekinghen, overgheset inde nederduytsche spraecke. Antwerpen, Christophle Plantin, 1567. A-Q^8. 255 pp. b) Antwerpen MPM* (R 22.29; waarvan Leiden WNT fotocopie). c) Frans-Nederlands gesprekboekje.
207.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1567. 8^o. x^8 A-Z^8, a-r^8. 8 ff., 570 pp., 35 ff. a) Peeters-Font. 650; Ann. Plant. 76,27; Ludin p. 17. b) 's-Gravenhage KB (525 C 29); Brussel KB* (II 58.259; VI 10.097 A; Cockx 1668); Antwerpen MPM* (A 1819; A 442); Amsterdam UB (372 F 15); Leiden WNT* (met Nederlands alfabetisch register); Leeuwarden Provinciale B.; Londen BM (12934.cc.14; BM ShT Dutch 110); Cambridge UB (Adams J 449); Straatsburg UB (C 147.404); Gent UB (BL 809); Utrecht UB (Ned. Inst.). c) Zakelijk, volgens verschillende onderwerpen, ingedeeld woordenboek, met Latijnse trefwoorden en verklaringen en met equivalenten in het Grieks, Duits, Nederlands, Frans, Italiaans, Spaans en soms ook in het Engels. Andere uitgaven in 1567, 1569, 1577, 1583, 1590, 1591 en 1596 (twee). Quemada (J 11) vermeldt nog een uitgave uit 1571, waarvan zich een exemplaar te Caen zou bevinden; volgens een brief van 31.12.70 uit de SB Caen is dit er echter niet. Ingekorte bewerkingen van de Nomenclator met slechts drie talen (Latijn, Frans en Nederlands) verschenen in 1585 (twee) en 1593. Cfr. verder nog C.S.M. Rademaker ss.cc., De Nomenclator van Hadrianus Junius, in Hermeneus, 39 (1967-68), pp. 217-227.
208.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans. Parijs (Gillis Beys) (Christophorus Plantinus dr.), 1567. 8^o. x^8, A-Z^8, a-r^8. 8 ff, 570 pp., 35 ff. a) Peeters-Font. 651. b) Brussel KB* (LP 3323 A; Cockx 1668); Antwerpen MPM* (R 1.15); Leiden UB (640 D 37).
209.	Dictionaire, Colloques ou Dialogues en Quatre Langues, Flamen, François, Español, et Italien, avec les Conjugaisons, Regles, et Instructions. Ensemble la manière de bien prononcer, et lire les langues susdites. Le tout de nouveau reveu, et diligemment corrigé. Vocabulaer, Colloquien, oft Tsamen-

[p. 188]

	sprekinghen, in vier Spraken, Vlaemsch, Francoysch, Spaensch, ende Italiaensch, van nieuws oversien ende neerstelick ghecorrigeert. Gent, Gerard de Salenson, 1568. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Ee^8. 224 ff. a) Peeters-Font. 311; Verd. Vocab. 9. b) Gent UB* (G 253). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
210.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Espaiñol y Italiano: con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues en Quatre Langues: Flamen, François, Espaignol, et Italien, avec les conjugaisons, et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Jean Bellere, 1568. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Peeters-Font. 312; Verd. Vocab. 10. b) Leiden MNL* (1499 G 36). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
211.	Orazio Toscanella, Dittionario volgare et latino, con le sua autorità della lingua, tolte da buoni autori Toscani; con la lingua Fiamminga, Spanuola, et Altre lingue (Todesche, Turche, Francesi). Venetia, Comin da Trino da Monferrato, 1568. 4^o. x^4, a-i^4, k^6, A-Z^4 Aa-Zz^4, Aaa-Qqq^4. 46 + 248 ff. a) Dit werk heb ik beschreven gevonden in bibliografische aantekeningen van W. de Vreese, bewaard in de UB te Leiden, afdeling middeleeuwse handschriften, Wdb. 2 (cfr. P.J.H. Vermeeren, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht, 1953, p. 71). b) Londen BM (627.g.6 (2); Short title Catalogue of books printed in Italy and of Italian books printed in other Countries from 1465 to 1600 now in the British Museum. London, 1958, p. 677); University of Pennsylvania Library (Short-Title Catalog of books printed in Italy and of books in Italian printed abroad 1501-1600, held in selected North American Libraries. Boston Mass., 1970. III, p. 286). c) Woordenboek (of gesprekboekje?) in zeven talen: Italiaans, Latijn, Nederlands, Spaans, Duits, Turks en Frans. Vooraan staan alfabetische registers in elk van de zeven talen. Zou het niet onder invloed kunnen staan van de Colloquia en het Dictionarium van Berlaimont?
212.	Joannes Custos Brechtanus, Etymologia. Quam ipsemet author sub extremum suum iam diem extrema apposita manu diligentius castigavit locu-

[p. 189]

	pletavitque. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1568. 8^o. A-H^8, I^4. 95 pp. + 21 ff. b) Gent UB* (BL 747). c) Eerste uitgave in 1515.
213.	Petrus Apherdianus. Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Vidua Joannis Latii, 1568. 8^o. A-M^8, N^7. 103 ff. a) Graaf p. 44, nr. 16. b) Brussel KB* (LP 96 A; Cockx 127). c) Eerste uitgave in 1552.
214.	Jan van den Werve, Den Schat der Duytscher talen. Antwerpen, Weduwe Hans de Laet, 1568. A-M^8. 96 ff. a) Bibl. Belg. I W 22. b) Cambridge UB (Adams W 50). c) Eerste uitgave in 1552/53.
215.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1569. 8^o. a) Wicquot IV 414. b) Arras SB (maar verloren gegaan in 1915 volgens brief uit de SB Arras van 16.12.70). c) Eerste uitgave in 1567. Deze uitgave in vermoedelijk een ongewijzigde herdruk van de eerste geweest; bij die van 1577 wordt gezegd ‘multo quam antea emendatior et locupletior’ en bij die van 1583 ‘Tertia editio’. Of kan 1569 in de Catalogue van Wicquot een drukfout geweest zijn voor 1567, zodat deze uitgave helemaal niet bestaan zou hebben?
216.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano, con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues, en Quatre Langues: Flamen, François, Espaignol, et Italien, avec les conjugaisons, et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Jean Bellere, 1569. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Peeters-Font. 313; Verd. Vocab. 13. b) Londen BM (12901.a.17; BM ShT Dutch 62). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.

[p. 190]

217.	Septem linguarum Latinae, Teutonicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae, Anglicae, Almanicae, dulcidissimus dictionarius. Vocabulaer in sevenderley talen, Latijn, Duytsch, Walsch, Spaens, Italiaens, Engels ende Hoochduytsch. Vocabulaire de sept languages. Antwerpen, Joannes Ghelius, 1569. 4^o obl. A-G^8, H^4. 60 ff. b) Leiden MNL* (1497 G 20). c) Eerste uitgave (in vijf talen) in 1534.
218.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Germanico-Latinum, priori Latino-Germanico vice-versa respondens. Antwerpen, Antonius Tilenius, 1569. 4^o. A-Z^4, Aa-Kk^4. 132 ff. a) Verd. Das. 6. b) Gent UB* (H 764). c) Eerste uitgave in 1556.
219.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Germanico-Latinum, priori Latino-Germanico vice-versa respondens. Antwerpen, Vidua Joannis Latii, 1569. 4^o. A-Z^4, Aa-Kk^4. 132 ff. a) Verd. Das. 7. b) Keulen UB (GB IIa 273b); Leeuwarden Provinciale B. c) Titeluitgave van de vorige.
220.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium septem linguarum. In quo respondent Latinis vocabulis, Graeca, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica. Basileae, Henricpetri (augustus 1570). fol. α^4, a-c^6, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, AAa-LLl^8, MMm^4, NNn^6, A-Z^8. 22 ff. + 1676 pp. + 364 (er staat 64) pp. + 1f. b) Cambridge UB (Adams C 212). c) Uitgave van het grote Latijnse Dictionarium (eerste uitgave 1502) van Calepinus met equivalenten in zeven talen, voor het eerst ook met Nederlands (slechts weinig). Latere uitgaven verschenen in 1574 en 1575 met zeven talen, ca. 1575-80 met acht talen, in 1590 met negen talen, in 1580, 1590, 1594 en 1598 met elf talen. Bovendien verschenen nog tal van uitgaven zonder Nederlands. Een ingekorte Pentaglottos met ook Nederlands zag reeds in 1545 het licht.
221.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium septem linguarum. In quo respondent Latinis vocabulis, Graeca, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica. Basileae, Henricpetri, s.a. fol. α^4, a-c^6, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8,

[p. 191]

	AAa-LLl^8, MMm^4, NNn^6, A-Y^8, Z^7. 22 ff. + 1676 pp. + 364 (er staat 64) pp. b) Gent UB* (BL 3250^16). c) Blijkbaar dezelfde uitgave als de vorige, waaraan het laatste blad ontbreekt.
222.	Sebaldus Heyden, Puerilium colloquiorum formulae. Antwerpen, Gulielmus Silvius, 1570. 8^o. A-E^8. 77 pp. + 3 ff. b) Göttingen UB (8^oLing. I 2520). c) Eerste uitgave in 1540.
223.	Gabriel Meurier, Vocabulaire Francois-Flameng, augmenté de plusieurs dictions, synonimes et formes de parler. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1570. 8^o. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Vreese 728, 1d. b) Brussel KB* (II 70.814 A; Cockx 2112); Parijs B. SteGeneviève (X 8^o 522 inv. 1030 fonds anc.): beide in één band met het Dictionaire Flamen-Francois van 1571; Utrecht UB (B. oct. 299^1 Rar.). c) Eerste uitgave in 1557.
224.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamengo, Frances, Español y Italiano, con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues, en Quatre Langues: Flamen, Francois, Espaignol, et Italien, avec les conjugaisons, et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Jean Withaghe, 1571. 8^o obl. A-N^8, O^4, P-Z^8, Aa-Hh^8. 244 ff. a) Peeters-Font. 314; Verd. Vocab. III 13a; Bourland p. 314. b) New York Hispanic Society of America (Penney, p. 172). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
225.	Gabriel Meurier, Dictionaire Flamen-Francois nouvellement mis en lumiere. Antwerpen, Jean van Waesberghe, 1571. 8^o. A-Q^8. 128 ff. a) Vreese 729, 1d. b) Brussel KB* (II 70.814 A; Cockx 2112); Parijs B. SteGeneviève (X 8^o 522 inv. 1030 fonds ancien): beide in één band met het Vocabulaire Francois-Flameng van 1570. c) Eerste uitgave in 1563.

[p. 192]

226.	Joannes Murmellius, Pappa puerorum. Antwerpen, Henricus Loeus, 1571. 12^o. A-F^4, G^3. 27 ff. a) Paquot XII 189,13. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1514.
227.	(Simon Verepaeus) Grammaticae Despauterianae Recens in Epitomen et commodiorem ordinem redactae, infinitisque in locis correctae et explicatae, Libri Quatuor. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1571-1572. 4^o. Liber I: xx^8, A-E^8, F^4. 104 pp. 1571. Liber II: A-T^4, V^3. 158 pp. 1572. a) Bibl. Belg. 1936, D 461, 464; Nauwel. Verep. p. 67, V 4. b) Parijs BN (X 2074); Cambridge UB (Adams D 348). c) Latijnse grammatica die in totaal vier delen telt. In delen 1 en 2 worden verscheidene Latijnse uitdrukkingen in het Nederlands en het Frans vertaald; delen 3 en 4 bevatten geen Nederlands. Latere uitgaven verschenen in 1573-1576, 1592 en 1598 (deze laatste met de naam van de bewerker Simon Verepaeus). Uitgaven zonder Nederlands verschenen o.a. te Antwerpen bij Plantijn in 1578, 1581 en 1588.
228.	Noel van Berlaimont, Vocabulare van nieus gecorrigiert, met noch ander instructien dier nu achter aen ghevoecht zijn. Vocabulaire de nouveau recorrige: avec encore autres instructions qui y sont maintenant adjoutez en la fin. Ieper, Anthonis van Volden, 1572. 8^o. a) Aurel, 113.123; Verd.Vocab. 14. b) Gent UB* (R 613): slechts een fragment bewaard, A^2-A^3. 8 ff. c) Eerste uitgave ca. 1530.
229.	Simon Verepaeus, Latinae linguae progymnasmata sive primae exercitamenta. Antwerpen, Antonius Tilenius Brechtanus (Jan Withage dr.), 1572. 8^o. A-F^8, G^7. 55 ff. a) Nauwel. Verep. p. 83, X 1. b) Gent UB* (A 27763). c) Schoolboekje dat een Latijns-Nederlandse woordenlijst bevat, een gesprekboekje, zinnetjes en synoniemen. Latere uitgaven ervan verschenen in 1577, 1585 en 1598. Paquot vermeldt nog een uitgave Antw. Ant. Tilenius, 1571. 8^o (II, p. 67, nr. 2), wat volgens Nauwel. Verep. X 1 echter niet juist is, en een andere Sylvaeducis, Joan. Schoefferus s.a. (l.c.; Nauwel. Verep. X, 12; cfr. Brink 151: ca. 1590); volgens een persoonlijke mededeling van M.A. Nauwelaerts op 4.1.71 is dit laatste echter vermoedelijk een ander

[p. 193]

	werk van Verepaeus, Primae studiorum Exercitationes. 's-Hertogenbosch, Jan Scheffer, 1585 (Nauwel. Verep. p. 84, XI; Brink 129).
230.	Dictionaire, Colloques ou Dialogues en Quatre Langues, Flamen, François, Español, et Italien, avec les Conjugaisons, Regles et Instructions. Ensemble la maniéré de bien prononcer, et lire les langues susdites. Le tout de nouveau reveu, et diligemment corrigé. Vocabulaer, Colloquien, oft Tsamensprekinghen, in vier Spraken, Vlaemsch, Francoysch, Spaensch, ende Italiaensch, van nieuws over sien ende neerstelick ghecorrigeert. Antwerpen, Joos de Hertoghe, 1573. 8^oobl. A-Z^8, Aa-Ee^8. 224 ff. a) Peeters-Font. 315; Verd. Vocab. 15. b) Gent UB* (BL 3121). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
231.	Joannes Murmellius, Pappa, una cum certissimis syntaxeos praeceptionibus, Libellus planè aureus, Post omnes alias aeditiones iam dennuo recognitus et auctus. 's-Hertogenbosch, Vidua Joannes Schoefferi, 1573. 4^o. A-H^4. 32 ff. a) Brink 65. b) Antwerpen SB* (C 783 1 d RAR). c) Eerste uitgave in 1514.
232.	Le Dictionaire des huict langages. C'est à scavoir Grec, Latin, Flamen, Francois, Espagnol, Italien, Anglois et Aleman. Nouvellement reveu et corrigé. Lyon, Michel Jouve, 1573. 16^o. A-N^8, O^6. 109 ff. a) Baudrier II p. 131. b) Parijs B. SteGeneviève (X 8^o 309 inv. 590 Rés.). c) Eerste uitgave (in vijf talen) in 1534.
233.	Joannes Sartorius, Linguae Latinae phrases: vel selectissimarum orationum, Gallice et Germanice redditarum, delectissimus adversus barbariem exercitus. Antwerpen, Henricus Henricius, 1573. 8^o. A-M^8, N^4. 100 ff. b) Amsterdam UB* (760 G 1). c) Eerste uitgave ca. 1540; aan deze uitgave werden voor het eerst ook Franse vertalingen toegevoegd.
234.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Vidua et Haeredes Steelsii (Gerard Smits dr.), 1573. 8^o. A-Z^8, Aa-Qq^8, Rr^4. 316 ff.

[p. 194]

	a) Bibl. Belg. II S 360. b) Krakau UB. c) Eerste uitgave in 1545.
235.	Antonius Silvius, Colloquia puerilia, cum Gallica et Teutonica interpretatione. Leuven, 1573. 4^o. a) Draudius I p. 1324; Collectio in unum corpus omnium librorum qui in nundinis Francofurtensibus ab anno 1564. usque ad nundines Autumnales anni 1592 venales extiterunt. Francofurti, 1592. 1, p. 438. b) Geen exemplaar bekend. c) Latijns-Frans-Nederlands gesprekboekje, waarvan latere uitgaven verschenen in 1580, 1589 en 1595. Sermon (pp. 261-262) vermeldt reeds uitgaven uit 1537 (Leuven) en 1560 (Antwerpen, Plantijn), waar verder geen spoor van te vinden is; kan 1537 geen vergissing zijn voor 1573 en 1560 voor 1580? Het is overigens weinig waarschijnlijk dat Silvius reeds in 1537 een uitgave van zijn werk bezorgde (cfr. Biographie Nationale, XXIV 399).
236.	Petrus Dasypodius, Dictionarium Germanico-Latinum, priori Latino-Germanico vice-versa respondens. Antwerpen, Antonius Tilenius, 1573. 4^o. A-Z^4, Aa-Kk^4. 132 ff. a) Verd. Das. 8. b) Hannover Niedersächsische Landes-B. (Li 1253, in één band met het Dictionarium Triglotton van 1567). c) Bij vergissing noemt Verdeyen deze uitgave ‘Lat.-Ndl.’; hij noemt ze overigens zelf een ‘herdruk van 1569, met spellingveranderingen’ (p. 1055) en in 1569 verscheen geen Latijns-Nederlands, maar wel een Nederlands-Latijns deel van Dasypodius. De eerste uitgave verscheen in 1556
237.	Thesaurus Theutonicae linguae. Schat der Neder-duytscher spraken, vertaelt etude overgeset int Fransois ende Latijn. Thresor du langage Basalman, dict vulgairement Flameng, traduict en François et en Latin. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 31 januari 1573. 4^o. §^4, A-Z^4, a-z^4, Aa-Zz^4, &^4. 284 ff. a) Ann. Plant. 142,28; Karel van Hultem 1764-1832. Kon. Bibl. van België, nr. 97. Brussel, 1964, pp. 115-118. b) 's-Gravenhage KB (651 D 8; M 5 E 33; Mare I 831); Brussel KB (VH 23325 A; Cockx 4500); Leuven UB* (3 A 4003); Gent UB (34 E 3); Antwerpen MPM* (R 46.16; A 1167; A 3831^2; R 8.14); Antwerpen

[p. 195]

	SB (C 924); Leiden UB (1178 A 8; 708 B 2; 1111 B 35; 935 A 32); Leiden WNT*; Amsterdam UB (1307 J 19; 966 H 8; 967 J 19; Ned. Sem.); Groningen UB; Utrecht UB (B.qu.119; Moltzer 4 B 7); Leeuwarden Provinciale B.; Namen B. Facultés N.D.; Londen BM (1474 c 26; 827 eee 9; BM ShT Dutch 197); Cambridge UB (Adams D 415); Luik UB (Res. 381 C); Göttingen UB (4^oLing. VI 7215); Münster UB (4^o-Y^6 867); Library of Congress U.S.A. (Libr. Congr. Vol. 147, p. 207). c) Alfabetisch Nederlands-Frans-Latijns woordenboek.
238.	Gerard de Vivre, Dialogues francois-flameng, traitans du faict de la marchandise. Antwerpen, 1573. 12^o. a) Wicquot IV 720. b) Arras SB (maar verloren gegaan in 1915 volgens brief uit de SB Arras van 16.12.70). c) Frans-Nederlands gesprekboekje waarvan een latere uitgave verscheen in 1581.
239.	Gabriel Meurier, Magazin de Planté, de Vocables bien propres et duisants à toute qualité de gens. En Francois et Flameng. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1573. 8^o. A-L^8, M^7. 96 ff. a) Bibl. Belg. I M 6; Vreese 741,19. b) Brussel KB* (II 10.821 A; Cockx 2109), waarvan Leiden WNT fotocopie (onvolledig). c) Zakelijk, volgens verschillende onderwerpen, ingedeeld Frans-Nederlands woordenboek.
240.	(Cornelius Graphaeus) Flores seu formulae loquendi ex P. Terentii Comoediis excerptae, quibus interpretatio Gallica et Teutonica addita est. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1573. 12^o. A-O^8, P^6. 235 pp. b) Brussel KB* (LP 3246 A; Cockx 4482). c) Eerste uitgave (zonder Frans) in 1566.
241.	(Simon Verepaeus) Grammaticae Despauterianae Recens in Epitomen et commodiorem ordinem redactae, infinitisque in locis correctae et explicatae, Libri Quatuor. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1573-1576. 4^o. Liber I: A-E^8, F^4. 85 pp. 1573. Liber II: a-h^8, i^10. 147 pp. 1576. a) Bibl. Belg. 1936, D 462, 465; Nauwel. Verep. p. 67, V 5. b) Gent UB* (A 10868); Utrecht UB (X qu. 69); Straatsburg UB (C 132.010); Cambridge UB (Adams D 349). c) Eerste uitgave in 1571-1572.

[p. 196]

242.	Cornelius Kilianus, Dictionarium Teutonico-Latinum. Antwerpen, Christophorus Plantinus (Gerardus Smits dr.), 1574. 8^o. A-P^8. 120 ff. a) Ann. Plant. 155,43; Karel van Hultem 1764-1832. Kon. Bibl. van België, nr. 97. Brussel, 1964, pp. 118-120. b) Brussel KB* (VH 23326 A; Cockx 1703). c) Alfabetisch Nederlands-Latijns woordenboek, waarvan een andere titeluitgave in 1574 en latere uitgaven in 1588 en 1599. Adams (D417) vermeldt nog een Dictionarium Teutonico-Latinum (Antwerp? Plantin press? ca. 1580); het betreft hier echter de eerste uitgave van het Dictionarium van M. Binnart, vermoedelijk van ca. 1620.
243.	Cornelius Kilianus, Dictionarium Teutonico-Latinum. Antwerpen, Vidua et Haeredes Joannis Steelsii, 1574. 8^o. A-P^8. 120 ff. b) Antwerpen MPM* (A 3928; O^8 ontbreekt), waarvan Leiden WNT* fotocopie (met de ontbrekende pp. uit de vorige uitgave).
244.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium linguarum septem, iam demum accurata emendatione. Respondent autem Latinis vocabulis, Graeca, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica. Basileae, Henricpetri, september 1574. fol. x^4, a-c^6, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, AAa-MMm^8, NNn^6, A-X^8, Y^10. 22 ff. + 1676 pp. + 356 pp. b) Bergen UB (11/A 1149). c) Eerste uitgave in 1570.
245.	Petrus Apherdianus, Methodus discendi formulas Latinae linguae. Antwerpen, Henricus Loëus, 1574. 8^o. A-O^8, P^3. 115 ff. b) Gent UB* (BL 750^1, in één band met het Tyrocinium linguae Latinae van 1576; BL 748^2); Luik UB (XVI. 34.9.8^2). c) Eerste uitgave in 1549. Deze uitgave werd aangevuld, bevat telkens meer tekst per bladzijde en telt 211 hoofdstukken in plaats van 205.
246.	Gabriel Meurier, Dictionaire Francois-Flameng. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1574. 8^o. A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^4. 252 ff. a) Vreese 729, 1 e. b) Gent UB* (A 14234). c) Eerste uitgave in 1557.
247.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium linguarum septem, iam demum accurata emendatione. Respondent autem Latinis vocabulis Graeca, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica. Basileae, Henricpetri, maart 1575.

[p. 197]

	fol. X^4, a-c^6, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, AAa-MMm^8, NNn^6, A-X^8, Y^10. 22 ff. + 1676 pp. + 356 pp. b) Belfort SB (P 404); Rotterdam SB (1396 A2-3). c) Eerste uitgave in 1570.
248^a.	Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire en six langues: Flamen, Anglais, Alleman, François, Espaignol, et Italien. Le tout avec grande diligence et labeur, corrigé et mis ensemble. Colloquien oft tsamensprekingen met eenen vocabuleir in ses spraken: Neerduyts, Engelsch, Hooghduyts, Fransois, Spaens ende Italiaens. Antwerpen, Henric Heyndrickx (G. van den Rade dr.), 1576. 8^o obi. *^8, §^8, A-Z^8, Aa-Cc^8, Dd^4. 224 ff. a) Peeters-Font. 329; Verd. Vocab. 17. b) Londen BM (12901.a.13; BM ShT Dutch 55). c) Eerste uitgave (Frans en Nederlands) ca. 1530.
248^b.	(Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire en six langues: Flamen, Anglois, Alleman, François, Espagnol, et Italien... Antwerpen, Henric Heyndrickx, 1576?). 8^o obl. A-Z^8, Aa-Ff^8, Gg^7. 242 ff. b) Rotterdam SB(50 E 7; titelblad ontbreekt). c) Het privilege dateert van 29 mei 1575 en werd gegeven aan Henri Hendrickx; waarschijnlijk is dit werk een andere (latere?) uitgave van nr. 248^a.
249^a.	Pierre Anastaise Hyperphragme, Eene forme ende maniere der Conjugatien, in Nederduytsch ende Francoys: van nieus verbetert ende vermeerdert. Un Formulaire des Conjugaisons Flamen-Françoyses. Rotterdam, Dierick Mullem, 1576. 8^o. A-K^8, L^7. 87 ff. a) Riemens 18-19. b) Amsterdam UB (974 C 33). c) Sterk vermeerderde uitgave van de Conjugacien (1545) van Noel van Berlaimont.
249^b.	Joannes Murmellius. Pappa puerorum. Libellus plane aureus, Post omnes alias editiones iam denuo recognitus et auctus. Antwerpen, Henricus Loëus, 1576. 8^o. A-F^8, G^4. 52 ff. b) Utrecht UB (X. oct. 823). c) Eerste uitgave in 1514.
250.	Sebaldus Heyden, Puerilium colloquiorum formulae. Antwerpen, Antonius Tilenius, 1576. 8^o. A-E^8. 79 pp.

[p. 198]

	b) Londen BM (624.a.32; BM ShT Dutch 95). c) Eerste uitgave in 1540.
251.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Henricus Loëus, 1576. 8^o. A-N^8. 104 ff. b) Gent UB* (BL 750, in één band met Methodus discendi van 1574). c) Eerste uitgave in 1552.
252.	Mathias Sasbout, Dictionaire Flameng-Francoys tres-ample et copieux. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1576. 4^o. A-Z^4, a-z^4, Aa-Ss^4. 256 ff. b) Brussel KB* (VB 5767^3 A; Cockx 4270), waarvan Leiden WNT microfilm en fotocopie; Antwerpen SB (C 41119); Londen BM (826.d.25; BM ShT Dutch 183); Cambridge UB (Adams S 437); Keulen UB (L 34/110); Gent UB(BL 837^2). c) Alfabetisch Nederlands-Frans woordenboek. De Frans-Nederlandse tegenhanger ervan verscheen in 1579.
253.	Dictionaire flamen-francois, tres ample et copieux. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1577. 8^o. A-Z^8, Aa-Mm^8, Nn^4. 284 ff. b) Antwerpen SB* (C 15728 13 e RAR): N^8, O-O^8 ontbreken. c) Alfabetisch Nederlands-Frans woordenboek, een ingekorte bewerking (op kleiner formaat) van het Dictionaire van Sasbout uit 1576.
254.	Noel van Berlaimont, Ghemeyne spraken oft tsamencoutinghen met een Vocabulare inhoudende veel ghemeyne woorden geset na de ordinantie van den A B C etc. Nu op een nieu oversien ende verbetert. Propos communs ou Colloques, avec un Vocabulaire contenant plusieurs mots vulgaires. Rotterdam, Dierick de Raeff van Mullem, 1577. 4^o. A-G^4. 28 ff. a) Verd. Vocab. 18. b) Amsterdam UB* (Broch.K r 4). c) Eerste uitgave ca. 1530.
255.	Simon Pelegromius, Synonymorum sylva. Antwerpen, Nicolaes Soolmans, 1577. 8^o. a) Paquot VI 284,1; Sermon p. 262; Brink p. 110, bij nr. 23. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1537.
256.	Jan van den Werve, Den Schat der Duytscher talen. Antwerpen, Jan van Ghelen, 1577. 8^o. A-M^8. 96 ff. a) Bibl. Belg. I W 23.

[p. 199]

	b) Brussel KB* (VH 23.376 A; Cockx 4620); Antwerpen MPM* (R 49.23); 's-Gravenhage KB (3175 G 6); Groningen UB. c) Eerste uitgave in 1552/53.
257.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans, multo quam antea emendatior ac locupletior. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1577. 8^o. x^4, A-Z^8, a-h^8, i^4. 4 ff. + 432 pp. + 35 ff. a) Peeters-Font. 652; Ann. Plant. 180,8; Ludin p. 17. b) Brussel KB (VH 23 335A; Cockx 1669); Antwerpen MPM* (A 762); Antwerpen SB (C 45822); Leuven UB* (Res. 3A 23003); Gent UB (H 476 + Res. 670). Leiden MNL (1168 G 1); Amsterdam UB (1391 C 17); Leeuwarden Provinciale B.; Utrecht UB (Moltzer 6D 33; Inst. v. Icon. en Kerk. Kunst; Ned. Inst.); Londen BM (827 bb 2; 814 d 1; BM ShT Dutch 110); Parijs BN (X 9177; 26.809); Freiburg i.B. UB (C 7020); Chicago UB. c) Eerste uitgave in 1567.
258.	Gabriel Meurier. Dictionaire Flamen-Francois, recueilli des plus accomplis dictionaires dernierement imprimez en France. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1577. 8^o. A^4, B-Z^8, Aa-Mm^8, Nn^4. 280 ff. b) Parijs BN (X 14349^2); Londen BM (12952.aa.9; BM ShT Dutch 133): beide in één band met het Dictionaire Francoys-Flameng van 1584. c) Eerste uitgave in 1563.
259.	Simon Verepaeus, Latinae linguae progymnasmata, sive prima exercitamenta. Antwerpen, Antonius Tilenius Brechtanus, 1577. 8^o. a) Nauwel. Verep. p. 83, nr. X, 2; Collectio in unum corpus omnium librorum qui in nundinis Francofurtensibus ab anno 1564. usque ad nundines Autumnales anni 1592 venales extiterunt. Francofurti, 1592. I, p. 553. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1572.
260.	Noel van Berlaimont, Vocabulare van nieus gecorrigiert met noch ander instructien dier nu achter aen ghevoecht zijn. Vocabulaire de nouveau recorrige, avec encore autres instructions qui y sont maintenant adjoutez en la fin. Brussel, Michiel van Hamont, 1578. 4^o. A-H^4. 32 ff. a) Verd. Vocab. III 18 a. b) 's-Gravenhage KB* (M 5 E 34; Mare I 833). c) Eerste uitgave ca. 1530.

[p. 200]

261.	Mathias Sasbout, Dictionaire Francoys-Flameng tres ample et copieux. Antwerpen, Jean Waesberge, 1579. 16^o. x^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, Aaa-Mmm.^8 8 + 464 ff. b) Antwerpen MPM* (A 3107); Leiden MNL* (1221 G 24); Amsterdam UB (1765 G 9); Gent UB (Res. 750). c) Alfabetisch Frans-Nederlands woordenboek, waarvan een latere uitgave verscheen in 1583. De Nederlands-Franse tegenhanger ervan zag het licht in 1576.
262.	Colloquia cum Dictionariolo Sex Linguarum: Teutonicae, Anglicae, Latinae, Gallicae, Hispanicae, et Italicae. Cornelio Valerio Ultraiectino interprete Latino. Recognita et emendata, ac preterea duobus Dialogis aucta. Colloquien oft tsamensprekingen met eenen vocabuleir in ses spraken: Neerduyts, Engelsch, Latijn, Fransoys, Spaens en Italiaens. Antwerpen, Henricus Henricius (G. van den Rade dr.), 1579. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Gg^8. 240 ff. a) Peeters-Font. 330; Verd. Vocab. 19. b) Trier SB (G 182); Elbing SB. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
263.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en quatro lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano: con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la maner a de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues, en quatre langues: Flamen, François, Espaignol, et Italien, avec les conjugaisons, et Instructions, contenants la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Arnold Coninx (na 1579). 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Peeters-Font. 316; Verd. Vocab. III 101 c. b) Antwerpen MPM* (R 870). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
264.	Gabriel Meurier, La Foire des Enfants d'Israel, en François et Flamen. Reveu, relimé et par le mesme augmenté. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1580. 8^o. A-F^8. 2 + 45 + 1 ff. a) Bibl. Belg. I M 29; Vreese 741,20. b) Gent UB* (R 1257). c) Frans-Nederlands schoolboekje met voorbeelden van gesprekken met allerlei personen. Volgens De Vreese verscheen er reeds in 1574 een uitgave van; een latere uitgave zag het licht in 1593.

[p. 201]

265.	Gabriel Meurier, La Guirlande des Jeunes Filles, en François et Flamen. Het Cransken der jonghe Dochters in Fransoys ende Duytsch. Antwerpen, Jean Waesberghe. 1580. 8^o. A-I^8. 2 + 68 + 3 ff. a) Bibl. Belg. I M 25; Vreese 740,17 a. b) Gent UB* (R 1256). c) Frans-Nederlands schoolboekje met gesprekken en zegswijzen. Volgens De Vreese zag de eerste uitgave ten laatste in 1571 het licht; een latere uitgave verscheen in 1587.
266.	Gabriel Meurier, Le perroquet Mignon des Petits Enfants François-Flameng. Reveu, relimé et par le mesme augmenté. Antwerpen, Jan van Waesberghe, 1580. 8^o. A-C^8, D^4. 28 ff. a) Bibl. Belg. I M 27; Vreese 740,16 a. b) Brussel KB* (II 59.228 A; Cockx 2110). c) Frans-Nederlands gesprekboekje voor schoolgebruik. Volgens De Vreese verscheen er reeds in 1569 een uitgave van.
267.	Antonius Silvius, Puerilium Colloquiorum formulae, una cum Gallica et Teutonica interpretatione. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1580. 8^o. A-L^8, M^7. 189 pp. a) Ann. Plant. 218,19. b) Brussel KB* (II 17.011 A; Cockx 4353); Antwerpen MPM* (A 650). c) Eerste uitgave in 1573.
268.	Le Dictionaire des huict langages: C'est à scavoir Grec, Latin, Flamen, François, Espagnol, Italian, Anglois et Aleman. Nouvellement reveu et corrigé. Parijs, Nic. Bonfons, 1580. 12^o. A-N^8, O^5. 109 ff. b) Brussel KB* (II 12851 A); Parijs B. Ste Geneviève (X 8^o 309^2 inv. 591 fonds ancien). c) Eerste uitgave (in vijf talen) in 1534.
269.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium undecim linguarum, jam septimo accurata emendatione. Respondent autem Latinis vocabulis, Hebraica, Graeca, Gallica, Italica, Germanica, Belgica, Hispanica, Polonica, Ungarica, Anglica. Basileae, Henricpetri, 1580. fol.): (^4, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, Aaa-Kkk^8, Lll-Mmm^6, A-V^8. 4 ff. + 1655 pp. + 316 pp. b) Belfort SB (P 402). c) Eerste uitgave (in zeven talen) in 1570.

[p. 202]

270.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano, con las Conjugaciones y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues en Quatre Langues: Flamen, François, Espaignol, et Italien, avec les conjugaisons et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Amsterdam, Corneel Nicolaes, (ca. 1580). 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Verd, Vocab. 20. b) Amsterdam UB* (976 D 12); Londen BM (12901 a 16). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
271.	Gerard de Vivre, Douze Dialogues, traitans de diverses matieres. De nouveau reveu, et corrigé. Twaelf tsamen-sprekinghen, tracterende van verscheyden materie. Van nieus oversien, ende verbetert. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1581. 4^o A-M^4. 2 + 46 ff. a) Bibl. Belg. I V 38. b) Utrecht UB (B qu. 114, rariora). c) Eerste uitgave in 1573.
272.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Petrus Bellere (Vidua Gerardi Smits dr.), 1581. 8^o. A-Z^8, Aa-Rr^8, Ss^4. 324 ff. a) Bibl. Belg. II S 361. b) Antwerpen MPM* (A 2383). c) Eerste uitgave in 1545.
273.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen, Ex officina Loëana, apud Petrum à Tongris, 1581. 8^o. A-N^8. 104 ff. a) Aurel. 106.220; Graaf p. 73, nr. 39. b) Leiden UB (715 Ft 21^3); Leiden MNL* (1147 H 14). c) Eerste uitgave in 1552.
274.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano, con las Conjugaciones y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues en Quatre Langues: Flamen, François, Espaignol et Italien, avec les conjugaisons et instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Jean Coesmans, 1582. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff.

[p. 203]

	a) Peeters-Font. 317; Verd. Vocab. III 20 b; Bourland pp. 314-315. b) Antwerpen MPM* (A 4126); Santander B. Menendez y Pelayo. c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
275.	Dictionarium hexaglosson cum colloquiis aliquot sex linguarum Germanice, Gallice, Belgice, Latine, Hispanice et Italice. Antwerpen, Hendrik Heyndrickx, 1582. 8^o obl. a) Quemada B p. 20. b) Modena (volgens een brief van 14.12.70 uit de Biblioteca Estense te Modena is het daar echter niet). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
276.	Jean Taye, Dictionnaire Francois-Flamen, autrement dict, Les mots François tournez en Flamen. Gent, Jean de Salenson (Corneille de Rekenare dr.), 1582. 4^o. x^4, A-Z^4, Aa-Qq^4. 160 ff. a) Bibl. Gant. 692. b) Gent UB* (G 570; G 571: aan dit laatste exemplaar ontbreken de laatste vier ff., Qq^4); Bergen UB (15/0 910; in één band met het Dictionaire Flamen-Francois s.a. ca. 1582). c) Alfabetisch Frans-Nederlands woordenboek, waarvan een slechts licht gewijzigde uitgave ca. 1584 bezorgd werd door G. Verniers.
277.	Henry Du Tour (Van den Keere), Dictionaire Flameng-Francois, nouvellement mis en lumiere, corrigé et augmenté. Gent, Jean de Salenson (Corneille de Rekenare dr.), 1582. 4^o. a) Wilbaux 10678. b) Doornik SB (maar in mei 1940 verloren gegaan volgens een brief van 29.9.69 uit de SB Doornik). c) Vermoedelijk dezelfde uitgave als de volgende.
278.	Henry Du Tour, Dictionaire Flamen-Francois, nouvellement mis en lumiere, corrigé et augmenté. Gent, Jean de Salenson, s.a. 4^o. A^2, B-Z^4, &^3. 93 ff. a) Bibl. Gant. 695. b) Gent UB* (G 132^1); Bergen UB (15/0 910, in één band met het Dictionnaire Francois-Flamen (1582) van J. Taye). c) Waarschijnlijk dezelfde uitgave als de vorige en op de eerste twee bladen (met het titelblad) na volledig gelijk aan het Naembouck van 1562 (cfr. R. Verdeyen, Inleiding op het Naembouck van 1562. Tweede druk van het Nederlands-Frans Woordenboek van Joos Lambrecht. Liège-Paris, 1945,

[p. 204]

	pp. XIV-XV, en Ad. Dubois, Au sujet d'un ‘Dictionaire flamen-francois’ du XVIe siècle et de quelques dictionnaires français-flamands du même temps, in Messager des sciences historiques ou archives des arts et de la bibliographie de la Belgique, 70 (1896), pp. 304-312); achterin staat nog altijd het Octrooi van 1563.
279.	Mathias Sasbout, Dictionaire Francoys-Flameng, tres ample et copieux. Derechef corrigé et augmenté plus de deux mille dictions. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1583. 4^o. x^4, A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^6. 4 + 254 ff. b) Brussel KB* (CL 12.100; Cockx 4271); Amsterdam UB* (1068 F 3^1); Utrecht UB (Z qu.50); Gent Kon. Vl. Academie; Luik UB (XVI 101,8, 4^o); Keulen UB (L 34/110); Bordeaux SB (B 817). c) Eerste uitgave in 1579.
280.	Colloquia cum Dictionariolo sex linguarum: Teutonicae, Anglicae, Latinae, Gallicae, Hispanicae, et Italicae. Cornelio Valerio Ultraiectino interprete Latino. Recognita et emendata, ac praeterea quatuor Dialogis aucta. Colloquien oft tsamensprekinghen met eenen vocabuleir in ses spraken: Neerduyts, Engelsch, Latijn, Fransoys, Spaens en Italiaens. Antwerpen, Henricus Henricius, 1583. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Kk^8, Ll^12. 276 ff. a) Peeters-Font. 332; Verd. Vocab. 21. b) Parijs F. Brunot. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
281.	Colloquia cum Dictionariolo sex linguarum: Teutoncae, Latinae, Germanicae, Gallicae, Hispanicae, et Italicae, Cornelio Valerio Ultraiectino interprete Latino. Recognita et emendata, ac praeterea quatuor Dialogis aucta. Gemeine gespräche oder Colloquia sampt einem Dictionaris vor sechs sprache Niderlandisch, Latinisch, Teutsch, Frantzosisch, Spanisch und Welsch. Antwerpen, Henricus Henricius, 1583. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Kk^8, Ll^12. 276 ff. a) Peeters-Font. 331; Verd. Vocab. 22. b) Brussel KB* (III 93.915 A; Cockx 671). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
282.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans, multo quam antea emendatior ac locupletior. Tertia editio. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1583. 8^o. x^4, A-Z^8, a-h^8, i^4. 4 ff. + 432 pp. + 35 ff. a) Peeters-Font. 653; Ann. Plant. 257,19; Ludin p. 17. b) 's-Gravenhage KB (654 B 36); Brussel KB* (VB 5675 A; Cockx

[p. 205]

	1670); Antwerpen MPM* (A 1700); Amsterdam UB (968 J 9; 1399 E 11); Leiden UB (968 B 3); Leiden WNT*; Bergen UB (11/0 10.447/875); Cambridge UB (Adams J 450); Parijs BN (X 9178; X 9179); Bordeaux SB (B 2564); Chaumont SB (1225 8 AA 8.1.); Straatsburg UB (R 103.562); Freiburg i.B. (C 7021); Emden Kirchen-B. (Phil. 8^o Nr. 198). c) Eerste uitgave in 1567.
283.	Familiaria Colloquia cum Dictionariolo Sex Linguarum: Latinae, Teutonicae, Gallicae, Hispanicae, Italicae et Anglicae, Cornelio Valerio interprete Latino. Recognita et emendata, ac praeterea quatuor Dialogis aucta. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues en Six langues, Latin, Flamen, François, Espagnol, Italien et Anglois. Antwerpen, Jan Withage, 1584. 8^o obl. A-S^8. 144 ff. a) Peeters-Font. 333; Verd. Vocab. 23. b) Londen BM (12901.a.14; BM ShT Dutch 55). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
284.	(Cornelius Graphaeus) Flores seu formulae loquendi ex P. Terentii comoediis excerptae: quibus interpretatio Gallica et Teutonica addita est. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1584. 32^o. A-P^8. 235 pp. b) Antwerpen MPM* (A 191). c) De eerste, Latijns-Nederlandse, uitgave verscheen in 1566.
285.	Gabriel Meurier, Dictionaire Francoys-Flameng. Reveu, augmenté et enrichy d'un tres copieux nombre de vocables. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1584. 8^o. x^4, A-Z^8, Aa-Kk^8, Ll^4. 272 ff. a) Bibl. Belg. I M 19; Vreese 729,1 f. b) Brussel KB* (II 70.815 A; Cockx 2106); Antwerpen MPM* (A 3067^5); Gent UB (R 753); Parijs BN (X 14349^1); Londen BM (12952.aa.9; BM ShT Dutch 133): deze laatste twee in één band met het Dictionaire Flamen-Francoys van 1574.
286.	Gilles Verniers, Dictionaire Francois-Flamen, tres ample et copieux, augmenté outre les precedentes impressions. Gent, Jean de Salenson (ca. 1584). 4^o. x^2, A-Z^4, Aa-Pp^4, Qq^2. 156 ff. a) Bibl. Gant 693. b) Gent UB* (G 571^1). c) Het Dictionaire (1582) van J. Taye kreeg alleen een nieuwe titelpagina en de eerste en laatste vier bladzijden werden wat ingekort. Volgens C. Debaive (art. Taye, Jean, in Biographie Nationale, 24, kol. 647-649)

[p. 206]

	wilde Jean de Salenson dit woordenboek waarschijnlijk als een nieuw werk voorstellen na het vertrek van Taye uit Gent in 1584 wegens zijn calvinistische gezindheid; cfr. ook Vreese 715-716.
287.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium octo linguarum, jam postremo accurata emendatione. Respondent autem Latinis vocabulis, Hebraica, Graeca, Gallica, Italica, Germanica, Belgica, Hispanica. Basileae, Henricpetri, s.a. fol. a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-YY^8, ZZ^6, A-S^8, T^6, V^8. 4 ff. + 1467 pp. + 314 pp. b) Belfort SB (P 401), het laatste blad ontbreekt (pp. 315-316); volgens een medeling uit de SB Belfort dateert dit exemplaar zeker van vóór 1600. c) Wellicht is dit dezelfde uitgave als die welke W. de Vreese vermeldt in zijn bibliografische aantekeningen, bewaard in de UB te Leiden, afdeling Middeleeuwse Handschriften, Wdb. (cfr. P.J.H. Vermeeren, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht, 1953, p. 71): Dictionarium octo linguarum (Lat... belg., hispan.) Basil. 1584, met een verwijzing naar Cat. 94. Hans v. Matt (1932), nr. 1961. De eerste uitgave (in zeven talen) verscheen in 1570.
288.	Hadrianus Junius, Nomenclator, omnium rerum propria nomina duabus linguis explicata indicans. Multo quam antea brevior et emendatior: in usum scholarum. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1585. 8^o. x^4, A-S^8. 4 ff. + 287 pp. b) Antwerpen MPM* (A 174); Leuven UB* (3 A 6552). c) Ingekorte bewerking van de Nomenclator van 1567 met alleen de Latijnse trefwoorden en Nederlandse en Franse equivalenten. Te Leiden verscheen een titeluitgave hiervan in 1585 en een latere druk in 1593.
289.	Hadrianus Junius, Nomenclator, omnium rerum propria nomina duabus linguis explicata indicans. Multo quam antea brevior et emendatior: in usum scholarum. Leiden, Christophorus Plantinus, 1585. 8^o. x^4, A-S^8. 4 ff. + 287 pp. a) Ludin, p. 18. c) Brussel KB* (II 19.070). c) Eerste uitgave (in acht talen) in 1567.
290.	Colloques, ou Dialogues, avec un Dictionaire en quatre langues: Flamen, Anglois, François, et Latin. Le tout avec grande diligence et labeur, corrigé et mis ensemble. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in vier spraken: Neerduyts, Engelsch, Fransois ende Latijn. Leiden, Jan Paedts Jacobszoon en Jan Bouwenszoon, 1585. 8^o. A-E^8, F^10, 50 ff.

[p. 207]

	a) Verd. Vocab. III 25; Bourland p. 315. b) San Marino Calif. Henry Huntington Libr. (15140). c) Eerste uitgave (zonder Engels en Latijn) ca. 1530.
291.	Dictionariolum hexaglosson cum colloquiis aliquot sex linguarum, Latinè, Germaniè, Belgicè, Gallicè, Hispanicè, Italicè. Dictionarium sampt ettlichen nothwendigen Gesprächen in Latinischer, Teutscher. Niderländischer, Frantzösischer, Spanischer und Italiänischer Sprach. Antwerpen, 1585. 8^o. A-Z^8, a-g^8, h^6. 246 ff. a) Peeters-Font. 334. b) Antwerpen SB* (C 135346/31 f RAR); Verdun BN. c) Ten onrechte meende Verdeyen dat de druk die zich te Verdun bevindt, van 1586 zou dateren (Verd. Vocab. 26). De eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) verscheen ca. 1530.
292.	Dictionariolum Hexaglosson, cum Colloquiis aliquot sex linguarum, Latinae, Germanicae, Belgice, Gallice, Hispanice, Italice. Basel, 1585. 16^o. a) Verd. Vocab. 24; Draudius I p. 977. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
293.	(Colloquia et Dictionariolum octo linguarum. Dictionaire et colloques en huit langues:) latin, françois, flamen, alleman, espaignol, italien, anglois, portuguez. (Antwerpen, 1585?). 8^o obl. A-Z^8, Aa^8. 192 ff. a) Peeters-Font. 345; Verd. Vocab. 104. b) Brussel KB* (II 59752): de titelpagina ontbreekt. c) Het voorwoord draagt het jaartal 1585. Hoewel Verdeyen meende dat dit boek ‘een druk uit de XVIIe eeuw’ is, schrijven Peeters-Fontainas en Vosters dat het wel van 1585 kan zijn (cfr. S.A. Vosters, Lope de Vega en de Nederlandse lexicografie, in Verslagen en Mededelingen van de Kon. VI. Academie voor taal- en letterkunde, 1970, pp. 476-477). De eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) verscheen ca. 1530.
294.	(Colloquia et dictionariolum septem linguarum:) Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Francois, Espaignol, Italien (Antwerpen, 1585). 8^o obl. A^6, B-Z^8, a-l^8. 272 ff. b) Parijs BN (X 15339): titelpagina en slot ontbreken. c) Het voorwoord draagt het jaartal 1585; waarschijnlijk is dit ook het jaar van uitgave (cfr. S.A. Vosters, Lope de Vega en de Nederlandse lexicografie, p. 478). De eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) verscheen ca. 1530.

[p. 208]

295.	Simon Verepaeus, Latinae linguae progymnasmata sive primae studiorum exercitationes. Pars posterior. Antwerpen, Antonius Tilenius Brechtanus, 1585. 8^o. A-I^8 + A-F^8 (hier ontbreken A^1-2). 144 pp. + 95 pp. a) Nauwel. Verep. p. 84, nr. X, 4. b) Gent UB* (A 15620). c) Eerste uitgave in 1572.
296.	Christophorus Vladeraccus, Selectissimae Latini Sermonis Phrases, ex uno soloque Cicerone, Belgicè et Gallicè redditae. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1586. 8^o. A-O^8, P^4. 231 pp. a) Nauwel. Vlad. p. 8, nr. 4; Ann. Plant. 292,17. b) Antwerpen MPM* (A 161). c) Zegswijzen uit Cicero, met een Nederlandse en een Franse vertaling.
297.	Gabriel Meurier, Dialogue Chrestien, Contenant le Devoir des Enfants, à l'endroit de leurs parens. Reveu et corrigé par le mesme. Christelijke Tsamensprekinghe inhoudende de behoorlijcke schult der kinderen tot haren ouderen. Antwerpen, Jan van Waesberge, 1586. 8^o. A-E^8, F^4. 44 ff. a) Bibl. Belg. I M 30; Vreese 739,15. b) Gent UB* (R 754^1). c) Frans-Nederlands gesprekboekje; de titel schijnt nog op een oudere uitgave te wijzen.
298.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espaignol, et Francois: nouvellement reveus, corrigez, et augmentez de quattre dialogues. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latin, Italiaens, Spaens, ende Fransois. Antwerpen, Joachim Trognaesius, 1586. 8^o obl. A-Z^8, a-l^8, m^6. 277 ff. a) Peeters-Font. 337; Verd. Vocab. 27 (+ III 27). b) Antwerpen MPM* (R 62.7; A 2879^30); Utrecht UB (C. oct. 1899 Rar.); Grenoble. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
299.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys, tres-ample et tres-copieux. Antwerpen, Jean Waesberge, 1587. 4^o. x^6, A^6, A-Z^8, Aa-Dd^8, Ee^4 + A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^6. 232 + 254 = 486 ff. b) 's-Gravenhage KB* (651 E 34); Londen BM (12963 e 8; BM ShT Dutch 132); Bordeaux SB (dit exemplaar bevat alleen het eerste deel).

[p. 209]

	c) De exemplaren te 's-Gravenhage en Londen bevatten een Nederlands-Frans (232 ff.) en een Frans-Nederlands (254 ff.) deel, maar hebben slechts één titelpagina. Opmerkelijk is nog dat de titelpagina het jaartal 1587 draagt, maar de voorrede op het eerste deel het jaartal 1591 en die op het tweede deel het jaartal 1592. Kan dit soms in verband staan met het feit dat Jan Waesberghe tot 1589 te Antwerpen drukte en toen naar Rotterdam verhuisde, waar hij in 1590 stierf en opgevolgd werd door zijn zoon die eveneens Jan heette? (Cfr. F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen. 1891, p. 113-114; A.M. Ledeboer, Het geslacht Van Waesberghe, 's-Gravenhage-Utrecht, 1896, p. 43) Van het Nederlands-Franse deel zijn nog uitgaven verschenen in 1589, 1591 en 1593, van het Frans-Nederlandse deel in 1589, 1592, 1593 en 1596, van beide delen samen in 1591/92.
300.	Gabriel Meurier, La Guirlande des Jeunes Filles, en François et Flamen. Het Cransken der jonge Dochters in Fransoys ende Duytsch. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1587. A-H^8, I^3. 67 ff. b) Parijs BN (X 12678). c) Oudere uitgave in 1580.
301.	Christophorus Vladeraccus, Polyonyma ciceroniana vario indice, ut diversarum nationum linguis servire possint, accommodatissime conscripta. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1588. 8^o. A-S^8, 249 pp. + 19 ff. a) Nauwel. Vlad. p. 7, nr. 3a. b) Brussel KB* (II 19.071 A; Cockx 4795); Antwerpen MPM* (A 677); München Staats-B. (1/L. lat. 606). c) Voor de alfabetisch gerangschikte Nederlandse trefwoorden wordt telkens een Frans equivalent gegeven en een reeks Latijnse synoniemen uit de taal van Cicero; achteraan staat nog een Latijns en een Frans alfabetisch register. Een latere uitgave verscheen in 1597. Ten onrechte vermeldt Nauwelaerts reeds een uitgave uit 1583, met als enige bewaarplaats de Staats-B. München (Nauwel. Vlad. p. 7, nr. 3); volgens een brief van 23.12.70 uit deze laatste bibliotheek dateert de uitgave aldaar van 1588.
302.	Cornelius Kilianus, Dictionarium Teutonico-Latinum. Editio altera, priore auctior et correctior. Antwerpen, Christophorus Plantinus, 1588. 8^o. A-Z^8, a-z^8, Aa-Bb^8. 765 + 3 pp. a) Ann. Plant. 312,26. b) Brussel KB* (V.H. 23.327 A; Cockx 1704); Antwerpen MPM* (A 446; R 55.13; waarvan Leiden WNT twee fotocopieën en een micro-

[p. 210]

	film); Leuven UB* (R.A. 56444); Antwerpen Ruusbroecgenootschap* (1083 D 3); Duffel Gemeentearchief; München Staats-B. (L.g. sept. 76). De eerste uitgave verscheen in 1574.
303.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espaignol, et François, nouvellement reveus, corrigez, et augmentez de quatre dialogues. Colloquien oft tsamensprekingen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latijn, Italiaens, Spaens ende Fransois. Luik, Henricus Hovius, 1589. A-Z^8, a-l^8, m^6. 277 ff. a) Peeters-Font. 338; Verd. Vocab. 30. b) Brussel KB* (II 83.970 A; Cockx 672); Londen BM (12901a.11; BM ShT Dutch 55); Madrid B. Nacional. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
304.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys, tres-ample et tres-copieux. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1589. A^5, A-Z^8, Aa-Ee^8, Ff^6. 235 ff. b) Brussel KB* (V.H. 23.336 A; Cockx 2076); Amsterdam UB* (2391 G 25; in één band met het Dictionaire ou Promptuaire Francoys-Flameng van 1589). c) Deze uitgave heeft weer een voorrede van 1591, zoals in de eerste druk van 1587. Ze bevat alleen het Nederlands-Franse deel.
305.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Francoys-Flameng, tres-ample et tres-copieux. Antwerpen, Jean Waesberghe, 1589. x^6, A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^6. 6 + 254 ff. b) Brussel KB* (LP 638 A; Cockx 2077); Antwerpen MPM* (A 3197); Amsterdam UB* (2391 G 25; in één band met het Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys van 1589); Parijs Ste-Geneviève (X 4^o 416 (8) inv. 325 fonds ancien). c) Deze uitgave heeft weer een voorrede van 1592, zoals in de eerste druk van 1587. Ze bevat alleen het Nederlands-Franse deel.
306.	Antonius Silvius, (Colloquia, latine, gallice et Belgice) Antwerpen, Christophorus Plantinus 1589. 8^o. a) Ann. Plant. 321,22. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1573.

[p. 211]

307.	Gabriel Meurier, Deviz Familiers propres à tous marchands desireux d'entendre bien lire et naivement parler Françoys et Flamen. Rotterdam, Jean Waesbergue, 1590. 4^o. A-E^8, F^2. 42 ff. a) Vreese 735,9. b) Londen BM (628 f 30(3); BM ShT Dutch 133). c) Frans-Nederlands gesprekboekje.
308.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina septem diversis linguh explicata indicans. Frankfort, Joannes Wechelus, 1590. 8^o. a) Wicquot IV 416. b) Arras SB (maar verloren gegaan in 1915 volgens brief van 16.12.70 uit de SB Arras). c) Eerste uitgave in 1567.
309.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium novem linguarum. Respondent autem Latinis vocabulis Graeca, Hebraica, Italica, Gallica, Hispanica, Germanica, Belgica, Anglica. Leiden, Abraham Commelinus, 1590. 4^o. 2 vol. A-Z^8, Aa-Zz^8, Aaa-Zzz^8, Aaaa-Ssss^8. 4 ff. + 698 pp. A-Z^8, Aa-Zz^8, Aaa-Zzz^8, Aaaa-Kkkk^8. 1 f. + 628 pp. b) Parijs B. Arsenal (40 B. 45^1-2). c) Eerste uitgave (in zeven talen) in 1570. Quemada (C.5) vermeldt nog een druk s.a. van deze negentalige uitgave door Commelinus; vermoedelijk dateert deze echter van na 1600, zoals ook de twee exemplaren in de BN te Parijs (X 2155-6 en 4585 (1-2).
310.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium undecim linguarum. Respondent autem Latinis vocabulis, Hebraica, Graeca, Gallica, Italica, Germanica, Belgica, Hispanica, Polonica, Ungarica, Anglica. Basel, Sebastianus Henricpetri, september 1590. fol. α^4, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, Aaa-Kkk^8, Lll-Mmm^6, A-V^8. 4 ff. + 1655 + 316 pp. + 2 ff. b) Brussel KB* (II 63.908); Antwerpen SB (C 888); Leuven UB* (C 705); Leiden UB (116 A 10); Londen BM (624 k 1; BM General Catalogue 32,15); Cambridge UB (Adams C 223); Parijs B. Arsenal (Fol. B.12); Belfort SB (P 403). c) Eerste uitgave (in zeven talen) in 1570.
311.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espaignol, et François: nouvellement reveus, corrigez, et augmentez

[p. 212]

	de quatre dialogues. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latin, Italiaens, Spaens, ende Fransois. Luik, Henricus Hovius, 1591. 8^o obl. A-Z^8, a-l^8, m^6. 277 ff. a) Peeters-Font. 339; Verd. Vocab. 31. b) Gent UB* (A 42351). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
312.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina septem diversis linguis explicata indicans. Multo quam antea emendatior ac locupletior. Frankfort, Joannes Wechelus en Petrus Fischer, 1591. 8^o. α^4, A-Z^8, Aa-Pp^8, Qq^3. 4 ff. + 545 pp. + 35 ff. a) Ludin p. 17. b) Antwerpen MPM* (B 2828); Amsterdam UB (Ned. Sem.); Namen B. Facultés N.D.*; Parijs BN (X 9181); Cambridge UB (Adams J 451); Straatsburg UB (C 101. 205); Freiburg i.B. UB (C 7023). c) Eerste uitgave in 1567.
313.	Elcie Eduoard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys, tres-ample et tres-copieux. Rotterdam, Jean Waesbergue, 1591. 4^o. A^6, A-Z^8, Aa-Dd^8, Ee^4. 226 ff. b) Gent UB* (BL 911^1); Amsterdam UB* (1068 F 3^2; in één band met het Dictionaire Francoys-Flameng van Sasbout van 1583); Parijs BN (X 2792). c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave bevat alleen het Nederlands-Franse deel.
314.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Flamen-Francoys, tres-ample et tres-copieux. Rotterdam, Jean Waesberghe, 1591 (deel 1) - 1592 (deel 2). 4^o. A^6, A-Z^8, Aa-Ee^8, Ff^6. 236 ff. x^6, A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^6. 6 + 254 ff. b) Londen BM (12972.c.32; BM ShT Dutch 132); Cambridge UB (Adams M 1223). c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave heeft weer de twee delen in één band, met andere collatieformule en aantal folia dan de afzonderlijk verschenen delen in 1591 en 1592.
315.	(Simon Verepaeus) Latinae grammatices rudimenta. Editio postrema, cum Flandrica simul et Gallica conjugationum interpretatione. Antwerpen, Vidua Plantini et Joannes Moretus, 1592. 4^o. A-Q^8. 248 pp.

[p. 213]

	a) Nauwel. Verep. p. 68, V 1,8. b) Brussel KB* (VI 2041 A; Cockx 4695). c) Eerste, uitvoeriger, uitgave in 1571-1572.
316.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Francois-Flamen, tres-ample et tres-copieux. Rotterdam, Jean Waesbergue, 1592. 4^o. x^4, A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^4. 4 + 252 ff. b) Gent UB* (A 8939); Parijs Ecole Nationale Supérieure. c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave bevat alleen het Frans-Nederlandse deel.
317.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Espaignol, et François. Colloquien oft tsamen sprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latin, Italiaens, Spaens, ende Fransois. Patavii, P. Meietto, 1592. 8^o obl. A-Z^8, a-m^8. 280 ff. a) Quemada B. p. 21. b) Barcelona B. Central (Toda 2-III-3). c) De eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) verscheen ca. 1530.
318.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire, en sept Languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espagnol, et François: nouvellement reveus, corrigez et augmentez de quatre dialogues. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latijn, Italiaens, Spaens ende Fransois. Leiden, Joannes Paets (verkocht bij C. Nicolaes, Amsterdam), 1593. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Dd^8, Ee^4. 220 ff. a) Verd. Vocab. 38. b) Londen BM (629 a I; BM ShT Dutch 55); Madrid B. Nacional. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
319.	Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Amsterdam, Cornelius Nicolai, 1593. 8^o. A-N^8. 104 ff. a) Aurel. 106.229; Graaf p. 82, nr. 48. b) 's-Gravenhage KB* (238 M 9); Amsterdam UB* (1289 F 27). c) Eerste uitgave in 1552.

[p. 214]

320.	Hadrianus Junius, Nomenclator, in quo propria nomina omnium rerum Gallica Belgicaque linguis explicantur, multo quam antea brevior et emendatior. In usum scholarum. Leiden, Officina Plantiniana, 1593. 16^o. b) Brussel KB* (IV 20.162 A); dit exemplaar dat ik vroeger zelf in handen heb gehad, is sinds december 1970 zoek geraakt. c) Eerste uitgave (in acht talen) in 1567; eerste druk van de schooluitgave in 1585.
321.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire Flameng-Francois, tres-ample et tres-copieux. Antwerpen, Jean Keerbergue, 1593. 4^o. a) Wilbaux, 10679. b) Doornik SB (maar in mei 1940 verloren gegaan volgens brief van 29.9.69 uit de SB Doornik). c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave bevat alleen het Nederlands-Franse deel.
322.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire Francois-Flameng, tres-ample et tres-copieux. Antwerpen, Jean Keerbergue, 1593. 4^o. a) Wilbaux 10680; Wicquot IV 721. b) Doornik SB (maar in mei 1940 verloren gegaan volgens brief van 29.9.69 uit de SB Doornik); Arras SB (maar in 1915 verloren gegaan volgens brief van 16.12.70 uit de SB Arras). c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave bevat alleen het Frans-Nederlandse deel.
323.	Gabriel Meurier, La Foire des Enfants d'Israel, en Francoys et Flamen. Revue, relimé et par le mesme augmenté. Rotterdam, Jean Waesberghe, 1593. 8^o. A-E^8, F^4. 44 ff. b) Lincoln Cathedral Library (Pp. 7.26). c) Oudere uitgave in 1580.
324.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium undecim linguarum (Latine, Graece, Hebraice, Italice, Gallice, Hispanice, Germanice, Belgice, Anglice, Polonice, Ungarice). Genève, 1594. fol. a) Quemada C. p. 5. b) Melich Janos (G). c) Eerste uitgave (in zeven talen) in 1570.
325.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Amsterdam (Cornelius Nicolai), 1594. 8^o.

[p. 215]

	b) Geen exemplaar bekend. c) Bibl. Belg. II S 362 vermeldt dat de uitgave van 1600 uit Amsterdam een herdruk is van die van 1594; cfr. ook Bibl. Belg. II S 366.
326.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou Dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espagnol, et François: nouvellement reveus, corrigez, et augmentez de quatre dialogues. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latijn, Italiaens, Spaens ende Fransois. Luik, Henricus Hovius, 1595. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Bb^8. 200 ff. a) Peeters-Font. 340; Verd. Vocab. 39. b) Gent UB* (A 42350). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
327.	Dictionarium hexaglosson cum colloquiis aliquot sex linguarum, Latinè, Germanicè, Belgicè, Gallicè, Hispanicè, Italicè. Dictionarium sampt ettlichen nothwendigen Gesprächen in Latinischer, Teutscher, Niderländischer, Frantzösischer, Spanischer und Italiänischer Sprach. Auffs new Gecorrigiert durch M. Peter Vollevens de Jonge von Antwerpen. Keulen, Wilhelm von Lützenkirchen, 1595. 8^o obl. a) Verd. Vocab. 41. b) Rinteln Gymnasium Ernestinum (volgens brief van 17.2.71 uit Rinteln daar momenteel niet te vinden, al meent men zich te herinneren dat het er vroeger was). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
328.	Trium linguarum dictionarium, teutonicae, latinae, gallicae. Omnibus aliis, huius formae dictionariis, multo locupletius, et maiori quam hactenus diligentia castigatum et correctum. Franeker, Gilles van den Rade, 1595. 8^o. x^4, A-Y^8, Z^4. 184 ff. b) Leiden UB* (1168 G 9); Parijs B. Mazarine (20289). c) Ingekorte uitgave van de Thesaurus Theutonicae linguae (1573), nl. zonder zinnetjes en zegswijzen. Quemada (Anon. p. 37) vermeldt reeds een Lexicon Teutonico-Latino-Gallicum, 1587. 8^o, met een verwijzing naar Lipenius. In de Bibliotheca realis philosophica (Frankfort, 1682) van M. Lipenius heb ik dit echter niet kunnen vinden.
329.	Antonius Silvius, Puerilium Colloquiorum formulae, cum Teutonica interpretatione. Antwerpen, Joachim Trognaesius, 1595. 8^o. A-E^8, F^7. 94 pp.

[p. 216]

	b) Brussel KB* (VH 13.727 A; Cockx 4354). c) Eerste uitgave in 1573. Aan de vorige uitgaven was ook een Franse vertaling toegevoegd.
330.	Noel van Berlaimont, Ghemeyne spraken oft tsamenkoutinghen met een Vocabulare inhoudende veel ghemeyne woorden gheset na de ordinantie van den A B C etc. Nu op een nieu oversien ende verbetert. Propos communs ou Colloques, avec un Vocabulaire contenant plusieurs mots vulgaires. Rotterdam, Firmijn Trotereau, voor Cornelis Claesz. (ca. 1595). 4^o. A^8, B^8, C^4. 20 ff. a) Verd. Vocab. III 101 d. b) 's-Gravenhage KB* (M 5 E 35; Mare I 833). c) Verdeyen geeft echter als jaartal ca. 1580. De eerste uitgave verscheen ca. 1530.
331.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano: con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la maner a de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues, en Quatre Langues: Flamen, François, Espaignol et Italien: avec les conjugaisons, et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Hierome Verdussen, 1596. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Peeters-Font. 319; Verd. Vocab. 42. b) Londen BM (12901.a.18; MB ShT Dutch 62). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
332.	Dictionario, Coloquios, o Dialogos en Quatro Lenguas, Flamenco, Frances, Español y Italiano: con las Conjugaciones, y Instructiones, en que se contiene la manera de bien pronunciar y leer las dichas lenguas. Dictionaire, Colloques, ou Dialogues, en Quatre Langues: Flamen, Françoys, Espaignol et Italien: avec les Conjugaisons, et Instructions, contenantes la maniere de bien prononcer et lire les langues susdites. Antwerpen, Jean Keerbergen, 1596. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Hh^8. 248 ff. a) Peeters-Font. 320. b) Leuven J. Peeters-Fontainas; Leuven UB* (4 B 3934). c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
333.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina septem diversis linguis explicata indicans, Multo quant antea emendatior ac locupletior. Frankfort, Haeredes P. Fischeri (Joannes Saurius dr.), 1596. 8^o. α^4, A-Z^8, Aa-Pp^8, Qq^3. 4 ff. + 545 pp. + 35 ff.

[p. 217]

	a) Ludin p. 17. b) Leiden UB* (1168 E 20); Londen BM (12901.cc.19; BM General Catalogue 119,886); Cambridge UB (Adams J 452); Parijs BN (X 9182); Parijs B. Mazarine (20.207); Freiburg i.B. (C 7024). c) Eerste uitgave in 1567.
334.	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum propria nomina septem diversis linguis explicata indicans, Multo quam antea emendatior ac locupletior. Frankfort, Joannes Saurius, 1596. 8^o. α^4, A-Z^8, Aa-Pp^8, Qq^3. 4. ff. + 545 pp. + 35 ff. b) Namen B. Facultés N.D.*; Parijs B. Arsenal (8^o B 158); Parijs B. Ste Geneviève (X 8^o 306 inv. 586 fonds ancien); Bordeaux UB (L. Rés. 642). c) Eerste uitgave in 1567.
335.	Elcie Edouard Leon Mellema, Dictionaire ou Promptuaire Francoys-Flameng, tres-ample et tres-copieux. Rotterdam, Jean Waesbergue, 1596. 4^o. x^6, A-Z^8, Aa-Hh^8, Ii^6. 6 + 254 ff. b) Gent UB* (BL 911); Bordeaux SB (B 818). c) Eerste uitgave in 1587. Deze uitgave bevat alleen een Frans-Nederlands deel; ten onrechte vermeldt Quemada (M p. 17) een Dictionaire ou Promptuaire Flameng-Francoys van 1596 met als bewaarplaatsen Bordeaux en Le Havre. Volgens een brief van 31.12.70 uit de SB Bordeaux bezit deze alleen het Frans-Nederlandse deel van 1596 en volgens een brief van 22.12.70 uit de UB Bordeaux bezit deze geen uitgave van Mellema van voor 1600; volgens een brief van 21.1.71 uit de SB Le Havre heeft deze nooit het Nederlands-Franse deel van Mellema in haar bezit gehad en is het Frans-Nederlandse deel van 1596 er in het begin van deze eeuw verloren gegaan. Ik merk op dat dit Frans-Nederlandse deel in 1596 nog altijd de voorrede van 1592 heeft.
336.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espagnol et François: nouvellement reveus, corrigez, et augmentez de quatre dialogues. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduits, Engelsch, Hochduits, Latin, Italiaens, Spaens, ende Fransois. Luik, Henricus Hovins 1597. 8^o obl. A-Z^8, Aa-Bb^8. 200 ff. a) Peeters-Font. 341; Verd. Vocab. 43. b) Londen BM (12091.a.47; BM ShT Dutch 55); Madrid B. Nacional. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.

[p. 218]

337.	(Cornelius Graphaeus) Flores seu formulae loquendi ex P. Terentii Comoediis excerptae, quibus interpretatio Gallica et Teutonica addita est. Antwerpen, Officina Plantiniana, Joannes Moretus, 1597. 16^o. A-P^8. 120 ff. b) Brussel KB* (VH 30.524 A; Cockx 4483); Antwerpen MPM* (A 922); Antwerpen SB (C 1734); Cambridge UB (Adams T 385). c) Eerste uitgave (zonder Frans) in 1566.
338.	Gabriel Meurier, Propos Puerils, ordinairement usez es Escoles Françoyses. Outre toutes autres impressions recentement et diligentement meliorez. Kinderredenen Fransoys en Duytsch. Rotterdam, Jean Waesberghe, 1597. 4^o. A-D^8, E^4. 36 ff. a) Vreese 735-736, 10 a. b) Rotterdam SB (25 E 7). c) Frans-Nederlands gesprekboekje; volgens De Vreese zou er ten laatste in 1546 al een uitgave van bestaan hebben. Een latere uitgave verscheen in 1599.
339.	Christophorus Vladeraccus, Polyonyma ciceroniana vario indice, ut diversarum nationum linguis servire possint, accomodatissime conscripta. Antwerpen, Joannes Moretus, 1597. 8^o. a) Nauwel. Vlad. p. 7, 3b; Paquot I, 326, 4. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1588.
340.	Colloquia et Dictionariolum Octo linguarum, Latinae, Gallicae, Belgicae, Teutonicae, Hispanicae, Italicae, Anglicae, et Portugallicae. Colloques ou dialogues en huict langages, Latin, François, Flamen, Alleman, Espagnol, Italien, Anglois et Portuguez. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in acht spraken, Latijn, Fransois, Neerduits, Hoochduits, Spaens, Italiaens, Engels ende Portugeesch. Delft, Bruno Schinckelius, 1598. 8^o. A-Z^8, Aa-Dd^8, Ee^6. 222 ff. a) Verd. Vocab. 44. b) 's-Gravenhage KB* (654 D 47); Amsterdam UB (976 D 10; 1210 F 3); Madrid B. Nacional (R 13670). c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
341.	Ambrosius Calepinus, Dictionarium undecim linguarum. Respondent autem Latinis vocabulis, Hebraica, Graeca, Gallica, Italica, Germanica, Belgica, Hispanica, Polonica, Ungarica, Anglica. Basel, Sebastianus Henricpetri, september 1598. fol. α^4, a-z^8, A-Z^8, Aa-Zz^8, AA-ZZ^8, Aaa-Ggg^8, AAa-TTt^8. 4 ff. + 1582 + 302 pp.

[p. 219]

	b) Antwerpen MPM* (B 3383); Bergen UB (R 16/A 1145); Cambridge UB (Adams C 225); Parijs B. Arsenal (Fol. B.13); Parijs B. Mazarine (9034); Bordeaux SB (B 112); Library of Congress U.S.A. (Libr. Congr. 23, p. 390). c) Eerste uitgave (in zeven talen) in 1570.
342.	Simon Verepaeus, Latinae linguae Progymnasmata, sive primae studiorum exercitationes. Antwerpen, Hier. Verdussen, 1598. 8^o. a) Sermon 277. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave in 1572.
343.	Simon Verepaeus, Epitomes novae Grammatices Despauterianae Etymologia, ad faciliorem, quam prius, redacta methodum, cum explicatione vocabulorum. Editio postrema, cui ab auctore nunc summa manus addita. Antwerpen, Officina Plantiniana (venduntur Silvaeducis in officina Joannis Schoefferi), 1598. 4^o. A-H^8, I^4. 68 ff. a) Nauwel. Verep. p. 71, V, 2,6. b) Amsterdam UB *(1360 H 10). c) Eerste, uitvoeriger, uitgave in 1571-1572.
344.	Noel de Berlaimont, Ghemeyne spraken oft Tsamencoutinghen: Propos communs ou Colloques avec un vocabulaire contenant plusieurs mots vulgaires. Antwerpen, Martin Huyssens, 1599. 4^o. A-E^4. 20 ff. a) Aurel. 113.127; Verd. Vocab. 46. b) Londen BM (12972.ee.1; BM ShT Dutch 18). c) Eerste uitgave ca. 1530.
345.	Gabriel Meurier, Propos Puerils, ordinairement usez es Escoles Françoyses. Outre toutes autres impressions recentement et diligentement meliorez. Kinderredenen Fransoys en Duytsch. Antwerpen, Guislain Janssens, 1599. 4^o. 31 + 1 ff. a) Bibl. Belg. I M 26; Vreese 736,10 b. b) Leuven UB (maar verloren gegaan in 1914). c) Oudere uitgave in 1597.
346.	Vocabulorum quae per Cornelii Valerii Ultrajectini Etymologiam, exemplorum vice passim occurrunt, interpretatio Belgica. Amsterdam, Zacharias Heyns, 1599. 8^o. A-H^8. 64 ff. a) Moes pp. 217-218. b) Amsterdam UB* (975 E 11^2).

[p. 220]

	c) Latijns-Nederlandse woordenlijst bij de Grammaticae Institutiones (eerste uitgave 1550) van Cornelius Valerius.
347.	(Jean Waesberghe) Dictionnaire Francois-Flameng, tres ample et copieux, augmenté outre les precedentes impressions d'un nombre presque infini de mots, dictions et vocables. Rotterdam, Jean Waesberghe, 1599. 8^o. A^4, A-Z^8, AA-ZZ^8. 373 ff. b) Amsterdam UB* (1283 G 33); Hamburg UB (SDb I 167); Parijs BN (X 14350); Rotterdam SB (1372 G 13); Stockholm KB. c) Ondanks de bombastische titel van dit woordenboek, is het niet een uitvoeriger, maar wel een wat ingekorte uitgave van het Frans-Nederlandse deel van Mellema. De bewerker wordt aangeduid door de initialen J.W., waarschijnlijk de uitgever Jan Waesberghe zelf.
348.	Dictionarium Tetraglotton seu voces Latinae omnes et Graecae eis respondentes, cum Gallica et Teutonica (quam passim Flandricam vocant) earum interpretatione, nunc emendatius et locupletius. Amsterdam, Zacharias Heyns (Franekerae excudebat Aegidius Radaeus), 1599.8^o. a) Wilbaux IV 10329. b) Doornik SB (maar verloren gegaan in mei 1940 volgens brief van 29.9.69 uit de SB Doornik). c) Eerste uitgave in 1562.
349.	Cornelius Kilianus, Etymologicum Teutonicae linguae, sive Dictionarium Teutonico-Latinum. Editio Tertia, prioribus auctior et correctior. Antwerpen, Officina Plantiniana, Joannes Moretus, 1599. 8^o. x^8, A-Z^8, a-z^8, Aa-Bb^8. 16 + 764 + 4 pp. b) Brussel KB (VB 5766 A; Cockx 1705); 's-Gravenhage KB* (393 F 10, met kanttekeningen van Kiliaan, waarvan Leiden WNT microfilm en fotocopie; 393 F 11; 393 F 12); Leiden UB (1172 G 1); Leiden WNT*; Leuven UB* (R.A. 997); Antwerpen MPM* (A 835); Antwerpen Fac. St.-Ignatius* (220 A 44); Namen B. Facultés N.D.; Utrecht UB (Z. oct. 3134); Rotterdam SB (1233 D 12); Leeuwarden Provinciale B.; Duffel Gemeentearchief; Gent UB (H 1198; BL 837); Antwerpen Ruusbroecgenootschap* (1083 D 1; 1083 D 1 bis); Parijs BN (X 15134; X 15135; X 19956); Straatsburg UB (C d 154.222); Londen BM (628 g 13; 69 a 21; BM ShT Dutch 111); Gottingen UB (8^o Ling. VI 7237); Hannover Niedersächsische Landes-B.; München Staats-B. (L.g. sept. 77). c) Eerste uitgave in 1574.

[p. 221]

350.	Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, Belgicae, Anglicae, Teutonicae, Latinae, Italicae, Hispanicae, Gallicae. Colloques ou dialogues, avec un Dictionaire, en sept languages, Flamen, Anglois, Alleman, Latin, Italien, Espaignol, et François. Colloquien oft tsamensprekinghen, met eenen Vocabulaer in seven spraken, Neerduytsch, Engelsch, Hochduits, Latijn, Italiaens, Spaens ende Fransois. Luik, Henricus Hovius, 1600. 8^o. A-Z^8, Aa-Cc^8. 208 ff. a) Peeters-Font. 342; Verd. Vocab. 47. b) Londen BM (12901.a.12; BM ShT Dutch 55); Madrid B. Nacional. c) Eerste uitgave (met enkel Nederlands en Frans) ca. 1530.
351.	Dictionarium quatuor linguarum, Flandricae, Gallicae, Hispanicae et Italicae. Antwerpen, 1600. 8^o. a) Peeters-Font. 321; Verd. Vocab. 48. b) Geen exemplaar bekend. c) Eerste uitgave (zonder Spaans en Italiaans) ca. 1530.
352.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Amsterdam, Cornelius Nicolai, 1600. 8^o. A-Z^8, Aa-Rr^8, Ss^4. 324 ff. a) Bibl. Belg. II S 362. b) Darmstadt Landes-B. c) Eerste uitgave in 1545.
353.	Joannes Servilius, Dictionarium triglotton, Hoc est tribus linguis, Latina, Graeca, et eâ quâ tota haec inferior Germania utitur, constans. Antwerpen, Jan Keerberge, 1600. 8^o. A-Z^8, Aa-Rr^8, Ss^4. 324 ff. b) Parijs BN (X 9060). c) Eerste uitgave in 1545.
	Addenda
354.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Deventer (Richard Pafraet), 27 juni 1505. 4^o. A^8, B^4, C^6. 18 ff. a) NK 3930. b) Kopenhagen KB. c) Eerste uitgave in 1487.
355.	Terentius, Vulgaria quaedam in theutonicam linguam traducta. Antwerpen, Dirk Martens, 12 juni 1509. 4^o. A-B^6, C^4. 16 ff. a) NK 3931; Het Boek XXI (1932-33) 302. b) Parijs BN (Res. p. Yc 336). c) Eerste uitgave in 1487.