De Gulden Passer. Jaargang 47

[p. 7]

Een conflict tussen Erasmus en de Leuvense theologen in 1519
door Karel Blockx

In 1519 kwam Erasmus van Rotterdam meermaals in conflict met de Leuvense theologische faculteit. Eén van die conflicten, datgene waaraan dit opstel is gewijd, vloeide voort uit de eerste kennismaking van de Leuvense theologen met geschriften van Maarten Luther.

De bronnen waarover wij beschikken om dit onderwerp te bestuderen, zijn nagenoeg uitsluitend van Erasmus zelf afkomstig. De herkomst van de voorhanden documentatie biedt zowel voorals nadelen. Het feit dat de Nederlandse humanist het conflict persoonlijk op intense wijze beleefde, bracht mee dat hij daarover met kennis van zaken kon spreken. Doch anderzijds wordt de betrouwbaarheid van zijn mededelingen in aanzienlijke mate in discrediet gebracht door hun partijdigheid. Erasmus was in dit pijnlijk conflict zodanig geëngageerd, dat het voor hem vrijwel onmogelijk was daarvan een objectieve verslaggever te zijn. Zijn getuigenissen moeten dan ook kritisch worden gelezen.

De beschikbare bronnen geven niet alleen een eenzijdige en partijdige voorstelling van Erasmus' geschil met de Leuvense theologen, zij zijn bovendien van die aard dat daaruit moeilijk

Gebruikte afkortingen:

ALLEN = Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, uitgegeven door P.S. Allen, H.M. Allen en H.W. Garrod, 12 dln., Oxford, 1906-1958. Wijze van citeren: IV, 1225, 121-123 = dl. IV, brief nr. 1225, regel 121 tot 123.

LF = Johann Frobens uitgave van Luthers werken, Bazel, oktober 1518. Voor de volledige titel van dit boek, cfr. n. 19.

WA = D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesammtausgabe, Weimar, 1883 vlg.

[p. 8]

een compleet en samenhangend verhaal van het gebeurde kan worden afgelezen. In een over verschillende jaren verspreide briefwisseling noteerde Erasmus hier en daar enige gegevens betreffende dit conflict. In deze bijdrage wordt getracht die wijd uitgestrooide flarden van getuigenissen bijeen te rapen, aan elkaar aan te passen en weer aaneen te weven, met de bedoeling aldus het verhaal van het gebeurde te reconstrueren.

Het aangekondigde conflict kan evenwel slechts in een bredere context worden verstaan. Daarom is het wellicht niet overbodig deze studie in te leiden met een beknopt overzicht van de verhoudingen tussen Erasmus en de Leuvense theologen tijdens de jaren die aan dit geschil voorafgingen¹.

In 1502 kwam Erasmus van Rotterdam een eerste maal te Leuven wonen. Hij vestigde zich blijkbaar met weinig enthousiasme in de Brabantse universiteitsstad. Naar zijn eigen getuigenis werd hij erheen gedreven door de pest, een uitdrukking die eer aan de vlucht van een balling doet denken dan aan een hoopvolle reis naar huis. Toch had Erasmus meer dan één reden om zich in het Leuvense milieu gelukkig te voelen. Hij werd er gastvrij ontvangen. Hij kon vaststellen dat de klassieke studiën, die hem zo nauw aan het hart lagen, er vorderingen maakten en dat zij niet werden gestoord door de behoudsgezinde theologen. Dank zij Adriaan van Utrecht, die toen te Leuven doceerde, werd hem zelfs een leerstoel aangeboden. Doch al deze redenen konden Erasmus niet verleiden om zich aan Leuven te binden. Het aanbod van een leerstoel sloeg hij om niet zeer doorzichtige redenen af en in het najaar 1504 keerde hij terug naar Parijs, waaruit de pest hem een paar jaar tevoren verdreven had.

In de zomer 1514 was Erasmus opnieuw te Leuven. Hij was toen op reis van Engeland naar Bazel en maakte even halte in Brabant om

1 Dit overzicht werd geredigeerd met behulp van de volgende werken: H. De Jongh, L'ancienne faculté de théologie de Louvain au premier siècle de son existence (1432-1540), Leuven, 1911; H. De Vocht, History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue Lovaniense (1517-1550), dl. I, Leuven, 1951; J. Étienne, Spiritualisme érasmien et théologiens louvanistes. Un changement de problématique au début du XVI^e siècle, Leuven-Gembloux, 1956; O. Hendriks, Erasmus en Leuven, Bussum, 1946; J. Huizinga, Erasmus, 4de druk, Haarlem, 1947; E.J.M. van Eijl, Michael Baius (1513-1589). Studie over zijn leven. I: Tot aan de veroordeling door Rome in 1567 (onuitgegeven proefschrift), dl. I: Tekst, dl. II: Aantekeningen, Leuven, 1968, hoofdstuk I: De universiteit van Leuven (p. 1-40).

[p. 9]

de universiteit, die hij tien jaar voorheen verlaten had, te bezoeken. Erasmus, die thans minder hartelijk werd begroet, moest spoedig ervaren dat humanisme en theologie niet meer volkomen vredig naast elkaar leefden. Het is mogelijk dat de strijd om Reuchlin, - in 1513 had de Leuvense universiteit een aantal passages uit diens Augenspiegel veroordeeld², - een zekere spanning had doen ontstaan tussen de humanisten en de theologen. Het schijnt ook dat sommige leden van de theologische faculteit bepaalde teksten van Erasmus' Lof der Zotheid niet goed konden verteren. Maar wat de Leuvense godgeleerden vooral verontrustte, was de bekendmaking van Erasmus' voornemen om een verbeterde Griekse tekst en een nieuwe Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament uit te geven. Maarten van Dorp³, een humanistisch gezind theoloog, trachtte zijn vriend Erasmus ertoe over te halen zijn opzet te laten varen. Zijn moeite was vergeefs en had tot gevolg dat zijn vriendschap met de humanist afkoelde. Het aangekondigde werk van

2 Voor Johann Reuchlin (1455-1522), cfr. L. Geiger, Johann Reuchlin. Sein Leben und seine Werke, Leipzig, 1871, herdruk: Nieuwkoop, 1964; K. Hannemann, art. Reuchlin, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. VIII, 1963, kol. 1260-1261. Tekst van de Leuvense censuur in de verzamelde werken van Ulrich von Hutten, uitgegeven door E. Böcking (5 dln. en 2 supplementaire dln., Leipzig, 1859-1870), supplement I, p. 133-134 (cfr. E.J.M. van Eijl, op. cit., dl. II, p. (9), n. 26). Voor de betrekkingen tussen Reuchlin en Erasmus, cfr. M. Krebs, Reuchlins Beziehungen zu Erasmus von Rotterdam, in Johannes Reuchlin 1455-1522. Festgabe seiner Vaterstadt Pforzheim zur 500. Wiederkehr seines Geburtstages, Pforzheim, 1955, p. 139-155.

3 Maarten van Dorp werd ca. 1485 geboren te Naaldwijk. Hij studeerde te Leuven en promoveerde aldaar in 1504 tot magister artium en in 1514 of 1515 tot doctor in de theologie. Hij onderwees Latijn en later ook filosofie in het college De Lelie. Sinds 1515 was hij professor aan de theologische faculteit. Ten overstaan van de problematiek van zijn tijd nam M. van Dorp een wispelturige houding aan. In het conflict tussen de humanisten en de behoudsgezinde theologen was hij eerst een bestrijder, later een voorstander van de door Erasmus verdedigde methode voor de studie van de bijbel. Aanvankelijk maakte hij ook bezwaren tegen de Leuvense Lutherveroordeling (1519), doch trad deze nadien bij. Hij overleed te Leuven op 31 mei 1525. M. van Dorp publiceerde o.a. Oratio in praelectionem divi Pauli. De laudibus Pauli, Antwerpen, M. Hillen, 1519 (cfr. Erasmus en België, Brussel, 1969, p. 57, nr. 47), waarin de zienswijze van Erasmus over de theologische methode wordt voorgehouden. Cfr. M.A. Nauwelaerts, art. Dorpius (Dorp), Martinus van, in Nationaal biografisch woordenboek, dl. I, Brussel, 1964, kol. 419-422. Aan de in dit artikel vermelde bibliografie kan worden toegevoegd: R. Aubert, art. Dorpius, Martin, in Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, dl. XIV, 1958, kol. 692-695.

[p. 10]

Erasmus verscheen in het voorjaar 1516 bij Johann Froben te Bazel onder de titel Novum Instrumentum. Naast drie belangwekkende inleidende geschriften (Paraclesis, Methodus en Apologia), bevatte het een uitgave van de Griekse tekst van het Nieuwe Testament met een verbeterde Latijnse vertaling en overvloedige annotationes⁴.

De beschikbare documentatie laat niet toe nauwkeurig te beschrijven hoe de Leuvense theologische faculteit reageerde op dit boek. Uit de briefwisseling van Erasmus blijkt dat een der professoren, de strijdvaardige karmeliet Nicolaas van Egmond, het Novum Instrumentum heftig bestreed⁵. De positie van Maarten van Dorp, die tussen de theologen en de humanisten een eerder zwevende houding innam, was meer genuanceerd. Erasmus' geliefkoosde opvatting, dat de studie van de oude bijbeltalen noodzakelijk is voor de wetenschappelijke beoefening van de theologie, trad hij bij, doch hij toonde zich meer gereserveerd ten overstaan van diens annotationes. Al lijkt het niet mogelijk de houding van de theologische faculteit als dusdanig met precisie te bepalen, zeker is dat het Novum Instrumentum te Leuven enige animositeit, - Erasmus spreekt van een ‘tragedie’⁶, - deed ontstaan. In november 1516 achtte Maarten van Dorp, die er op uit was Erasmus' vriendschap te herwinnen, het zelfs nodig de humanist een brief te schrijven met het verzoek naar Leuven te komen om de geschilpunten met de theologen door te praten. Na enige aarzeling om op deze uitnodiging in te gaan, kwam Erasmus in januari 1517 even naar Leuven en slaagde erin het wantrouwen van de theologen enigszins uit te vegen.

Misschien vermoedde Erasmus toen nog niet dat hij nog dat-

4 Cfr. J. Hadot, Le Nouveau Testament d'Érasme, in Colloquium Erasmianum, Mons, 1968, p. 59-67; J. Machiels, Erasmusdrukken uit de Universiteitsbibliotheek te Gent, Gent, 1969, p. 40-44, nr. 34.

5 Nicolaes Baechem, gewoonlijk naar zijn geboorteplaats Nicolaas van Egmond geheten, promoveerde in 1505 tot doctor in de theologie te Leuven. Hij trad in 1506 in bij de karmelieten, werd professor in de theologie te Leuven en onderscheidde zich tijdens zijn laatste levensjaren als ijverig inquisiteur. Hij was waarschijnlijk de meest hardnekkige Leuvense tegenstander van Erasmus. Cfr. H. De Jongh, op. cit., p. 152-154; H. De Vocht, op. cit., dl. I, p. 460-461, n. 4.

6 Erasmus gebruikt nogal gemakkelijk het woord tragoedia. Zoals J. Huizinga, op. cit., p. 149, n. 3, noteert, heeft dit woord bij de Nederlandse humanist dikwijls de betekenis van ‘ruzie, herrie’.

[p. 11]

zelfde jaar te Leuven zou komen wonen. Hij leefde in die tijd als een rusteloze zwerver, altijd op zoek naar een thuis, maar steeds bevreesd om zich ergens te binden. Er werden hem verleidelijke verzoeken gedaan om te Parijs, in Engeland, te Alcalá, te Leipzig en te Neurenberg te komen wonen. Op al deze voorstellen antwoordde Erasmus ontwijkend; hij wees ze niet resoluut af, maar ging er ook niet op in. ‘Hij wilde altijd alle koorden tegelijk op zijn boog houden’, schrijft J. Huizinga⁷. Ook toen hij in juli 1517 naar Leuven verhuisde, beschouwde hij zijn vestiging in de Brabantse universiteitsstad niet als een definitieve. Totdat hij zou weten ‘welke woonplaats het meest geschikt is voor de ouderdom, die reeds dringend aanklopt’⁸, wenste hij te Leuven te verblijven. In feite bleef Leuven gedurende vier jaar Erasmus' verblijfplaats.

Erasmus' Leuvense jaren begonnen in 1517 onder gunstige voortekenen. De Nederlandse humanist werd door de theologen ‘vrij welwillend’⁹ ontvangen en zelfs in hun faculteit opgenomen. Erasmus profiteerde van de betrekkelijke rust die hij te Leuven genoot, om een tweede uitgave van zijn Novum Instrumentum voor te bereiden. In het voorjaar 1518 was hij daarmee zover klaargekomen, dat hij zich voornam in de zomer naar Bazel te reizen om het werk daar bij Johann Froben te laten drukken. Hoe voortreffelijk de toenmalige verstandhouding tussen de humanist en de faculteit van godgeleerdheid was, blijkt uit het feit dat Erasmus, vóór zijn vertrek naar Bazel, een aantal Leuvense theologen raadpleegde. Hij vroeg aan Jean Briard¹⁰, Maarten van Dorp, Jacob Latomus¹¹

7 Op. cit., p. 101.

8 Erasmus aan William Warham (?), aartsbisschop van Canterbury, ca. 10 juli 1517 (Allen, III, 596, 1-3).

9 Erasmus aan Thomas Morus, ca. 10 juli 1517 (Allen, III, 597, 26).

10 Jean Briard werd geboren in 1460 te Beloeil bij Ath. Hij promoveerde te Leuven tot doctor in de theologie op 11 februari 1500 en werd aldaar in 1506 professor in de theologie. Hij overleed op 8 januari 1520. Een aantal van zijn Quodlibeta werden gepubliceerd in 1516 en 1518. Sinds het heengaan van Adriaan van Utrecht (1515) bekleedde J. Briard een gezagvolle plaats in de Leuvense theologische faculteit. Aanvankelijk beschouwde Erasmus de theoloog van Ath als de aanstoker van de herrie die tegen hem te Leuven was ontstaan en liet hij dan ook niet na deze te hekelen. Later, toen de humanist een beter inzicht in de toestand had verworven, toonde hij zich milder in zijn oordeel over J. Briard. Cfr. H. De Jongh, op. cit., p. 149-151; H. De Vocht, op. cit., dl. I, p. 301-303.

11 Jacob Latomus, eigenlijk Jacques Masson, werd ca. 1475 te Cambron geboren. In 1519 werd hij doctor en professor in de theologie te Leuven. Hij kwam in conflict met Erasmus, wiens theologische methode hij bekritiseerde. Later keerde hij zich in zijn geschriften tegen Luther en de eerste reformatoren. J. Latomus overleed op 29 mei 1544 te Leuven. Cfr. H. De Jongh, op. cit., p. 173-180; J. Étienne, op. cit., p. 163-186; Id., art. Latomus, Jacobus, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. VI, 1961, kol. 822; Ch. Béné, Saint Augustin dans la controverse sur les Trois Langues à Louvain en 1518 et 1519, in Colloquium Erasmianum, Mons, 1968, p. 17-32.

[p. 12]

en Nicolaas van Egmond de storende passages van de eerste editie van het Novum Instrumentum te signaleren. Indien aan Erasmus' getuigenis geloof mag worden gehecht¹², werden door de geconsulteerde theologen geen suspecte teksten aangewezen. Wat Nicolaas van Egmond betreft, vermeldt de humanist dat deze toegaf het boek niet te hebben doorgemaakt. Jean Briard, steeds volgens Erasmus, bekende dat hij het Novum Instrumentum aanvankelijk had bestreden op grond van geruchten die hij had opgevangen, verklaarde dat hij erin niets aanstotelijks had opgespoord en moedigde de schrijver zelfs aan zijn arbeid voort te zetten.

In mei 1518 vertrok Erasmus naar zijn geliefde stad Bazel¹³. Hoewel herhaaldelijk door ongesteldheden geplaagd, werkte hij er koortsachtig. Toen hij in september uitgeput en ziek te Leuven aankwam, werd hij er door de theologen weerom vriendschappelijk bejegend. In het najaar 1518 bleven de betrekkingen tussen Erasmus en de Leuvense theologische faculteit goed. In 1519 echter werd de goede verstandhouding meermaals op de proef gesteld.

In het voorjaar 1519 situeert zich een klein conflict met Jean Briard betreffende het Encomium matrimonii¹⁴. Erasmus had dit werkje geschreven om William Mountjoy, die een misprijzen koesterde ten overstaan van het huwelijk, te overtuigen van de voortreffelijkheid van de huwelijke staat. Briard oordeelde blijkbaar dat zich in het Encomium een zekere minachting voor het celibaat

12 Erasmus aan Petrus Barbirius, 13 augustus 1521 (ALLEN, IV, 1225). H. De Jongh, op. cit., p. 144, n. 3, maakt bij deze brief de volgende kritische bemerking: ‘N'oublions pas cependant que c'est là une lettre d'excuses et qu'elle fut écrite après la mort de Briard, à quelqu'un qui ne résida pas à Louvain. On aurait tort de prendre à la lettre toutes les affirmations qu'elle contient’.

13 Over de verhouding Erasmus-Bazel, cfr. K.H. Oelrich, Der späte Erasmus und die Reformation, Münster, 1961, p. 12-16.

14 Cfr. M.-Th. Lenger, in Erasmus en België, Brussel, 1969, p. 11, nr. 5; J. Machiels, op. cit., p. 53, nr. 49.

[p. 13]

manifesteerde. Toen hij de 21^ste februari, bij gelegenheid van het licentiaatsexamen van de karmeliet Jan Robyns, in een toespraak de stelling bestreed, volgens dewelke het huwelijk volmaakter is dan het celibaat, achtte Erasmus zich aangevallen. Het incident dat aldus ontstond en ongetwijfeld op een misverstand berustte, werd door tussenkomst van Maarten van Dorp opgelost. De betrekkingen tussen Erasmus en de theologen werden door deze moeilijkheid nauwelijks vertroebeld.

Een ander conflict raakte de Nederlandse humanist veel dieper dan het voorgaande. Een van Erasmus' meest geliefde opvattingen was, zoals hierboven werd vermeld, dat voor een wetenschappelijke beoefening van de theologie de studie van de H. Schrift in de oorspronkelijke taal noodzakelijk is en dat, bijgevolg, de theologen de oude bijbeltalen grondig moeten kennen. In de Methodus, waarmede het Novum Instrumentum van 1516 werd ingeleid, had de humanist die stelling voorgehouden en, kort na zijn vestiging te Leuven, had hij daar de oprichting van het Collegium Trilingue, waar de bijbeltalen zouden onderwezen worden, aangemoedigd. Erasmus verdedigde zijn thesis nogmaals in de in november 1518 gepubliceerde Ratio seu methodus compendio perveniendi ad veram theologiam, een opnieuw bewerkte en meer uitgebreide editie van de Methodus¹⁵.

Hoewel die opvatting niet strookte met de zienswijze der conservatieve theologen, protesteerden deze laatsten niet onmiddellijk. De reactie kwam los in de lente van het volgende jaar, toen de Leuvenaars hadden kennisgemaakt met Petrus Mosellanus' Oratio de variarum linguarum cognitione paranda (Leipzig, 1518), waarin de opvatting van Erasmus werd bijgetreden¹⁶. Jacob Latomus werd toen de woordvoerder der behoudsgezinde godgeleerden. Hij publiceerde De trium linguarum et studii theologici ratione dialogus¹⁷, een werk dat zowel Erasmus' Ratio als Mosellanus' Oratio viseerde en waarin o.a. het nut van de studie der talen voor de godgeleerdheid werd betwijfeld. Al had Latomus de Nederlandse humanist niet met naam vernoemd in dit geschrift, toch voelde Erasmus zich door

15 Cfr. M.-Th. Lenger, in Erasmus en België, Brussel, 1969, p. 22-23, nr. 14.

16 Cfr. R. Crahay, in Erasmus en België, Brussel, 1969, p. 59, nr. 50.

17 Cfr. ibid.; J. Machiels, op. cit., p. 55, nr. 52.

[p. 14]

de Dialogus getroffen en achtte hij het nodig zich te verdedigen. Aldus ontstond zijn Apologia refellens suspiciones quorundam dictitantium dialogum D. Jacobi Latomi de tribus linguis et ratione studii theologici conscriptum fuisse adversus ipsum¹⁸.

Ondertussen had zich te Leuven een nieuw feit voorgedaan dat de spanning tussen Erasmus en de theologen in aanzienlijke mate zou opdrijven. Op het einde van 1518 was een boek met geschriften van Maarten Luther in de Brabantse universiteitsstad aangekomen. Dit boek, dat in het najaar 1518 op de persen van Johann Froben te Bazel was gedrukt¹⁹, bevatte de volgende, in hoofdzaak door Luther opgestelde, werken: Resolutiones disputationum de virtute indulgentiarum, een door Luther geschreven verantwoording van de beroemde aflaattheses²⁰; In praesumptuosas Martini Luther conclusiones de potestate papae dialogus, een weerlegging van de aflaattheses geredigeerd door Silvester Prierias²¹; Ad

18 Cfr. R. Crahay, in Erasmus en België, Brussel, 1969, p. 59-60, nr. 51.

19 Het boek verscheen onder de volgende titel: Ad Leonem X. Pontificem Maximum. Resolutiones disputationum de virtute indulgentiarum reverendi patris ac sacrae Theologiae doctoris Martini Luther Augustiniani Wittenbergensis. Patris fratris Silvestri Prieratis ordinis praedicatorum Magi[st]ri sacri Palacii ad Martinum Dialogus. R.P. Martini Luther ad eum Dialogum Responsio. Contra D. Ioannem Eckium Ingolstadiensem Sophisticum argutatorem, Apologeticae propositiones D. Andreae Bodenstein Archidiaconi Wittenbergenis. R.P. Martini Luther, Sermo de poenitentia. Sermo de indulgentiis. Sermo de virtute excommunicationis. Decem praecepta Wittenbergensi populo praedicata. Et alia quaedam. Colofon: ‘Excudebatur typis hoc opus Mense Octobri. An. M.D.XVIII’ (fol. Nn 6 r^o = p. 473). Cfr. K. Blockx, De veroordeling van Maarten Luther door de theologische faculteit te Leuven in 1519, Brussel, 1958, p. 5-12; H. Volz, Die ersten Sammelausgaben von Lutherschriften und ihre Drucker (1518-1520), in Gutenberg-Jahrbuch, 1960, p. 185-187, 190-194 en de bespreking van deze studie in Revue d'histoire ecclésiastique, dl. LVI, 1961, p. 594-595.

20 LF, fol. b 3 r^o - u 2 r^o = p. 13-153; WA, dl. I, p. 522-628. De recente studies in verband met het probleem van de historiciteit van de Thesenanschlag hebben veel bijgedragen tot een betere kennis van het eerste reformatorische optreden van Luther en van het ontstaan der Resolutiones. Cfr. R. Bäumer, Die Diskussion um Luthers Thesenanschlag. Forschungsergebnisse und Forschungsaufgaben, in Um Reform und Reformation. Zur Frage nach dem Wesen des ‘Reformatorischen’ bei Martin Luther, uitgegeven door A. Franzen, Münster, 1968, p. 53-95.

21 LF, fol. u 2 v^o - z 2 v^o = p. 154-178. De dominicaan Silvester Prierias, eigenlijk Mazzolini (1456-1523), sinds 1515 Magister sacri palatii (cf. N. Del Re, art. Maestro del Sacro Palazzo Apostolico in Dizionario ecclesiastico, dl. II, 1955, p. 773), was de eerste Italiaan die een geschrift tegen Luther publiceerde. Cfr. G. Gieraths, art. Prierias, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. VIII, 1963, kol. 735; F. Lauchert, Die italienischen literarischen Gegner Luthers, Freiburg, 1912, p. 7-30. K. Honselmann, Urfassung und Drucke der Ablassthesen Martin Luthers und ihre Veröffentlichung, Paderborn, 1966, p. 51-63, vestigde de aandacht op het belang van Prierias' Dialogus voor het herstel van de oorspronkelijke versie van Luthers aflaattheses.

[p. 15]

dialogum Silvestri Prieratis de potestate papae responsio, een repliek van Luther op Prierias' Dialogus²²; Contra D. Ioannem Eckium sophisticum argutatorem apologeticae propositiones, pro-lutherse stellingen door Andreas Karlstadt samengesteld²³ tegen de anti-lutherse Annotationes van Johann Eck²⁴; verder, een aantal sermoenen van Luther: Sermo de poenitentia²⁵, Sermo de indulgentiis²⁶, Sermo de virtute excommunicationis²⁷, Sermo de digna praeparatione cordis pro suscipiendo sacramento eucharistiae en Quomodo Christi passio sit consideranda²⁸; ten slotte, Decem praecepta Wittenbergensi populo praedicata, een uitvoerige commentaar van Luther op de decaloog²⁹.

Elders werd uiteengezet hoe de Leuvense theologische faculteit op dit boek, waarvan het ketters karakter voor haar spoedig vast-

22 LF, fol. z 3 r^o - K r^o = p. 179-255; WA, dl. I, p. 644-686.

23 LF, fol. K 2 v^o - M v^o = p. 258-272. Andreas Karlstadt, eigenlijk Bodenstein (ca. 1480-1541), studeerde achtereenvolgens te Erfurt, Keulen en Wittenberg, waar hij in 1510 aartsdiaken werd van het Allerheiligenklooster. Nadat hij aanvankelijk in streng-thomistische zin had gedoceerd, werd hij een der eerste aanhangers van Luther. Zijn optreden tegen J. Eck bereikte een hoogtepunt tijdens de disputatie te Leipzig (1519). Later distantieerde Luther zich van A. Karlstadt vanwege het radicalisme van diens optreden. Cfr. H. Barge, art. Andreas Karlstadt, in Real-encyclopädie für protestantische Theologie und Kirche, dl. X, 1901, p. 73-80; O. Vasella, art. Karlstadt, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. V, 1960, kol. 1363-1364.

24 Johann Eck, eigenlijk Mayer (1486-1543), was sedert 1510 hoogleraar te Ingolstadt. Hij verwierf grote bekendheid als bestrijder van Luther en de eerste reformatoren. Hij viel Luthers aflaatstellingen aan in zijn Annotationes, was op de disputatie te Leipzig de tegenstander van A. Karlstadt en Luther, ijverde te Rome voor de veroordeling van Luther en werd belast met de publikatie van de veroordelingsbulle Exsurge Domine (1520) in Duitsland. Later nam J. Eck deel aan verschillende godsdienstgesprekken en publiceerde hij talrijke anti-lutherse geschriften. Cfr. E. Iserloh, art. Eck, Johannes, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. III, 1959, kol. 642-644.

25 LF, fol. M 2 r^o - N 3 v^o = p. 273-284; WA, dl. I, p. 317-324.

26 LF, fol. N 4 r^o - O 3 v^o = p. 285-292. Sermo de indulgentiis is een Latijnse vertaling van Luthers Ein Sermon von Ablass und Gnade, WA, dl. I, p. 239-246.

27 LF, fol. O 4 r^o - P 4 r^o = p. 293-301; WA, dl. I, p. 634-643.

28 LF, fol. Oo r^o - Pp 3 v^o = p. 475-488; WA, dl. I, p. 325-340.

29 LF, fol. Q r^o - Nn 6 r^o = p. 303-473; WA, dl. I, p. 394-521.

[p. 16]

stond, reageerde³⁰. Het moge hier volstaan te onderzoeken welke consequenties het contact van de Leuvense theologen met deze vroegreformatorische geschriften van Luther meebracht voor Erasmus.

In mei 1519 schreef Erasmus aan enkele van zijn correspondenten, met name aan Lorenzo Campegio, aan Thomas Wolsey en aan Luther zelf, dat de theologen hem verdachten van medewerking aan Luthers geschriften³¹. Aanleiding tot die verdachtmaking was wellicht het feit dat Erasmus in de zomer 1518 bij Johann Froben te Bazel had vertoefd om aldaar o.m. de tweede editie van zijn Novum Instrumentum ter perse te leggen. Het wilde precies lukken, dat bij dezelfde drukker in het najaar 1518 verzamelde geschriften van Luther werden gepubliceerd.

Naar Erasmus later getuigde, zouden de Leuvense theologen hun vermoeden ook op stilistische gronden hebben gebaseerd. De 6^de december 1520 schreef hij aan Lorenzo Campegio dat ‘vna aut altera praefatio, paulo Latinior’, die aan Luthers werken was toegevoegd, voor de theologen een voldoende bewijs was om hem te verdenken van medewerking aan diens geschriften³². In een brief aan Petrus Barbirius, gedateerd 13 augustus 1521, duidde de humanist de reden voor die verdachtmaking aan met dezelfde woorden: ‘ob vnam aut alteram praefationem paulo Latiniorem’³³. En in een schrijven van 1521, geadresseerd aan de Leuvense theologen, gebruikte hij nagenoeg dezelfde uitdrukking: ‘ob praefatiunculam paulo politiorem’³⁴. Indien aan deze getuigenissen geloof mag worden gehecht, waren de Leuvense theologen getroffen door het mooie Latijn van sommige voorwoorden, die in het door Johann Froben gedrukte boek waren opgenomen, en waren zij van mening dat die voortreffelijke vormgeving aan de fijne latinist Erasmus te danken was.

30 K. Blockx, De veroordeling van Maarten Luther door de theologische faculteit te Leuven in 1519, Brussel, 1958.

31 Erasmus aan Lorenzo Campegio, 1 mei 1519 (ALLEN, III, 961, 32), aan Thomas Wolsey, 18 mei 1519 (ALLEN, III, 967, 81-82) en aan Luther, 30 mei 1519 (ALLEN, III, 980, 5).

32 ALLEN, IV, 1167, 105-107.

33 ALLEN, IV, 1225, 108-109.

34 ALLEN, IV, 1217, 58-59.

[p. 17]

Wat bedoelde Erasmus met de ‘vna aut altera praefatio’, die hij vermeldde in zijn brieven aan Campegio en Barbirius, en met de ‘praefatiuncula’, waarvan hij gewaagde in zijn schrijven aan de Leuvense theologen? Bij het doorbladeren van het door Froben gedrukte Lutherboek, valt het spoedig op dat deze publikatie, naast de hierboven vermelde geschriften, enkele teksten bevat die niet door de auteurs van de daarin verzamelde traktaten, met name Maarten Luther, Silvester Prierias en Andreas Karlstadt, werden opgesteld, maar die blijkbaar afkomstig zijn van de samensteller van het boek. Die bijgevoegde teksten kunnen tot twee categorieën worden herleid: randglossen en voorwoorden. Doorheen het gehele boek vindt men randglossen of korte aantekeningen die op de gepaste plaatsen in de marge werden gedrukt. Hier en daar worden bovendien korte voorredes aangetroffen onder de titels: Ad candidos theologos³⁵, Ad lectorem³⁶ en Ad candidos lectores³⁷. Waarschijnlijk meenden de Leuvense theologen in deze inleidende geschriften de hand van Erasmus te herkennen.

De Nederlandse humanist was door dit vermoeden onaangenaam verrast. Herhaaldelijk klaagde hij over dit misverstand, dat hij beschouwde als de oorzaak van een nieuwe tragedie. In de brief, die hij in 1521 te Anderlecht aan de Leuvense theologen schreef, kon hij zich niet weerhouden deze pijnlijke gebeurtenis nog eens op te halen: ‘Gij herinnert u’, zo schreef hij toen, ‘welke tragedie er voor mij ontstond, zodra de werken van Luther verschenen waren, ten gevolge van een vals vermoeden, vanwege een voorwoordje dat wat meer verfijnd was’³⁸.

Als een refrein keert in Erasmus' brieven de verklaring weer, dat hij met Luther en diens werken niets te maken had. De verdenking van collaboratie bestempelde hij als ‘falsissima’³⁹ en in 1521 drukte hij nog zijn verwondering uit over het feit, dat de

35 LF, fol. a v^o = p. 2.

36 LF, fol. K v^o - K 2 r^o = p. 256-257 (verkeerdelijk 226 en 227 gepagineerd in LF).

37 LF, fol. P 4 v^o = p. 302.

38 ALLEN, IV, 1217, 57-59.

39 Bij voorbeeld in de brieven die Erasmus schreef aan Luther, 30 mei 1519 (ALLEN, III, 980, 4), aan Leonard Priccard, 1 juli 1519 (ALLEN, IV, 993, 44), aan de Leuvense theologen, juni (?) 1521 (ALLEN, IV, 1217, 57-58).

[p. 18]

theologen op zo'n wankel fundament zulke hatelijke tragedie hadden opgebouwd⁴⁰. Steeds bleef de humanist herhalen dat Luther in die tijd voor hem een volkomen onbekende was, dat hij diens werken nog niet ernstig had doorgemaakt en dat hij die bijgevolg niet kon goed- of afkeuren⁴¹. Hoe kon hij dan toch worden verdacht van medewerking aan Luthers geschriften? ‘Zelfs geen haaltje in die geschriften is van mij. Net alsof er te Wittenberg geen mensen zouden zijn die Latijn konden schrijven, om niet te spreken van de rest van Duitsland’, schreef hij op 6 december 1520 aan Lorenzo Campegio⁴². Zijn repliek aan de Leuvense theologen klonk niet minder kordaat: ‘... het is absoluut waar en herhaaldelijk heb ik het getuigd dat er in al zijn [Luthers] werken geen lettergreep werd geschreven, waarvan ik mij bewust was of die door mij was gewild’⁴³.

Erasmus wees de Leuvense verdenking niet alleen met kracht af, hij verklaarde bovendien dat hij pogingen had aangewend om Johann Froben te weerhouden van de publikatie van Luthers geschriften. Er zijn enkele brieven bewaard, waarin Erasmus over die pogingen spreekt. Op 18 mei 1519 schreef hij aan Thomas Wolsey: ‘Toen ik vernam dat enigen het plan koesterden [Luther] uit te geven, raadde ik dat ernstig af...’⁴⁴. Aan Albrecht van Brandenburg schreef hij op 19 oktober 1519 dat hij zich, voor zover het in zijn vermogen lag, tegen de publikatie had verzet⁴⁵. De 13^de september 1520 getuigde hij in een brief aan Leo X dat hij bedreigingen had geuit, opdat Johann Froben Luthers werken niet zou publiceren⁴⁶, een verklaring die hij op 10 oktober 1525 her-

40 Erasmus aan Petrus Barbirius, 12 augustus 1521 (ALLEN, IV, 1225, 128-129).

41 Bij voorbeeld in de brieven aan Frederik van Saksen, 14 april 1519 (ALLEN, III, 939, 66-69), aan Lorenzo Campegio, 1 mei 1519 (ALLEN, III, 961, 31-32), aan Thomas Wolsey, 18 mei 1519 (ALLEN, III, 967, 78-81, 101-103), aan Luther, 30 mei 1519 (ALLEN, III, 980, 17-18), aan Leonard Priccard, 1 juli 1519 (ALLEN, IV, 993, 46-47), aan Albrecht van Brandenburg, 18 oktober 1519 (ALLEN, IV, 1033, 38-40) en aan Lorenzo Campegio, 6 december 1520 (ALLEN, IV, 1167, 98-99).

42 ALLEN, IV, 1167, 107-109.

43 ALLEN, IV, 1217, 59-61. Voor gelijkaardige getuigenissen, cfr. ALLEN, III, 961, 32-33; 967, 83-84; IV, 1225, 130-131.

44 ALLEN, III, 967, 97-98.

45 ALLEN, IV, 1033, 47. Zie ook Erasmus aan Aloisius Marlianus, 25 maart 1520/1 (ALLEN, IV, 1195, 126).

46 ALLEN, IV, 1143, 21-22.

[p. 19]

haalde in een brief aan Albert van Carpi⁴⁷. In zijn schrijven van 6 december 1520 aan Lorenzo Campegio preciseerde Erasmus zijn interventie bij de Bazelse drukker als volgt: ‘Ik was de eerste om mij te verzetten tegen het drukken van Luthers geschriften te Bazel, en ik heb mij niet zacht verzet; aanvankelijk, tijdens mijn aanwezigheid aldaar, met woorden en bedreigingen; nadien, toen ik daar niet meer aanwezig was, per brief’⁴⁸.

Erasmus' ontkenning van enige medewerking aan het te Bazel gedrukte Lutherboek en zijn verklaringen betreffende de door hem aangewende pogingen om die publikatie te verhinderen, doen een aantal vragen oprijzen. Daar het vaststaat, zoals hierboven werd aangetoond, dat aan de door Johann Froben gedrukte geschriften enige voorwoorden en talrijke randglossen werden toegevoegd en daar Erasmus beweerde dat hij daarmee niets te maken had, stelt zich de vraag: aan wie moeten die toevoegsels worden toegeschreven? Erasmus' verklaring, volgens dewelke hij poogde Johann Froben te weerhouden van het drukken van Luthers geschriften, nodigt ons uit tot een onderzoek naar de beweegreden van zijn interventie. Erasmus' getuigenis, volgens hetwelk hij trachtte de Bazelse drukker met bedreigingen te bewerken, roept de volgende twee vragen op: welk was de inhoud van de bedreigingen die door de humanist werden geuit en hoe reageerde Johann Froben daarop?

Het probleem van het auteurschap van de voorwoorden en randglossen die aan Frobens publikatie werden toegevoegd, werd op voortreffelijke wijze behandeld door H. Volz⁴⁹. Zich baserend op eigentijdse getuigenissen en interne criteria, kwam deze erudiete historicus tot het besluit dat het door Johann Froben gedrukte verzamelwerk werd samengesteld door Wolfgang Fabricius Capito⁵⁰. Capito, die toen dompredikant en professor in de theologie

47 ALLEN, VI, 1634, 52-53.

48 ALLEN, IV, 1167, 273-274.

49 Die ersten Sammelausgaben von Lutherschriften und ihre Drucker (1518-1520), in Gutenberg-Jahrbuch, 1960, p. 185-187, 190-194.

50 Wolfgang Fabricius Capito (1478-1541) kwam in 1513 naar Bazel, werd aldaar in 1515 dompredikant en in 1516 professor in de theologie. Hij onderscheidde zich door zijn kennis van het Hebreeuws en was bevriend met Erasmus. Samen met Martin Butzer was hij een der belangrijkste reformatoren in het zuidwestelijke Duitse taalgebied, inzonderheid te Straatsburg. Cfr. O. Vasella, art. Capito, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. II, 1958, kol. 927; R. Wackernagel, Geschichte der Stadt Basel, dl, III, Bazel, 1924, p. 148-150 en 23* vlg.

[p. 20]

te Bazel was, redigeerde waarschijnlijk ook het fijngestyleerde voorwoord Ad candidos theologos; vermoedelijk schreef hij eveneens het op bladzijde 302 gedrukte Ad candidos lectores, waarmee de Decem praecepta Wittenbergensi populo praedicata worden ingeleid. H. Volz vermoedt bovendien dat Capito Luthers Sermon von Ablass und Gnade in het Latijn vertaalde en het onder de titel Sermo de indulgentiis in Frobens verzamelwerk deed opnemen. Erasmus was blijkbaar te weten gekomen dat Capito had meegewerkt aan dit boek. Op 12 december 1524 schreef hij immers aan Georg van Saksen dat Johann Froben ‘instigantibus doctis, quorum erat Capito’, geschriften van Luther had gedrukt⁵¹. Uit dit getuigenis van de Nederlandse humanist mag wellicht worden afgeleid dat naast Capito nog andere geleerden bij deze publikatie betrokken waren. Volgens H. Volz moet Beatus Rhenanus, een humanist die sinds 1511 te Bazel woonde en op Johann Froben veel invloed uitoefende⁵², ongetwijfeld worden beschouwd als een van de ‘instigantes docti’, waarvan Erasmus spreekt⁵³.

De tweede vraag, die hierboven werd gesteld, luidt: waarom verzette Erasmus zich tegen de publikatie van Luthers geschriften? De beweegreden van zijn interventie wordt door de Nederlandse humanist in enkele teksten duidelijk vermeld. Aan Albrecht van Brandenburg (19 oktober 1519)⁵⁴, aan Leo X (13 september 1520)⁵⁵ en aan Lorenzo Campegio (6 december 1520)⁵⁶ schreef Erasmus dat hij een voorgevoel had dat de geschriften van de Wittenberger beroering zouden verwekken. Steeds gebruikte hij in die brieven

51 ALLEN, V, 1526, 35.

52 De humanist Beatus Rhenanus (1485-1547) vestigde zich in 1511 te Bazel, waar hij vriendschap aanknoopte met Erasmus en grote invloed uitoefende op de drukkers J. Amerbach en J. Froben. Aanvankelijk nam hij ten overstaan van Luther een welwillende houding aan, doch later keurde hij diens reformatorische optreden af. Om de Reformatie te ontvluchten verliet hij Bazel in 1526 en keerde hij terug naar zijn geboortestad Schlettstadt. Hij verrichtte belangrijke filologische en historische arbeid. Cfr. K.H. Oelrich, art. Rhenanus, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. VIII, 1963, kol. 1275-1276; R. Wackernagel, op. cit., dl. III, p. 144-147.

53 Art. cit., p. 192, n. 13.

54 ALLEN, IV, 1033, 48.

55 ALLEN, IV, 1143, 19-20.

56 ALLEN, IV, 1167, 272.

[p. 21]

het woord ‘tumultus’ om het voorwerp van zijn bezorgdheid uit te drukken, en in zijn brief aan Leo X voegde hij daaraan toe dat hij meer dan wie ook daarvan een afkeer had⁵⁷. Van welk soort tumult Erasmus een angstig voorgevoel had, verklaarde hij in de brief die hij op 18 mei 1519 aan Thomas Wolsey schreef: ‘... ten overstaan van Luther was ik soms nogal streng, opdat er geen haat zou neerkomen op de bonae litterae: ik wilde niet dat men die nog meer last zou aandoen... Toen ik vernam dat enigen het plan koesterden [Luther] uit te geven, raadde ik dat ernstig af, opdat daardoor de haat tegen de bonae litterae niet zou aangewakkerd worden’⁵⁸. Erasmus vreesde dus dat de publikatie van Luthers geschriften aan zijn tegenstanders een nieuw argument zou verschaffen om de bonae litterae nog feller te bestrijden. Daarom verzette hij zich energiek tegen de uitgave van diens werken.

Om de draagwijdte van Erasmus' tussenkomst te realiseren, moet men goed voor ogen houden wat de bonae litterae voor hem betekenden. De bevordering van de studie der oude talen en literatuur, waarvan hij voor de godsdienst en de theologie groot profijt verwachtte, beschouwde hij als een van zijn voornaamste levenstaken. Wat al moeite had hij zich getroost om de bonae litterae vooruit te helpen en hoe vaak was hij daarbij op onbegrip en tegenstand gestoten! Hoeveel moeilijkheden ondervond hij in die tijd niet te Leuven om de theologen te overtuigen van de noodzaak van een ernstige kennis der bijbeltalen voor een voortreffelijke beoefening van de theologie! Zijn angst dat het verschijnen van Luthers geschriften de weerstand tegen de bonae litterae zou opdrijven, gold dan ook een voor hem uiterst belangrijke zaak. Hij vreesde dat de publikatie van Luthers werken zijn geliefkoosde levensopgave in gevaar zou brengen. Uit de teksten van Erasmus meen ik dan ook te kunnen opmaken, dat zijn verzet tegen het drukken van Luthers werken niet zozeer was geïnspireerd door het heterodox karakter van diens leer, als wel door de bevreesdheid dat zijn levenswerk daardoor zou worden bedreigd.

Deze context maakt begrijpelijk waarom Erasmus, zoals hij het zelf uitdrukte, ‘niet zacht’ maar ‘met bedreigingen’ trachtte zijn

57 ALLEN, IV, 1143, 20.

58 ALLEN, III, 967, 92-93, 97-99.

[p. 22]

vriend Johann Froben te weerhouden van de publikatie van Luthers geschriften. Over de inhoud van die bedreigingen, - hiermede komt de derde vraag aan de beurt, - handelde de humanist in een brief die hij op 12 december 1524 aan Geog van Saksen schreef. Daarin komt de volgende passage voor: ‘Tijdens mijn verblijf in Brabant vernam ik dat Froben, op aansporing van geleerden, waaronder Capito, enige geschriften van Luther had gedrukt. Ik bedreigde hem toen per brief⁵⁹, dat hij niet meer zou kunnen genieten van mijn vriendschap, indien hij voortging zijn drukkerij met zulke werken te bezoedelen’⁶⁰. Erasmus zou dus gedreigd hebben zijn jarenlange vriendschap met Johann Froben te breken om zijn doel te bereiken. Voor de Bazelse drukker betekende dit een ernstige bedreiging, want die vriendschap was voor hem een zeer kostbare. Sinds 1513 kon Johann Froben er zich op beroemen dat hij de drukker was van de beroemde Nederlandse humanist⁶¹. De verbreking van de goede betrekkingen met Erasmus zou met zich meebrengen dat diens werken niet meer op zijn persen zouden worden gedrukt. Dit was ongetwijfeld een weinig aanlokkelijk perspectief voor Frobens drukkerij.

Hiermede komen we aan de behandeling van de vierde vraag:

59 Op het eerste gezicht zou men hieruit kunnen besluiten dat Erasmus slechts na het verschijnen van de eerste verzameling van geschriften van Luther (oktober 1518) drukking uitoefende op J. Froben. Nochtans schreef de Nederlandse humanist op 18 mei 1519 aan Thomas Wolsey dat hij zich ook reeds tegen het drukken van die eerste verzameling had verzet: “Prodierant primum aliquammultae propositiones De remissionibus Pontificiis [waarschijnlijk Resolutiones disputationum de virtute indulgentiarum]; mox accessit vnus atque alter libellus De confessione, De poentitentia. Cum sentirem gestire quosdam ad aeditionem, serio dissuasi ne inuidiam hanc adderent bonis literis. Erunt huius rei testes et qui Luthero bene volunt. Tandem prodiit examen libellorum [Frobens druk van oktober 1518]: nemo me vidit legentem, nemo probantem audiuit aut improbantem” (ALLEN, III, 979, 95-101). Het is mogelijk dat Erasmus eerst, d.i. toen hij nog te Bazel vertoefde en J. Froben Luthers werken nog niet had gedrukt, mondeling protesteerde tegen die publikatie, en dat hij daarna, d.i. toen hij niet meer te Bazel verbleef en J. Froben geschriften van Luther had uitgegeven, opnieuw en ditmaal per brief verzet aantekende. Aldus stelde Erasmus zijn interventies trouwens voor in zijn brief van 6 december 1520 aan Lorenzo Campegio: “Primus obsteti ne Basileae excuderentur, et obsteti non leuiter; primum oratione minisque praesens, mox absens literis” (ALLEN, IV, 1167, 273-274).

60 ALLEN, V, 1526, 34-37.

61 Cfr. H. Volz, art. cit., p. 186.

[p. 23]

hoe reageerde Johann Froben op de bedreiging van zijn vriend⁶²? Vanwege de ernst van het optreden van de Nederlandse humanist was de Bazelse drukker gedwongen een beslissing te nemen: hij moest kiezen tussen Luther en Erasmus. Die keuze was niet gemakkelijk. Johann Froben had een vrij hoge oplage van Luthers verzamelde geschriften op de markt gebracht⁶³ en was over de verkoop van het boek zeer tevreden. In verband met die publikatie schreef hij op 14 februari 1519 met grote voldoening aan Luther, dat de verkoop van geen enkel van zijn boeken zo vlot was verlopen: ‘Haud feliciorem venditionem in aliquo libro sumus unquam experti’⁶⁴. De keuze tussen de beroemde humanist en Luther, wiens geschriften ongetwijfeld belangrijke commerciële voordelen zouden opleveren, was dan ook voor de Bazelse drukker een gewichtige aangelegenheid. Toch zwichtte Johann Froben voor Erasmus' bedreiging en zag hij af van verdere publikatie van diens werken⁶⁵. Wel werd in september 1519 nog een werk van Luther, weliswaar zonder vermelding van plaats of drukker, op de persen van Froben gedrukt, namelijk Responsio Lutheriana super propositione sua tertia decima de potestate papae. De daaromtrent bewaarde getuigenissen vermelden evenwel uitdrukkelijk dat die druk werd gerealiseerd tijdens Johann Frobens afwezigheid⁶⁶.

Erasmus had, althans volgens zijn eigen verklaringen, - hierboven werd dit aangetoond, - een angstig voorgevoel dat zijn tegenstanders in Luthers geschriften een nieuw argument zouden vinden om de bonae litterae te bestrijden. Voor zover ik heb kunnen nagaan, preciseerde Erasmus de aard van dit argument voor het

62 Over Johann Froben (ca. 1460-1527), cfr. F. Geldner, art. Froben, Johannes, in Lexikon für Theologie und Kirche, dl. IV, 1960, kol. 395; H. Volz, art. cit., p. 191, n. 6 (bibliografie).

63 Cfr. H. Volz, art. cit., p. 186.

64 WA, Briefwechsel, dl. I, nr. 146, 36-37. Cfr. H. Volz, art. cit., p. 192, n. 26.

65 Erasmus aan Albert van Carpi, 10 oktober 1525: ‘Abstinuit ille [Frobenius], non absque suo luculento damno, meo potius obtemperans animo quam pro commodo seruiens’ (ALLEN, VI, 1634, 53-55); Konrad Pellicanus, Chronicon (1544): ‘... Erasmo Roterodamo instante epistolis, [Frobenius] postea nihil Lutheranum impressit’ (geciteerd door H. Volz, art. cit., p. 193, n. 28). Nochtans had J. Froben ‘in der Zwischenzeit’ (H. Volz, art. cit., p. 193, n. 27) nog twee geschriften van Luther gedrukt: Acta Augustana en Appellatio ad Concilium.

66 Cfr. H. Volz, art. cit., p. 194, n. 30.

[p. 24]

eerst in enkele brieven die geschreven werden, toen de Bazelse Lutherdruk te Leuven reeds beroering had verwekt, d.w.z. toen de humanist reeds de gelegenheid had gehad om de gegrondheid van zijn voorgevoel te controleren. Volgens die brieven legden de Leuvense theologen een verband tussen bonae litterae en ketterij. Zij waren tot de overtuiging gekomen, aldus Erasmus, dat Luthers geschriften, waarvan het heterodoxe karakter voor hen spoedig vaststond en waaraan de Nederlandse humanist naar hun mening niet vreemd was, aantoonden dat talenstudie leidt tot ketterij⁶⁷. Erasmus ging zelfs zo ver te verklaren dat hij door de theologen beschouwd werd als de vaandeldrager van Luthers partij⁶⁸.

De Nederlandse humanist stelde de hele ‘tragedie’ die rond hem was ontstaan voor als het gevolg van een opzettelijke samenzwering van de verdedigers der onwetendheid tegen de bonae litterae. Herhaaldelijk komt die voorstelling tot uiting in de brieven van Erasmus⁶⁹. Op 6 december 1520 schreef hij aan Lorenzo Campegio: ‘Hier is dus de bron en de kweekschool van gans deze tragedie: een ongeneeslijke haat tegen de talen en de bonae litterae’. Die haat, zo ging Erasmus verder in deze brief, was de werkelijke oorzaak van de strijd die, onder het voorwendsel van geloofsverdediging, tegen Reuchlin werd gevoerd. Toen enkele geschriften van Luther verschenen, dachten sommige theologen terstond ‘dat het wapen waarmede ze tegelijkertijd én de talen én de schone letteren én Reuchlin én Erasmus zouden verslaan, hen was in de hand gegeven...; luid verkondigden zij dat uit deze letteren ketterijen, schisma's en antichristen geboren worden’⁷⁰.

Erasmus, verontwaardigd als hij was over dit misverstand, deed zijn uiterste best om de toestand op te helderen en de goede faam van de bonae litterae te verzekeren. Hij betoogde dat sommige theologen de zaak van de bonae litterae vermengen met die van Reuchlin en Luther, ofschoon die niets met elkaar hebben uit te

67 Erasmus aan Frederik van Saksen, 14 april 1519 (ALLEN, III, 939, 53-57), aan Petrus Mosellanus, 22 april 1519 (ALLEN, III, 948, 85-93), aan Lorenzo Campegio, 6 december 1520 (ALLEN, IV, 1167, 86-87).

68 Erasmus aan Luther, 30 mei 1519 (ALLEN, III, 980, 6).

69 Talrijke voorbeelden bij J. Huizinga, op. cit., p. 149.

70 ALLEN, IV, 1167, 72-87.

[p. 25]

staan⁷¹. Hij stelde dat de letteren een sieraad en een hulp zijn voor de godsdienst en om zijn thesis kracht bij te zetten beriep hij zich op het gezag van paus Leo X⁷².

Hoezeer Erasmus zich ook weerde om de deugdelijkheid van de bonae litterae in het licht te stellen, zowel hij zelf als Luther werden door de Leuvense theologen met argwaan bekeken. Beider geschriften werden aan een onderzoek onderworpen. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de geschriften van Erasmus samen met die van Luther werden geëxamineerd door een onderzoekscommissie die met dat doel door de theologische faculteit was samengesteld⁷³.

Op welke wijze het onderzoek van Erasmus' geschriften geschiedde, vertelde de humanist zelf vrij uitvoerig in de brief die hij op 13 augustus 1521 aan Petrus Barbirius schreef. Daarin stelde hij de geschiedenis van het onderzoek op de volgende wijze voor: ‘Aan baccalaurei werd opdracht gegeven mijn dwalingen bijeen te lezen. Weldra was alles vol met dwalingen; hele schepels dwalingen verzamelden zij opeens. Ondertussen werd ik op geen enkele daarvan opmerkzaam gemaakt. Tijdens de maaltijden in de colleges werd er over niets anders gesproken dan over de dwalingen van Erasmus. Daar er geen einde aan kwam, wist ik van Jean Briard van Ath te verkrijgen dat hij zelf, te zamen met een of ander geleerde, enige passages die hen aanstoot gaven, zou noteren. Briard noteerde er zeer weinige, maar zij waren van geen groot belang; Maarten van Dorp noteerde er ook enige, die eveneens van gering belang waren. Briard gaf de verzekering dat hij niet twijfelde aan de juistheid van mijn opvattingen, hij vroeg alleen dat ik mij nader zou verklaren propter infirmos. Ik verklaarde mij nader en gaf mijn tekst aan hem en aan van Dorp. Briard keurde alles goed. Hij verlangde alleen er aan toe te voegen dat de biecht, zoals ze thans geschiedt, door Christus was ingesteld. Daar die leerstelling voor mij niet vaststond, wilde ik daarvan niet de verdediger zijn’⁷⁴.

In verband met de brief, waarin Erasmus het onderzoek van zijn werken verhaalde, waarschuwde H. De Jongh: ‘On aurait tort de

71 Erasmus aan Thomas Wolsey, 18 mei 1519 (ALLEN, III, 967, 69-70).

72 Erasmus aan Lorenzo Campegio, 6 december 1520 (ALLEN, IV, 1167, 87-89).

73 ALLEN, IV, 1053, 34 n.

74 ALLEN, IV, 1225, 109-121.

[p. 26]

prendre à la lettre toutes les affirmations qu'elle contient’⁷⁵. Er zijn inderdaad omstandigheden die de historische waarde van dit relaas, dat trouwens meer dan twee jaar na de gebeurtenissen werd neergeschreven, min of meer problematisch maken. Het feit dat Erasmus niet als een eenvoudig toeschouwer maar als een intens geëngageerde gadesloeg hoe zijn geschriften te Leuven werden geëxamineerd, kwam de objectiviteit van zijn observatie zeker niet ten goede. Het kan bovendien nauwelijks in twijfel worden getrokken, dat de Nederlandse humanist in zijn brief aan Petrus Barbirius het verloop van het onderzoek op een voor hem voordelige wijze rapporteerde. Vanwege Erasmus' partijdigheid als waarnemer en verslaggever is het begrijpelijk dat de oppervlakkigheid, die het onderzoek althans in het begin zou gekenmerkt hebben, vrij sterk werd beklemtoond en dat de betekenis van de door Jean Briard en Maarten van Dorp genoteerde aanstotelijkheden zo klein mogelijk werd gemaakt.

Hoewel Erasmus' relaas met omzichtigheid moet worden gelezen, toch kan de geloofwaardigheid van zijn getuigenis betreffende het meningsverschil, dat na afloop van het onderzoek en de daarop volgende discussie tussen hem en Jean Briard bleef bestaan, moeilijk worden betwijfeld. Uit het geciteerde verhaal blijkt, dat de onenigheid betrekking had op de biecht. Naar Erasmus verklaarde, had Briard tevergeefs bij hem aangedrongen, opdat hij uitdrukkelijk zou erkennen ‘dat de biecht, zoals ze nu wordt beoefend, door Christus was ingesteld’, ‘confessionem hanc, vt nunc exercetur, a Christo fuisse institutam’.

Om het wezen van dit geschil goed te verstaan, is het nodig te achterhalen welke verklaring, door Erasmus in verband met de biecht afgelegd, Briard op het oog had. Volgens H. De Jongh zou de Leuvense theoloog gezinspeeld hebben op een annotatio die in het Novum Instrumentum was gemaakt bij het Evangelie van Johannes, 20, 21⁷⁶. In die aantekening hekelde Erasmus de biechtvaders die in de uitoefening van hun ambt als dwingelanden optraden. Hij stelde het contrast in het licht tussen hen die, op grond

75 Cfr. supra, n. 12. Zie ook H. De Vocht, op. cit., dl. I, p. 388.

76 Op. cit., p. 198, n. 1. H. De Jongh schreef verkeerdelijk Joh., 20, 12 in plaats van Joh., 20, 21.

[p. 27]

van de tekst ‘Quorumcumque remiseritis peccata, remittuntur eis, quorumcumque retinueritis, retenta sunt’⁷⁷, een tirannieke macht voor zich opeisen en Christus die in de daaraan onmiddellijk voorafgaande verzen een boodschap van vrede voorhield⁷⁸.

Wellicht deed de uitgever van Erasmus' briefwisseling een betere keuze, toen hij de uitdrukking, ‘confessionem hanc, vt nunc exercetur, a Christo fuisse institutam’, in verband bracht met de annotatio bij Handelingen der Apostelen, 19, 18⁷⁹. Bij de aldaar voorkomende schrifttekst, namelijk ‘Multique credentium veniebant confitentes et annunciantes facta sua’⁸⁰, annoteerde Erasmus in de eerste editie van zijn Novum Instrumentum dat van oudsher werd gebiecht, maar openlijk, naar hij meende, en in het algemeen, d.i. zonder specificatie van de zonden⁸¹. In de tweede editie voegde hij daaraan toe dat de in zijn tijd heersende praktijk, zijn zonden in het geheim te biechten, uit private raadplegingen scheen ontstaan te zijn⁸². Volgens deze annotatio stond het voor Erasmus niet vast dat de geheime en private biecht of de oorbiecht door Christus was instesteld. Het meningsverschil tussen de Nederlandse humanist en de Leuvense theoloog hield waarschijnlijk verband met dit probleem⁸³.

Toen Jean Briard vaststelde dat Erasmus niet bereid was om de door hem voorgestelde formule te accepteren, bleef hij blijkbaar niet

77 Latijnse vertaling van Joh., 20, 23 volgens Erasmus, Novum Instrumentum, in Opera omnia, uitgegeven door J. Clericus, dl. VI, Leiden, 1705, kol. 416.

78 Erasmus, Novum Instrumentum: ‘Qui ex his posterioribus [Quorum remiseritis peccata, etc.] cristas erigunt et tyrannidem quemdam sibi vindicant, cur non meminerunt eorum, quae mox praecesserunt [vers 21: Pax vobis]? Omnia plena dissidiis, litibus, bellis. Toti turgemus mundano spiritu et tamen placemus nobis auctoritate commissa remittendi aut retinendi peccata. Tuere auctoritatem, sed cura ut adsit spiritus per quem ille tribuit auctoritatem’ (Opera omnia, dl. VI, kol. 416).

79 ALLEN, IV, 1225, 119 n.

80 Latijnse vertaling van Hand., 19, 18 volgens Erasmus, Novum Instrumentum, in Opera omnia, dl. VI, kol. 508.

81 Erasmus, Novum Instrumentum: ‘Vel hinc colligi potest fuisse et antiquitus nonnullam confessionem male actae vitae, sed apertam, ut opinor, et in genere, quam nec ipsam legimus exactam abs quoquam’ (Opera omnia, dl. VI, kol. 507-508).

82 Erasmus, Novum Instrumentum: ‘Caeterum quae nunc recepta est clancularia et in aurem fit, videtur ex consultationibus privatis esse nata, quae solent apud episcopos fieri, si qui scrupulus urgeret animum’ (Opera omnia, dl. VI, kol. 508).

83 In dezelfde zin schreef H. De Vocht, op. cit., dl. I, p. 388.

[p. 28]

langer aandringen. Hij had ingezien, aldus Erasmus, dat het verkieslijk was stilzwijgend over het incident heen te stappen. De herrie die te Leuven, ten gevolge van Luthers geschriften, rondom de Nederlandse humanist was ontstaan, was trouwens ondertussen tot bedaren gekomen⁸⁴. Tegen het einde van mei liet Erasmus opgelucht aan verschillende van zijn kennissen weten, dat de theologen weer bij hun verstand kwamen en minder hard tegen hem optraden⁸⁵. Hij zou evenwel slechts even kunnen verademen, want kort nadien kondigden zich nieuwe moeilijkheden aan.

In het begin van deze studie werd erop gewezen dat uit de voorhanden documentatie moeilijk een volledige en getrouwe reconstructie van het gebeurde kan worden afgeleid. Het moge dan ook geen verwondering wekken, dat het verhaal van het in deze bijdrage bestudeerde conflict enige hiaten vertoont en een enigermate vervaagde voorstelling van de werkelijkheid biedt. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk daaruit nauwkeurig af te lezen welke houding de Leuvense theologische faculteit als zodanig ten overstaan van Erasmus aannam. In zijn getuigenissen gewaagde de Nederlandse humanist herhaaldelijk over de reacties van de Leuvense theologen. Ofschoon het duidelijk is dat hij daarmee doorgaans bepaalde personen beoogde, preciseerde hij meestal niet welke leden van het Leuvense theologische corps hij bedoelde. Een gevolg van dit procédé van veralgemening is dat het verhaal enigszins vaag is gebleven. Slechts de namen van enkele Leuvense theologen komen erin voor, te weten Jean Briard, Nicolaas van Egmond, Maarten van Dorp en Jacob Latomus. Terecht kan worden betwijfeld of deze godgeleerden voldoende representatief waren voor de toenmalige faculteit van theologie te Leuven. Het zou bij voorbeeld interessant zijn te weten, welke houding in dit conflict werd aangenomen door de bezadigde en geleerde theoloog Johannes Driedo, van wie Erasmus getuigde dat hij ‘docte et sine affectibus’⁸⁶ met Luther polemiseerde.

Anderzijds stelde Erasmus duidelijk in het licht waarom hij door de publikatie van Luthers geschriften en vooral door de

84 ALLEN, IV, 1225, 121-123.

85 Cfr. H. De Vocht, op. cit., dl. I, p. 357.

86 Erasmus aan Godeschalk Rosemondt, 20 december 1520 (ALLEN, IV, 1164, 67).

[p. 29]

Leuvense verdenking, die in verband daarmee op hem woog, diep werd beroerd. Hij vreesde namelijk dat daardoor schade zou berokkend worden aan de bonae litterae en de talenstudie. Bezorgd als hij was om de goede faam van de talen en de letteren, waarvan hij veel voordeel verwachtte voor de godsdienst en de theologie, trachtte hij de publikatie van Luthers werken te voorkomen en bestreed hij op energieke wijze de ongetwijfeld valse verdachtmaking der Leuvense theologen.

Summary
A conflict between Erasmus and the Louvain theologians

During his stay at Louvain from 1517 to 1521 Erasmus came into frequent conflict with the Louvain theology faculty. In these conflicts the value of the study of biblical languages for scientific research in theology played a major role. In contrast with the conservative minded members of the Louvain faculty, Erasmus thought it essential that Holy Scripture be studied in the original language and also demanded therefore that theologians possess an excellent knowledge of the old biblical languages.

During these disputes concerning the utility of language studies for theology, a book of collected writings of Luther made its appearance at Louvain. The book had been printed in autumn 1518 at Basel on the presses of John Froben, a friend of Erasmus. The acquaintance of the Louvain theologians with these early Luther texts, whose heterodox character was to them readily apparent, stirred up the difficulties with the Dutch humanist anew in 1519. Thanks to Erasmus' correspondence, which however must be read very critically, it seems possible to reconstruct this conflict caused by Froben's printing of Luther.

When the Louvain theologians learned of Luther's book printed at Basel, they were quickly convinced that Erasmus had collaborated on it. What probably led them to suspect this was the fact that Erasmus had stayed with John Froben at Basel during the summer of 1518, among other things to see the second edition of his Novum Instrumentum to press. According to Erasmus the theologians also based their suspicions on stylistic grounds; in some of the elegantly phrased prefaces interspersed here and there in Froben's edition of Luther they thought they could recognize the hand of the Dutch humanist.

Erasmus fought this imputation vehemently. Repeatedly he labeled this insinuation as completely false and continued to insist that at that time Luther was for him an unknown and that he had nothing whatsoever to do with his works. More than once he stated that he had even resorted to threats in an attempt to prevent John Froben from printing Luther's writings.

The reaction of Erasmus to the suspicions of the Louvain theologians

[p. 30]

gives rise to certain questions. Who is the author of the prefaces attributed at Louvain to Erasmus? Why did the Dutch humanist try to keep John Froben from publishing Luther's writings? What threats did he employ to influence the Basel printer? How did John Froben react to Erasmus' intervention?

The problem of the authorship of the inserted prefaces has been masterfully studied by H. Volz. According to this learned historian, the finely polished prefaces were composed in all probability by Wolfgang Fabricius Capito, who was then cathedral preacher and professor of theology at Basel. He it is who must also be considered the compiler of this publication of Luther.

Erasmus' motive for opposing the publication of Luther's writings was, by his own admission, the worrisome premonition that the fight against the study of languages and the bonae litterae would be rekindled. Apparently Erasmus' opposition to the publication of Luther's works was not due primarily to the heterodox character of their doctrine, but rather to a fear that his own life work, i.e. the promotion of language study and of the bonae litterae, would thereby be endangered.

For these reasons it is understandable that Erasmus tried to influence John Froben ‘not gently’ but ‘with threats’. According to the testimony of the Dutch humanist himself, he threatened to break off his friendship of many years with the Basel printer unless he refrained from printing Luther's writings.

For John Froben this constituted a serious threat. Breaking off good relations with Erasmus would have as a consequence that his works would no longer be published by Froben's firm. The Basel printer was therefore forced to choose between the famous Dutch humanist and Luther, whose works promised to be commercially very profitable. Finally John Froben yielded to the threats of Erasmus. After the publication of the above mentioned collection, practically no writings of Luther issued from his presses.

The acquaintance of the Louvain theologians with the book published by John Froben had as a consequence not only that Erasmus was suspected of cooperating in Luther's writings, but likewise that the premonition, which the Dutch humanist frequently mentioned in his letters, became a reality. The theologians thought, according to Erasmus, that now they indeed had a conclusive argument for opposing the study of languages and of the bonae litterae. Did not the works of Luther, to which Erasmus in their opinion was no stranger, clearly show that the study of languages leads to heresy?

Erasmus' efforts to redeem the good reputation of language study and of the bonae litterae, were unable to prevent him from being suspected of heresy. His writings as well as those of Luther were subjected to investigation at Louvain. If we can give credence to Erasmus' account, the Louvain theologians were unable to point to anything in his works to which they could seriously take offense. This is perhaps why, although it was only for a short time, they refrained from causing further difficulty for the Dutch humanist.