De Gulden Passer. Jaargang 49

[p. 1]

[De Gulden Passer 1971]

Het rekwest en het privilegie betreffende het drukken van Justus de Harduwijns Goddelijcke lof-sanghen (1620) en Val ende opstandt vanden coninck ende prophete David (1620)
door Nicole Rowan
(Gent)

In de registers van de Spaanse Geheime Raad in het Algemeen Rijksarchief te Brussel¹ wordt het verzoekschrift met erbijhorende octrooiakte bewaard ingediend door Jan vanden Kerckhove² voor het bekomen van een privilegie om, als enige drukker, gedurende tien jaar twee boeken te mogen drukken van Justus de Harduwijn, namelijk Goddelijcke Lof-Sanghen (Gent, 1620) en Val ende Opstandt vanden Coninck ende Prophete David met bijvoegh van de zeven Leedtuijghende Psalmen. (Gent, 1620).

In de oorspronkelijke uitgave van de Goddelijke Lof-Sanghen en

1 A.R.A., CPE (Conseil Privé Espagnol), doos 1277.

2 Jan Van den Kerckhove, hoofd der familie, begon met het ambt van drukker en boekverkoper in 1614 of 1616. Na zijn dood, in 1653, oefende zijn vrouw, Anne Mercq, samen met hun kinderen het beroep verder uit tot in 1673. Vooral Simon en Marie Van den Kerckhove werden berucht omwille van een 20 jaar durend proces tegen hun gildebroeders.
De familie Van den Kerckhove bewoonde het huis ‘in t'gecroont sweert’ op de hoogpoort. Jan Van den Kerckhove was gezworen boekdrukker en heeft tussen de jaren 1614 (1616?) en 1653 een 80-tal boeken, ordonnantiën, placcaten en edicten gedrukt, zie Ferd. Vanderhaeghen, Bibliographie Gantoise (Gent, 1858-1869) 11, 11-45.

[p. 2]

van de Val ende Opstandt³, aanwezig in de universiteitsbibliotheek te Gent is een ‘cort begrijp van privilegie’ afgedrukt, ook overgenomen door moderne uitgevers⁴, een soort samenvatting van de privilegietekst die het essentieelste bevat. Het lijkt nochtans niet overbodig het rekwest en het privilegie uit te geven omdat de teksten ervan enkele gegevens inhouden die de speciale geplogenheden bij het drukken en uitgeven van boeken in de 17e eeuw illustreren.

Het rekwest beslaat het grootste deel van het eerste blad. De kantlijn is tamelijk breed gehouden. In de linkerbovenhoek staat geschreven: Veue la censure du Censeur ordinaire (soit) depesché Octroy pour Imprimer le livre cy-mentionné avecq privilège pour dix ans fait à Brux. le 25 Octobre 1619. De tekst van het rekwest bevat heel wat doorhalingen en aanvullingen die verklaard worden door het feit dat hij gediend heeft als minuut voor de originele octrooiakte. Het onderste deel van dit eerste blad bevat de verdere tekst van het privilegie en is duidelijk in een andere hand dan die welke het verzoekschrift heeft geschreven. Vermoedelijk is die tweede hand dezelfde als die welke de aanpassingen heeft aangebracht aan de tekst van het rekwest zodat het als klad kon dienen voor de octrooiakte⁵. In de linkerbenedenhoek vinden we de naam de Groote⁶. Op de verso zijde loopt de octrooitekst verder tot op de volgende recto zijde. Aan het slot wordt de nota ‘veue...’ herhaald, maar in een andere hand. Hier volgt een transcriptie van het volledige document⁷.

3 De Val ende Opstandt komt niet afzonderlijk voor maar is steeds samen met de Goddelijcke Lofsanghen uitgegeven.

4 Zie O. Dambre ed., Goddelijcke Lofsanghen, Antwerpen, 1933, en Val ende Opstandt... Antwerpen, 1928.

5 Bij vergelijking van het handschrift blijkt dat noch Jan Vanden Kerckhove, noch Justus de Harduwijn zelf het rekwest heeft geschreven.

6 De naam De Groote komt niet voor in de ‘Biographie Nationale’. Waarschijnlijk betreft het hier Louis De Groote, secretaris van de privé-raad. Hij was een tijdlang resident van de ambassade te Londen nl. van 4 mei 1609 tot 18 september 1611. Zie Algemeen Rijksarchief te Brussel, PRA (Papiers d'État et de l'Audience): reg. 365 f^o 182, reg. 367

7 Bij de transcriptie werd als volgt te werk gegaan: in deel I - waar de tekst van het rekwest gebruikt werd als minuut voor de octrooiakte - staat wat geschrapt werd in het oorspronkelijk rekwest om er een octrooiakte van te maken tussen rechte haakjes; de toevoegingen aan het rekwest nodig om dezelfde reden, staan tussen schuine haakjes. Wil men dus de rekwesttekst lezen dan sla men de delen tussen schuine haakjes over; voor de octrooitekst doe men hetzelfde met de delen tussen rechte haakjes. In deel II - waar we geen rekening moeten houden met een oorspronkelijke rekwesttekst - werden de doorhalingen tussen rechte haakjes geplaatst en de verbeteringen tussen schuine haakjes. Cursief gedrukt zijn de uitgeschreven afkortingen.

[p. 3]

I. <Albert ende Isabel etcet. Allen den ghenen die dese Jegenwoordighe zullen sien saluyt.> [An haere Sereniss^e hoochede[ <hebben ontfaen die ootmoedeghe supplicatie & Req^te van> [Verthoent met behoirlicke Reuerentie] Jan vanden Kerchoue gesworen bouckdrucker woonende binnen [de] <onser> Stadt van Ghent <Inhoudende> hoe dat hij in syn handen heeft ghe[k]<c>reghen zekeren [boeck] <bouck> gheintituleert Goddelijcke Lofsanghen tot vermaeckijnghe vande geestelijcke Liefhebbers ende naementlick vande deuch leerende Joncheyt des Bisdoms van Ghent vijtghestelt door Justus Harduyn Priester inboren der zel[f ]uer Stede ende een ander ghemaect door den zelfuen auteur gheintituleert den Val ende opstandt vanden Coninc ende Prophete Dauid met [bijuoegh] <bijuough> vande zeuen Leedtuyghende Psalmen, beyde deze boucken gheuisiteert ende gheapprobeert door Hr. Anth^s Smets <Licentiaet in de Godheyt> Canonick Archiprbr. ende Librorum Censor des Bisdoms van Ghendt⁸ [Licentiaet inde Godh^t. -] dewelcke boucken den Suppliant soude geerne in druck uitgeuen, maar al zoo <hij> t'zelfue niet en vermach te [gheschieden] <doen> zonder <onse> voorgaende consent & <octroy> [van Sereniss^e hoochede] [Bidt] <heeft daeromme> oidmoedelick [dat haere Sereniss^e hoochede] <geboden dat ons> beliefde [t'zelfue] <hem> te consenteren in gheele of deele de voors^e boucken te moghen drucken voor den tijt van thien Jaeren <hem [ende] ten dien einden te verkenen onse opene brieven van octroye in behoorelicke forme> [beliefve ende ten ansiene dat die Suppliant met grooten cost ende moeijte heeft tot meerder vercieren vande Nederlantsche taele nieuwe doen ghieten Letteren, accenten te vooren niet veel gheuseert ooc diversche mysycnoten, dat ooc haere Serenisshoochede beliefve interdictie te doene an alle andere boekdruckers van zijnen Landen errewaertsouer deurende den voors. tijt de selfue boecken niet te moghen naerdrucken in deele of in gheele of met eenighen bedecten titel niet sonder groote schaede vanden Suppliant te drucken of messchien elders ghedruct hier te lande te brijnghen of te vercoopen dwelck doende etc.]

8 Antonius Smetius wordt in die functie vermeld door de oude biografen Sanderus, Sweertius, Andreas en Foppens. Alleen Sanderus spreekt over hem in betrekking met Albrecht en Isabella:... ‘post Serenissimorum Archiducum Austriae Alberti & Isabellae Belgicae Principium Eleemosymarius...’ zie Antonius Sanderus, De Gandavensibus Eruditionis fama claris libri tres, Antwerpen, 1624, p. 19.

[p. 4]

II. Doen te weten dat wij t'ghene voors. ouergemerct & ghesien in onsen secreten Raede de Censure ofte approbatie vanden ordinaris Censeur des Bisdoms van Ghendt, geieghen wesende ter bede & begheerte vanden voors. N. suppliant hebben den zeluen gejeuen geoctroieert & geconsenteert, Jeuen octroieren & consenteren bij zonderlinghe gratie midts desen dat hij alleen & ter exclusie van alle anderen zal moeghen drucken, distribueren & vercoopen binnen alle steden & landen van onser gehoorsaemheyt die twee Nederlantsche boucken hier bouen vermelt [Verbiedende] geduerende den tijt van thien naestcommende Jaeren, midts hen regulerende volgende onse ordonnantien gemackt ofte alnoch te maecken noopende t'faict vanden druck, verbiedende wel expresselick alle andere druckers & bouckvercoopers, [hoe] & ondersaeten wie zij zijn, geduerende den voors termijn van thien <naestcomende> Jaeren, de voors twee boucken, <In gheele of te deele> te drucken ofte vergelicken, ofte wel de ghene elders gedruckt alhier te lande te brenghen, vercoopen ofte distribueren sonder particulier consent & permissie vanden voornoemden suppliant Op pene van confiscatie van alle t'ghene dat ter contrarien zal gedruckt [vercocht] <Vergelickt> ofte vercocht worden, bouen drie guldens voor amende by elck exemplaire, te verboeten & applicqueren volgende onse voors Ordonnantien. Ontbieden & beuelen onse zeer lieve & getrauwe de hooft Presidenten & luyden van onse secrete & groote Raeden, Presidenten ende luyden van onse prouinciale Raeden van Vlaendren & alle andere onse Rechteren Officieren & ondersaeten die dit aenghaen mach, dat zij den voors Impetrant van dese onse gratie Octroye & [acco] consent voor den tijt, jnder voughe & onder de conditien voors, doen laeten & gedooghen Rustelick & volcommelick genieten & gebruycken, sonder hem te doen of te laeten geschieden eenich hinder letsel ofte moyenisse ter contrarien, want ons alzoo belieft, in teecken van dien hebben wij onsen grooten seghel hier an doen hanghen. Gegheuen in onse [secreten Raede] Stadt van Bruessele den vijffentwintichsten dach der maendt Octobris vanden Jaere ons heeren 1619.

De vermelding dat de boeken waarvoor het drukkersoctrooi gevraagd wordt goedgekeurd werden door de censor⁹ houdt verband met een aantal verordeningen uitgevaardigd door Karel V om de Lutherse ketterij te bestrijden. De eerste is het edict van Worms, 8 mei 1521, waarin geëist werd dat voor het drukken van elk godsdienstig werk de toelating van de kerkelijke overheid en voor

9 Zie ook de nota's geschreven boven en onder de tekst en de approbatie afgedrukt in de oorspronkelijke uitgave van 1620 en in Dambres heruitgave.

[p. 5]

ieder ander werk de goedkeuring van de vorst nodig was¹⁰. De tweede verordening dateert van 14 oktober 1529 en is nog scherper gesteld: voor het drukken van ieder werk werd de toelating of goedkeuring van de plaatselijke overheid verplichtend gesteld terwijl tevens voor ieder boek bij het wereldlijk gezag octrooibrieven moesten worden aangevraagd¹¹¹².

Hoe is het nu te verklaren dat Jan vanden Kerckhove zijn rekwest stuurt naar de Geheime Raad, een centraal orgaan, en niet naar de Raad van Vlaanderen vermits hij toch ‘gesworen boeckdrucker wonende binnen de stadt van Ghent’ is? Een drukkersprivilegie afgeleverd door de centrale regering geeft aan de begunstigde het recht een bepaald werk te drukken en te verkopen over het gehele gebied der Nederlanden. Dat dit in het geval van Jan vanden Kerckove om financiële redenen speciaal nodig was ligt voor de hand. Immers, die Suppliant heeft ‘met grooten cost ende moeyte tot meerder vercieren vande Nederlantsche taele nieuwe doen ghieten Letteren, accenten te vooren niet veel gheuseert, ooc diversche mysycnoten’. Om de zaak financieel renderend te maken moesten de werken waarvoor het drukkersoctrooi werd aangevraagd en die een belangrijke investering vergden dus over een zo uitgebreid mogelijk gebied kunnen verspreid worden. Uit Vanden Kerckovens mededeling dat hij noch kosten noch moeite spaarde voor het drukken van de Harduwijns werken kan ook nog afgeleid worden dat het hier gaat om werken die als interessant beschouwd werden, iets wat intussen ten overvloede bewezen is geworden. De oorspronkelijke oorkonde draagt ook nog het visum van de Raad van Brabant¹³. Dit wijst op de traditioneel particularistische houding van die Raad van Brabant.

10 Zie M. Baelde ‘De toekenning van drukkersoctrooien door de Geheime Raad in de zestiende eeuw’. De Gulden Passer, XL (1962). p. 25.

11 Zie M. Baelde, art. cit., ibid. p. 25.

12 Verder nog het keizerlijk edict betreffende het drukken en verkopen van boeken, door Karel V te Gent uitgevaardigd op 18 december 1544 en de keizerlijke ordonnantie betreffende de verboden boeken, het drukken en verkopen van boeken, het openbaar onderwijs en de werken van klassieke auteurs door Karel V uitgevaardigd te Brussel op 30 juni 1546. Zie MM. J. Lameere en H. Simont, Recueil des Ordonnances des Pays-Bas, deuxième série 1506-1700, Brussel, 1910, V, p. 112-114 en p. 307-312.

13 Zie ‘cort begrijp van privilegie’ afgedrukt in de originele uitgave van 1620.